Иҗат кешеләре – үзенә бер категория шәхесләр. Бу категориядә фикердәш, аркадаш, бәхәстәш булырга мөмкин. Ә менә алар белән һәм иҗат процессының үзе белән идарә итү… монысы, бүгенге күзлектән караганда бигрәк тә, абсурд белән бер чиктә тора торган төшенчә, дияргә була. Зур нарративлар юкка чыгып, идеологиягә хезмәт итү вазыйфасыннан арынгач, сәнгатькә, аның бер өлеше булган әдәбиятка, кайчандыр Дәрдемәнд сурәтләгән «кораб»тай, давылларга каршы «җилкәнен киреп», ориентирларсыз йөзәргә генә калды. Әдәбият корабының башында, рәсми рәвештә яшәп, эшләп килгән оешма буларак, Язучылар берлеге тора. 60 яшьлек юбилеен тутырган көннәрендә без аның капитаны – драматург Данил Салихов белән әңгәмә корырга булдык.
- Данил абый, 300дән артык Язучылар берлеге әгъзасы арасында булу, берлекнең Идарәсе составында торып, әдәбиятка кагылышлы нинди дә булса мәсьәләләрне хәл итү – бер нәрсә, ә бер гасырлык тарихы булган «кораб»ның руленә алыну – бөтенләй башка җаваплылык…
– Мин Язучылар берлеген җитәкләргә телим дигән карарга бик озаклап һәм тирәннән уйлап килдем. Карарым ныклы иде. Корылтай вакытында, сайланганда да, шуңа нык тордым, чөнки мин кая, нәрсә өчен килгәнемне яхшы белә идем. Тәкъдим иткән программамда акка кара белән барысы да анык язылып куелган, язучыларның шуңа да миңа ышанычы зур булгандыр дип фаразлыйм. Буш сүз сөйләп, томанлы вәгъдәләр биреп утыру – минем характерымда түгел, үз көчемнән килердәйне тәгаенләп, билгеләп куям да, эшлим. Бу эшкә алынганда курыкмадым, шикләнмәдем дип әйтмим, шикләр дә, борчу да бар иде. Чөнки бу – гади генә үз эшен хезмәт хакына башкарып утыручы хезмәткәрләрдән торган оешма түгел. Һәрберсе үзе бер дөнья, олпат шәхес булган, ирекле фикер йөрткән акыллы, белемле затлардан гыйбарәт команда. Мин бу команда белән идарә итәргә түгел, ә, беренче чиратта, язучыларның тормыш-яшәеш шартларын яхшыртырга килдем. Администратор буларак килдем. Язучылар берлеге рәисенең иң төп вазыйфасы, минемчә, бүгенге көндә шул. Ул капиталистик шартларда иҗади лидер, юлбашчы булып утыра алмый.
– Әмма лидерлар, каһарманнар кирәк бит халыкка, аңа юл күрсәтүчеләр, нәрсәнең дөрес, нәрсәнең ялгыш икәнен ваемлаучылар, аңлатучылар… Җитмәсә, бүгенге җәмгыятьтә үзләрен-үзләре игълан иткән ялган лидерлар да – җитәрлек…
– Бүгенге әдәбиятны әйдәп барыр өчен аның кая барганын белү мөһим – мин шулай уйлыйм. Әмма идеологиясез заманда моны тоемлау бик авыр. Теге елларда бит тәгаен күрсәтмәләр бар иде: совет язучысы менә боларны язарга тиеш, ә менә боларын язарга ярамый… Каһарманнар белән дә шулай – совет системасына хезмәт итә, аны үстерүгә үзеннән өлеш кертә торган затлар – каһарман. Шуларга өстәп, аңарда кешелек сыйфатлары, әдәп‑әхлак критерийлары да асыллардан булырга тиеш. Ә хәзер, дөньяда нәрсәнең дөрес, нәрсәнең юк икәнлеге югалган бер чорда, мин дә, башка язучылар да анык кына бер магистраль линия булдыра алмый. Анык кына нәрсәгәдер өнди дә алмый. Әмма кеше булып калу – бик мөһим нәрсә.
– Нәрсә сагында тора булып чыга соң алайса бүгенге язучы? Кем ул? Ни өчен кирәк җәмгыятькә?
– Мин аны чорына диагноз куючы дияр идем. Кайчандыр ул диагноз куйганнан соң, дәвалау да булган. Ысулларның шактый кискеннәре дә булган. Без бүген үзебезгә мондый кискенлекне рөхсәт итә алмыйбыз. Әйтик, тел мәсьәләсендә бөтен язучылар дәррәү күтәрелеп чыгарга, нык торырга тиеш иде, дип, берлекне кайта‑кайта гаепләделәр. Имеш, аның бу мәсьәләдә анык позициясе, сәяси стратегиясе юк. Әмма язучының, аерым бер шәхес буларак, бу мәсьәләдә позиция белдерүе – бер нәрсә, ә дәүләт оешмасының күтәрелеп бәрелүе – икенче. Бу мәсьәләдә төп карарны без чыгармыйбыз. Әмма башбаштаклык сәбәпчесенә әверелергә бик тә мөмкинбез. Язучылар берлеге тел һәм милли мәгариф мәсьәләсендә республика буенча һәм чит төбәкләрдә күпме очрашулар оештыра, моны да күрергә кирәк. Ә бу – безнең көндәлек гадәти эшебез. Язучылар берлегендә берәр чара узмаган, йә булмаса безнең очрашуларга чыгып китмәгән бер генә көнебез дә юк.
– Яшерен-батырын түгел, бүгенге язучының хәле шактый мөшкел. Аның басылган китабыннан алынган гонорары да элеккегечә бер җирдә дә эшләмичә, профессиональ язучы булып кына еллар буе яшәргә мөмкинлек бирми, хәтта тамагын туйдырырлык та килеп чыкмый.
–Язучылар берлеге әгъзасы булган һәр язучының иҗатын гына түгел, ә тормыш-көнкүреш хәлләрен белеп тору да мөһим. Өендә нинди вазгыять, гаиләсендә иминлекме? Эшендә ничек? Боларны белеп тору – минем, җитәкче буларак, бурычым. Ул‑бу була калса, әлеге язучы өчен мин җавап бирәм. Тәүлекнең 24 сәгатендә уяу булмыйча ярамый. Төрле хәлләр бар бит. Өлкән әдипләребез бар, авырганнары да аз түгел. Өлкән яшьтәге язучыларыбыз, гомумән, күпчелекне тәшкил итә. Авырый-нитә калса – хастаханәгә салырга, шифаханәгә җибәрергә, сәламәтлекләрен кайгыртырга кирәк.
Кайчакта бары аларның зарын тыңлап кына утырсаң да, күңелләрен бушатып кайтып китәләр. Язучыларның килергә, ярдәм сорарга йортлары бар. Һәм биредә ишекләр һәрчак ачык. Ә инде китаплар чыгаруга килгәндә, «Татарстан китап нәшрияты» да, без дә бүген кулыбыздан килгән кадәресен эшлибез. Әйе, китапның һәм язучы хезмәтенең бәясе төште. Анысы заманга бәйле һәм без генә үзгәртә торган вазгыять түгел ул.
– Ни өчен төште дип уйлыйсыз аның дәрәҗәсен? Һәм ничек күтәреп була аны?
– Сәнгать яшәү ихтыяҗлары арасында беренчел урында тормый шул хәзер. Үзгәртеп кору елларында, яшәү дәрәҗәсе түбән тәгәрәгәч, халык иң беренче чиратта тамагын туйдыру, өс‑башын бөтен итү турында уйлый башлады. Ул чакта язучыларның хәле дә бик авырайды. Аңа кадәр бит безнең Әдәби фонд гөрләп эшли иде. Миңа аны җитәкләү насыйп булды. Язучыларны ял йортларына җибәрүләр, дисеңме, фатирлар белән тәэмин итү, хастаханәгә урнаштыру, санаторийларда хәлен ныгыту мөмкинлеге бирү… Переделкино, Пицунда, Ялта, Сочиларда рәхәтләнеп ял да итеп, иҗат та итеп кайта иделәр, отпуск акчасына да кинәнеп яшәргә була иде… Үзгәртеп кору чорында, кызганыч, ул йортларны язучылар өчен саклап кала алмадылар.
– Безнең буын, бездән яшьрәкләр исә, гомумән моның булуы мөмкин түгел, дип исәпли. Утопия кебегрәк кабул итә. Димәк, яшь иҗатчы матди яктан тәэмин ителмәячәген анык аңлагач, билгеле, язучылыкка җитди һөнәр итеп карый алмый. Аңа бит яшәргә кирәк…
– Менә үзең ничә еллар инде әдәбияттан барыбер дә баш тартмыйсың бит. Бер син генә дә түгел… Югыйсә, сез акыллы һәм башка өлкәләрдә дә үзләрен табарга, җир җимертеп эшләргә сәләтле яшьләр, шуңа да карамастан, әллә ни керем китерми торган әдәбият дөньясында кайнашып ятасыз. Заманча, кызыклы проектлар уйлап табасыз, ниләрдер майтарасыз…
– Бездә әле теге чордан килгән иделлаштыру бардыр, бәлки. Киләсе буыннар инде үзләренә зарарга эшләмәскә дә бик мөмкин…
– Менә шуңа күрә бездә пропаганда бүлеге эшчәнлеген яңартып
җибәрергә кирәк, бөтенләй башка төрле итеп корырга, оештырырга аны. Бәлки, чынлап та яшьләр эшләргә тиештер, чөнки сезнең дөньяны күзаллавыгыз безнекенә караганда җетерәк, тоемыгыз үткенрәк.
– Конкрет алганда, нинди эшләр күздә тотыла?
Бәйгеләр, әсәрләр бастыруны грантларга тәкъдим итү, иҗади һәм проблемалы темаларга сөйләшү буенча очрашулар – бу формалар элеккечә дәвам итәргә тиеш. Безнең бит әле кеше күзенә бик күренми торган эчке лабораториябез дә бар. Ул нормага салынган, җаена корылган хезмәт – әйтик, иҗади остаханәләр эшчәнлеге (аларда берлеккә килгән кулъязмалар, китаплар карала, тикшерелә), коллегия утырышлары (бу орган Язучылар берлегенә кабул ителергә тиешле лаеклы әгъзаларны барлый, карар чыгара), идарә утырышлары (анда Язучылар берлегенең төп стратегиясе, эшчәнлеге тикшерелә, шулай ук халыкта зур шау‑шу куптарган премияләргә кандидатлар чыгару, аларны тавыш бирү юлы белән билгеләү дә). Нигездә, Язучылар берлеге бүгенге көндә үзенең традицион эшен башкарып килә. Моңа өстәп, мин язучыларның матди хәлләрен яхшырту буенча тырышам. Спонсорлар эзләп, төрле оешмаларга бару да, конкурсларга акча бүлеп бирүләрен тәэмин итү дә, булган кадәр финансларны каберлекләрне рәтләүгә, язучыларның туган якларындагы чардуганнарны кайгыртуга тоту да – болар барысы да административ эшләр. Мин, әйткәнемчә, аларны башкаруны бурыч итеп куям.
– Язучылар берлеге бүгенге әдәби процессның барышына юнәлеш бирү белән дә шөгыльләнергә тиештер бит? Бәлки, анысы әһәмиятлерәктер дә… Бу хәл ничегрәк тора?
– Без бүгенге көндә язучыга «син моны язарга тиешсең» яисә «менә болай язарга тиешсең» дип юнәлеш бирә алмыйбыз. Асылда, бу элек тә була алмаган! Ничек кенә идеология бар иде дип сөйләшсәк тә, идеологиягә һәм системага «башка күзлектән» караучы әдипләр һәрчак булган. Әйтик, мин заманында остаз санаган Аяз абый Гыйләҗевны гына алыйк. Әмирхан абый Еникины да атарга була, ул да, гыйсъянчыл рәвештә күтәрелеп бәрелә торган әдип булмаса да, әсәрләрендә заманны шактый кискен чагылдырган, тәнкыйтьләгән шәхес. Элек аларның «уңайсыз» әсәрләрен бастырмасалар, үзләрен әдәби процесстан читләштерсәләр, без бүген язучының нәкъ менә үз иркендә булуын күреп торабыз. Берәүгә дә куркыныч янамый – яз рәхәтләнеп ни турында телисең! Адым саен – китап нәшрияты, чыгар рәхәтләнеп китабыңны да тарат укучыга.
– Әйе, без бүген фикер плюрализмы шартларында яшибез. Әмма ул фикерләр укучыны тәрбияли, яхшыга өнди, эстетик яктан үстерә дип әйтә аласызмы? Гомумән, ХХI гасырда әдәбият әхлакка, матурлыкка өндәүгә хезмәт итәргә тиешме? Халыкка хезмәт итәргә?
– Минемчә, тиеш! Язучы үз халкы өчен язмаса, кем өчен яза? Менә бүгенге көндә бик зур бәхәсләр уяткан татар темасына бәйле әсәрләрне генә алыйк. Аны рус телендә иҗат итүче авторлар эшли. Исемнәрен атамасам да, кем турында сүз барганын аңлата алганмындыр. Аларның әсәрләре дә, татар темасын кузгаткач, татарга йә хезмәт итә, йә аңа каршы провокация булып тора. Татар язучысы, минемчә, үз укучысына карата балта күтәрергә тиеш түгел…
– Ә аны үзгәрергә өндәгән очракларда? Кискен чаралар кирәк дип тапканда? Без бит, уйлап карасаң, башка милләтләр, халыклар шикелле үк, идеаль гына түгел?
–Андый нәрсәне өеңдә эшләргә кирәк, читкә чыгып кычкырырга түгел. Ә бездә тәнкыйть итә, яки килешсез якларны күрсәтергә теләсәләр, һәрчак читкә чыгып лаф оралар. Иҗатының башында һәрбер каләм әһеле каләмгә яхшы нияттән тотынадыр, дип ышанам. Нигездә, бу бит балачакта, үсмер чорда башлана. Ә баланың әле күңеле чиста, уй-ниятләре якты була. Безнең әдәбиятта, өстәвенә, әхлакый традицияләр дә бик көчле. Сәнгати якны алсак, аны һәр язучы булдыра алганча эшли инде. Безнең әдәбиятта эстетик яктан бик югары әсәрләр дә бар. Дөрес, бүгенге көндә һәркем китап чыгара башлагач, чүп‑чар да җитәрлек.
– Бәлки, цензураны яңадан кайтарырга кирәктер?
– Язучылар берлеге шул цензура бит инде ул.
– Димәк, без бары тик иң югары дәрәҗәдәге авторларны гына берлеккә кабул итәбез, дип әйтергә урын бар?
– Бөтенләй начар яза торган кешене Язучылар берлегенә алу, билгеле инде, абсурд булыр иде. Әмма без бары тик «менә бу иртәгәге көннең, хәтта бүгеннең үк тере классигы» дигәннәрне генә дә тота алмыйбыз берлектә. Безнең бит читтәге язучыларыбыз да бар, – төбәкләрдәге, районнардагы. Аларның да урыны – берлектә. Без андыйларны берлеккә кабул итеп, үсендереп җибәрәбез, канат куябыз. Димәк, без шулай итеп урыннардагы иҗат процессын стимуллаштырабыз, аңа җан өреп җибәрәбез, дигән сүз.
– Ә менә сез әйткән «тере классиклар»ны дөнья пространствосына чыгару, башка халыкларга таныту буенча Язучылар берлеге ни дәрәҗәдә эшли? Һәм, гомумән, тиешме эшләргә? Әллә без үзебезгә үзебез булсак, шул җитәме?
– Тиеш, әлбәттә. Язучы гомумән дөнья пространствосын күздә тотып эшләргә тиеш инде ул. Әмма үз халкына йөз белән борылып. Безнең, әйткәнемчә, халкыннан йөз чөереп читтә әллә кем булып йөрүче затларыбыз да булды һәм бар. Бүгенге көндә тәрҗемә эшенә игътибарны күп бирәбез. Татар әдипләрен төрки халыкларга күрсәтә алдык. Бу юнәлештә алга таба да эшләргә кирәк. Русчага тәрҗемәләр булырга тиеш, шулай ук русчадан – татарчага да.
– Яхшы әсәрләр дә бар, «тере классиклар» да. Ә ни өчен без көннән-көн укучыбызны югалтарак барабыз соң?
– Бүгенге заман интернетка чумган заман ул. Мәгълүматны шуннан алалар, ата-аналар балаларны кечкенәдән китап культурасына җәлеп итеп тәрбияләми. Безнең өчен бит китап изге нәрсә иде. Шулай да бөтенләй укымыйлар, дип уйламыйм. Менә сез бит укыйсыз, сезнең арттан килгән яшьләр дә укымый түгел.
– Язучылар берлеге берәр нинди мониторинг ясыймы – кемнәр укыла, кемнәр популяр, нинди әдәбиятка ихтыяҗ бар?
– Безнең эшчәнлек аны күздә тотмый, бу күбрәк нәшрият эшедер, дип уйлыйм. Әмма без бик күп очрашуларга йөрибез. Шунда барысы да күренә инде.
– Дөнья интернетка күчте, дигәннән, ә бәлки яшьләрне кызыксындыра ала торган интернет-контент булдыру зарурдыр? Миңа, мәсәлән, Язучылар берлеге сайтын да яңарту кирәк кебек тоела, нишләп аны олы бер цифралы портал итмәскә? Дөньяның кайсы почмагында яшәсә дә, татар әдәбияты белән кызыксынган кеше кереп карый һәм татар әдәбияты хакында күзаллау булдыра алсын…
– Без, чынлап та, бу өлкәдә арттарак калып барабыз, килешәм. Әле компьютер белән эшләргә дә яңа өйрәнеп килә торган язучыларыбыз бар. Ә замана технологик яктан томырылып алга чаба. Сайтларны, аның эчтәлеген дә заманчалаштырырга кирәк, әйе. Сайт миңа кадәр эшләнгән иде. Анда, дөрес, уңайсызлыклар бар. Берлекнең иң беренче сайты булганлыктан, эшләп карамый гына ничек беләсең. Әлбәттә сайтны яңарту, яшь язучыларны, сайт ясаучы егетләрне чакырып фикерләшергә кирәк. Бу, үз чиратында, зур гына чыгымнар да таләп итәчәк, билгеле. Берлекнең Идарәсендә яшьләр дә бар, Луиза, син дә Идарә әгъзасы. Мин бүген сездән, актив яшь иҗатчылардан тәкъдимнәр көтәм. Сез бит өлкән язучылар тәлинкәгә салып табып китергәнне көтеп утырырга тиешле кешеләр түгел. Менә – бина, менә – ачык ишекләре, менә –Тукай клубы, бакчасы. Кайнатыгыз биредә тормышны. Өлкәннәр өчен узган кичәләргә битараф булып, берни тәкъдим итмәү – батырлык түгел бит.
– Димәк, берлекне кардиналь рәвештә яшәртергә кирәк, дигән фикергә килеп чыгабыз түгелме?
– Баланс булырга тиеш, минемчә. Өлкән буын – традицияләр сагында торып, яшь буын дөньяны яңартканда гына нәрсәгә дә булса ирешеп була. Без яшьләргә йөз тотабыз – анысы хак. Яшь көчләргә йөз тотмаган бер генә оешманың да, ә сәнгатьнең бигрәк тә, киләчәге юк.
– Сез киләчәктә язучы сүзенең, димәк ки Язучылар берлегенең дә, җәмгыятькә кирәге булыр, дип ышанасызмы?
– Ышанам. Миңа йөзләгән Язучының ышанычы тапшырылган икән, димәк бу оешманың яшәешен тәэмин итү бурычы да йөкләнгән, дигән сүз. Бетерү тиз ул. Безгә кадәр берлекне булдырган әдипләр аны без юк итсен дип булдырмаганнар. Ә язучы сүзенең, заман нинди генә булмасын, кирәк булудан туктаганы юк һәм булмаячак та.
– Элегрәк язучыларның юбилейларын олы‑олы сәхнәләрдә зурлап үткәрәләр иде. Хәзер бу локаль характер алып килә шикелле – Татар дәүләт опера һәм балет театры, Камал сәхнәләренә алмашка Тукай клубы…
– Тукай клубы – ул Язучылар йортының җаны булырга тиешле урын. Юбилейларның монда узуы – табигый күренеш. Нишләп аны кимсетеп бәялиләрдер, белмим. Ә әдипнең дәрәҗәсенә, финансларны җәлеп итү мөмкинлекләренә бәйле рәвештә, зуррак сәхнәләр дә арендалана. Ә Тукай клубы хакында мин һәрвакыт әйтә киләм: теләсә кайсы язучы килеп, теләгән чарасын уздыра ала бу сәхнәдә. Язучылар бинасы аныкы булган кебек, Тукай клубы сәхнәсе дә – аныкы. Без, Язучылар берлеге хезмәткәрләре, монда эшне оештыручылар, каләм әһелләренә ярдәм итүчеләр генә.
– Юбилейга ничек әзерләнәсез?
– Әзерлек эшләре үз җае белән бара. Гадәти ритмда, нәкъ башка юбилейларныкы кебек. Мине олылап, зурлап килергә торучы кешеләргә рәхмәт. Иң куандырганы – Россиядән 10 га якын театрдан кунаклар киләчәк. Алар – минем иҗатымны күрсәтә алырлар дип ышанам. Мин бит әле, администратор булудан кала, драматург та, ә юбилей ул – язучы өчен нәтиҗәләр ясый торган вакыт.
– Журнал укучылары сезнең юбилейга кайда һәм кайчан килә ала?
– Барыгызны да 15 октябрьдә Кәрим Тинчурин исемендәге театрда көтеп калам. Ул – минем Казанда профессиональ сәнгатькә иң беренче аяк баскан бинам.
– Актерлыктан китеп, язучы булуыгыз өчен үкенгәнегез булдымы?
– Тормыштагы һәр борылыш – яңа мөмкинлек, дигән сүз ул. Үзеңне сынап карар өчен дә, кешегә күрсәтер өчен дә. Минем язучы буларак амбицияләрем көчлерәк булган, күрәсең.
Данил Хәбибрахман улы Салихов 1958 елның 7 октябрендә Татарстанның Актаныш районы Киров исемендәге совхоз бистәсендә дөньяга килә. Урта мәктәпне тәмамлагач, Казан музыка училищесының вокал бүлегенә укырга керә. Өченче курстан соң Казан театр училищесына укырга күчә. 1983 елда аны тәмамлап, Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрында актер булып эшли башлый. 1985–1991 елларда – К.Тинчурин исемендәге Татар дәүләт драма һәм комедия театрында актер.
1993 елдан башлап Данил Салихов матбугат, әдәбият-сәнгать мохитендә кайный башлый. «Салават күпере» журналының баш мөхәррире урынбасары, Татарстан Язучылар берлеге рәисе урынбасары, шулай ук күп еллар дәвамында – Татарстанның Әдәби фонды җитәкчесе. 1998 елдан алып 2006 елга кадәр Әдәби фонда белән бергә авторларның милек саклау оешмасы директоры вазыйфасын башкара. 2006 елдан 2010 елга кадәр Әлмәт Язучылар оешмасында җаваплы секретарь. 2016 елда Татарстан Язучылар берлегенең XVIII корылтаенда Татарстан Язучылар берлеге рәисе булып сайланды.
Данил Салихов – Татарстан Язучылар берлеге һәм «Татнефть» оешмасының Саҗидә Сөләйманова, Татарстан Язучылар берлегенең Гаяз Исхакый исемендәге, Гамил Афзал исемендәге әдәби премияләр лауреаты, «Фидакарь хезмәт өчен» медале иясе, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе.
Күпсанлы китаплар авторы. Россия театрларында әсәрләре буенча берничә дистә спектакль куелган.
