Чын классик һәм чын интеллигент

Гадәттә, без күренекле шәхесләрнең туган якларына – район-төбәкләргә юл тотабыз. Бу очракта юлыбыз әллә ни еракка сузылмады: Казанның Иске Татар бистәсенә китерде. Париж Коммунасы белән Татарстан урамнары тирәсендәге элеккеге йортларның күбесе инде сакланмаган. Хәзерге Нурулла мәчете дә узган гасыр башындагы ихатасыннан шактый аерылып тора, ди, Иске Казанны белүчеләр. Әйтүләренә караганда, каһарманыбызның балачагы узган йорт кайчандыр шушында урнашкан булган. Ә гомеренең соңгы елларында Ирек мәйданында – тәрәзәсе Тукай һәйкәленә карап торган йортларның берсендә яшәгән ул. Монда аны хәтерләтеп мемориаль такта эленеп тора. Сүзебез композитор Мансур Мозаффаров турында.
ТЫНГЫ БИРМӘҮЧЕ МУЗЫКА
Заманында… бәләкәй Мансурга тере Габдулла Тукай үз фатихасын биргән була. Кибеттә йомышчы малай булып йөргәндә, ул аңа яңа китаплар һәм газеталар ки­терә, аларны шагыйрьгә кертеп үк бирә торган була. Композитор соңыннан Тукайның аны якты итеп каршылавын, «Беләсеңме, малай, мин бит бүген фәрештәләр белән сөйләштем», – дип әйтүен искә алып сөйли.
Мансур Мозаффаровның әни­се, атаклы Маһруй Мозаффария, үз заманының иң укымышлы ха­тын-кызларыннан булып, кызлар гимназиясендә укыта, шагыйрә, Казан шәһәр советында депутат була. Әтисе Хуҗахмәт мулладан биш яшендә үк калса да, аның халык арасындагы абруе хакын­да да ишетеп-белеп үсә кечкенә Мансур.
Мәрьям Рахманкулова,
Россиянең һәм Татарстанның халык артисткасы:
«Бик иртә хәреф тануым арка­сында 5–6 яшьтән үк әтием мине Маһруй апага укытырга илтеп тапшырган. Хәтердә: мәктәп Маһруй апаның үз йортында иде. Дәрестән соң әти килеп алганчы, мин мәктәп бүлмәсендә утырып торам. Мансур бик шаян малай иде. Ул артык шаярып җибәреп мине рәнҗетә, чәчләрдән тар­та, җылата иде. Бу хәлне ишетеп Маһруй апа керер иде һәм мине үз бүлмәсеннән алып чыгып, прән­нек, конфетлар белән сыйлый иде».
Салих Сәйдәшев белән дуслыгы турында билгеле Мозаффаровның. «Балачак дустым» мәкаләсендә ул 1913 елны аларның таны­шу елы дип искә ала. Казанда­гы «Шәрык» клубына йөргән җизнәләре малайларны еш кына биредә узган спектакльләргә алып килә торган була. Антракт вакыт­ларында анда Гали Зайпин җитәк­челегендәге кыллы уен кораллары оркестры уйный.
«Без Салих белән аны бик тәэ­сирләнеп тыңлый идек, – дип искә ала Мансур Мозаффаров. – Ор­кестр белән мавыгу безне якын­лаштырды, музыкага мәхәббәт уятты, тормыш юлын сайлауда зур йогынты ясады».
«Язмышлар уртаклыгы да бер­ләштергәндер үзләрен», – ди бу дуслык хакында Мансур Мо­заффаров иҗаты буенча моно­графия авторы, музыка белгече Клара Таҗиева. Ике малайның да әтисез үсүләренә басым ясый ул. Җитмәсә, өйләре дә бер-бер­сеннән ерак түгел генә урнашкан: Париж Коммунасы белән Татар­стан урамы – кул сузымында. «Безгә бер-беребездән бик ерак торабыз кебек тоела, шуңа күрә без еш кына койма аркылы си­кереп төшә идек. Март-апрель айларында кузна уйныйбыз. Салихның кыска гына пальтосы бар иде, уйный‑уйный ул пальто шомарып, ялтырап, кузна җеле­генә буялып беткән иде. Шуның өстенә икебез дә музыка белән мавыгабыз, ул гармунда уйный, ә мин – мандолинада…»
Мансур Мозаффаров тирән бер җылылык белән искә алган бу дуслык аларның гомере буе­на сузыла. Башлангыч белем­не Мансур Мозаффаров татар мәдрәсәсендә ала. 1916 елда та­тар‑рус укытучылар мәктәбенә укырга керә. Әмма музыка аңа ба­рыбер тынгылык бирми. Һәм алар Салих Сәйдәшев белән студент­лар, гимназия укучыларыннан оркестр оештырып җибәрәләр. «Салих – быргыда, мин кларнет­та уйнарга өйрәнә башладык», – дип искә ала Мансур Мозаффаров соңыннан. «Сәйяр» труппасы спек­такльләренең антракты вакытын­да уйный торган булалар егетләр. Мулланур Вахитов чыгыш ясаган митингтан соң уйнаулары турында да мәгълүмат теркәлеп калган.
«ИПИ КЕБЕК КАДЕРЛЕ»
Профессиональ музыкантлык юлына Мансур Мозаффаров 1919 елда аяк баса. Казан учи­лищесының кларнет курсына укырга керә. 1923 елда, училище­ны тәмамлагач, ТАССР хөкүмәте юлламасы белән Мәскәү дәүләт консерваториясенә укырга китә.
Сара Садыйкова, Татарстанның ха­лык артисткасы, композитор:
«Татар вәкалиятендәге бер ту­лай торакта яшибез булып чыкты. Татарстаннан, Башкортостан­нан килгән барлык студентлар шушы тулай торакта яшәделәр. «Тихий» – тын студентлар, ягъни техник югары уку йортларында яки университетта укучылар өчен (без аларны «җитдиләр» дип атап йөртәбез) тулы тынлык, тыныч­лык кирәк булганга, алар безне подвалга яки кочегаркага куып тө­шерәләр иде. Мансур үзенең клар­нетында күнекмәләрне подвалда уздырса, мин кочегаркада үземнең вокал күнекмәләрне җырларга яки арияләр, Рахманинов романсла­рын өйрәнергә тиеш була идем.
Ул чактагы студентларның тор­мышы авыр булса да, бездә музы­каль белемгә, аның байлыкларын үзләштерүгә булган омтылыш, уку дәрте бик көчле иде. Без бит ул чакта сәнгатькә һөнәр итеп кенә түгел, ә ниндидер изге, илаһи, бөек, ипи кебек кадерле нәрсә итеп карый идек».
1924 елның 22 гыйнварында Мансур Мозаффаров Мәскәүнең Кызыл мәйданында Ленинны күмү җеназасында җыелма тынлы оркестрда кларнетчы булып кат­наша. Бик салкын көн була ул, Мо­заффаров шунда аякларын өшетә. Кат‑кат операцияләр кичерергә туры килә аңа, әмма алар бары­бер эзсез узмый: йөреше үзгәреп, салмакланып кала. Кларнет классы буенча дәресләрен туктатып, Ка­занга әйләнеп кайтырга мәҗбүр була музыкага гашыйк егет.
Бер ел дәвамында педагогия техникумында җыр укытучысы булып эшли ул. Әмма музыка тео­риясе белән тирәннәнрәк танышу заруриятен сизеп, яңадан Мәскәү консерваториясенә, педагогия фа­культетына укырга керә. Бер елдан соң Мозаффаровны композитор­лык факультетының этнография бүлегенә күчерәләр. Бу бүлек яшь милли музыкаль мәдәният­ләр өчен кадрлар әзерләргә булы­ша торган була. Мозаффаровның һәм композитор, һәм белгеч бу– лып формалашуына зур йогынты ясаган шәхес – укытучысы, ком­позиция классы буенча профессор Анатолий Николаевич Алексан­дров. Ул татар музыкасына зур их­тирам белән карый торган шәхес буларак билгеле.
СӘЙДӘШТӘН ИЛҺАМЛАНЫП…
Укуы белән беррәттән Мозаф­фаров Мәскәүнең татар урта мәк­тәбендә җыр дәресләре дә бирә торган була. Үзен Мәскәүнең Эшче татар театрында сынап ка­рый – спектакльләрнең музыкаль бизәлешен башкара. 1929 елдан шул театрның музыкаль җитәкче­се һәм дирижеры да булып китә. Сара Садыйкова искә алганча, ул театрда барган пьесалар өчен музыка яза, аны оркестрлаштыра, халык көйләрен гармониягә сала, кечкенә составлы оркестрга дири­жерлык итә, үзе дә анда кларнетчы буларак катнаша.
Кызганыч, спектакльләргә язган музыканың кулъязмалары саклан­маган. Әмма ул җырларның кай­берләре Мансур Мозаффаровның татар һәм башкорт көйләреннән торган, төрле башкаручы состав­лар өчен язылган кулъязма җы­ентыгына кергән. Җыентыкка борынгы озын көйле «Карурман», «Зәңгәр шәл», «Әллүки», «Салкын чишмә» һ.б. җырлар тупланган. Бу эше белән Мансур Мозаффаров ул елларда матбугат битләрендә һәм интеллигенция вәкилләре арасында барган бәхәсләрдә үзен тарихына һәм милләтенә тугры булып калу позициясен алга сөрү­че итеп таныта.
1931 елда Мәскәү консервато­риясен тәмамлап, Мозаффаров Казанга әйләнеп кайта. Татар­стан радиокомитетында домра квартетына музыкант булып эшкә урнаша. Халык көйләрен эшкәртә, беренче мөстәкыйль җырларын иҗат итә, симфоник музыка өлкәсендә көчен сынап карый. «Мин һөнәрем буенча башкаручы, ә композиторлык сукмагына мине Сәйдәш иҗаты этәрде. Аның му­зыкасы белән илһамланып, мин дә музыка яза башладым», – ди тор­ган була композитор.
«ГАЛИЯБАНУ»НЫ СЕЗНЕҢ ӨЧЕН ЯЗДЫМ...»
1932 елда Мансур Мозаффа­ровны Мәскәү консерватория­сенең Башкорт бүлегенә музы­каль теория дәресләре бирергә укытучы итеп чакыралар. Монда ул 1937 елга кадәр эшли. Мәскәү консерваториясе каршында Татар опера студиясе ачылу татар музы­ка мәдәнияте үсешендәге гаять әһәмиятле вакыйгаларның берсе була. Студия студентлары ел саен Казанда отчет концертларында чыгыш ясыйлар.

Мансур Мозаффаров. 1919 ел.

Мәскәүдән олы кызы Миләүшә кунакка кайткач төшкән фотосурәт. 1960нчы еллар.
– Музыкаль спектакльләргә йөрү, аларны җыйналып тикшерү, фикер алышулар ул заманның бер үзенчә­леге булган, моны татар интелли­генциясенең шул чордагы вәкил­ләренең барысы да диярлек раслый. Татар сәнгате өчен яңа жанр – опера белән мавыгу чоры да ул. Нәкъ менә шул вакытта опера студиясендә өч опера иҗат ителә – Нәҗип Җиһа­новның «Качкын» белән «Ирек» опералары, Мозаффаровның «Га­лиябану»ы, – ди Клара Таҗиева.
Галия Кайбицкая, Татарстанның халык артисткасы:
«1934 елны Мансур Мозаффаров, Мәскәү консерваториясендә укып йөргән чагында, Мирхәйдәр Фәйзи­нең «Галиябану» драмасына опера язды. Аңа ул бик күп үзенчәлекле сый­фатлар кертеп, нечкә-сузмалы моң, искиткеч лирикага бай арияләр, дуэт-лар, хор-балет, увертюралар белән баетып, беренче төзеләсе татар опера театрыбызга зур бүләк ясады. Беренче композитор Нәҗип Җиһанов тарафыннан әле генә язылып өлгер­гән «Качкын» операсы булды. Икенче булып Мозаффаровның «Галиябану» операсы дөньяга килеп туды.
Беркөн шулай Мозаффаров: «Галия-бану» – Сезгә, партиясен Сезнең та­вышка карата яздым. Тавышыгызга уңайсыз җирләре булса, борчылмагыз, бергәләп үзәртербез, – дип, Галиябану партиясен миңа китереп бирде. «Га­лиябану»ның ялгыз җырлый торган арияләре ифрат дәрәҗәдә уңыш­лы һәм уңайлы язылган иде. Югары интонация белән художество бай­лыгында саф татар моңы. Колакка тиз ятышып кала. Җырлаган саен йөрәккә якын булып, җырлыйсыны гына китереп торды. Мансур «Галия-бану»ның арияләрен үзе дә җырлап йөри башлады…
Аннан, «Галиябану» бик тиз ара­да эшләнеп, сәхнәгә куелганнан соң, Мозаффаров тарафыннан «Зөлхә­бирә» дигән тагын бер опера язылды. «Зөлхәбирә»нең партия дәфтәренә: «Галия ханым! Сезгә багышлап языл­ды, уңышлы булсын. М. Мозаффа­ров», – дип, үзенең кулын куеп, миңа китереп тапшырды. Бер үк компози­тор, үзенең икенче операсын: «Сиңа багышлап яздым», – дип, ноталарын күтәреп килгәч, минем өчен чиксез дәрәҗәдә сөенеч булып яңгырады».
«Галиябану» операсының премье-расы 1940 елга карый – аны Татар­стан АССР төзелүнең 20 еллыгына туры китерәләр. Опера алдыннан кереш сүз белән Муса Җәлил чы­гыш ясый.
«БӘЙЛӘҮ БЕЛӘН УТЫРГАНЧЫ, МУЗЫКА БЕЛӘН ШӨГЫЛЬЛӘН!»
Сәламәтлеге аңа сугышка китәр­гә мөмкинлек бирми. Әмма башта ТАССР Министрлар Советының Сәнгать эшләре идарәсе каршын­дагы фольклор кабинетында, ә 1944 елдан Татар радиокомитетының музыкаль тапшырулар редакторы вазыйфасында киеренке эшчән­лек алып бара ул. Фортепианога кушылып түбән тавыш белән баш­кару өчен татар халык җырларының зур циклын эшкәртүе генә дә зур игътибарга лаек. Цикл ул чакта радиода штатта эшләгән солист­ка – Гөлсем Сөләйманова өчен мах­сус эшләнә. Аны шартлы рәвештә «Сөләйманова дәфтәрләре» дип тә йөртәләр.
Гөлсем Сөләйманова бик күп ха­лык җырларын белә торган була, ләкин, эшкәртелеше булмаганга, күбесен радиодан җырлый ал­мый. Мансур Мозаффаров аңа бу кимчелекне юк итәргә сүз бирә, һәм сүзендә тора. Үз иҗатының да төрле юнәлешләрдә үскән чоры бу: «Зөлхәбирә» операсы өстендә эш, җырлар язу, романс жанрын үзләштерү, консерватория ачыл­ганнан башлап, педагоглык эшен алып бару...
Миләүшә Мозаффарова, Мансур Мо­заффаровның олы кызы:
– Безнең әтине музыкасы аша ачык күз алдына китерергә мөмкин. Аның бөтен барлыгы – музыкада. Йомшак, рәхимле характеры, гаҗәеп намус­лылыгы, сәнгатькә тугрылыгы әсәр­ләрендәге һәр авазда, һәр аһәңдә ча­гыла. Ул искиткеч дәрәҗәдә ярдәмчел, беркем турында да начар сүз әйт-мәс. Әти өйгә кунак килүне бик яра­та иде, һәм алар безнең өйдә бик еш була. Әнинең хәтта һәр очрак өчен камыры әзер, әти кунаклар чакырса дип, алдан әзерләп куя иде.
Муса Җәлилне яхшы хәтерлим. Ул чакта без бер өйдә яши идек, ул еш кына бездә була иде. Ә ул фронтка киткән чакта, без аны бөтен гаилә­без белән озаттык. Инде Муса Җә­лил өстенә хыянәтче дигән шикләнү тамчысы төшкәч, аның шигырьләре тыелгач, әни Мусаның бездә булган бөтен әйберләрен ягарга тәкъдим итте, әмма әти моңа ирек куймады. Ул Мусаның сафлыгына, намуслылы­гына ышанды, шигырьләрен кадерләп саклады, аны яратудан туктамады.
Безгә – балаларга карата булган олы мөнәсәбәтен оныта алмыйм. Дөрес, ул бу тойгысын ачыктан-ачык күрсәтми. Ул бервакытта да та­вышын күтәреп, ачуланып сөйләш­мәс. Аның: «Кызым, татарча җавап бир», – дигән сүзләре истә калган. Йомшак, ягымлы тавышы хәтердә. Чиста, саф, әйтергә буладыр, му­зыкальлеге белән аерылып торган тавыш иде. Әти безнең музыкант булуыбызны бик тели иде. «Кызым, бәйләү белән утырганчы, музыка белән шөгыльлән», – дия иде. Һәм без, аның өч кызы да, өебездәге музыкага булган хөрмәт атмосферасы арка­сында музыкаль белем алдык.
«ТӘРӘЗӘДӘН ИДЕЛ КҮРЕНӘ...»
Гомеренең соңгы ун елы эчендә композитор симфониетта, скрип­ка һәм оркестр өчен ике концерт, «Туган як» дигән өченче симфоник поэмасын иҗат итә. «Галиябану» операсының яңа редакциясен эшли, бик күп санда җырлар яза, халык җырларын эшкәртә, балалар музы­касына зур игътибар бирә. Бу чорны композиторның вокаль иҗатында­гы кульминациясе дип атарга да бу­ладыр. Музыка белгечләре әйтүенчә, җыр жанрындагы яңа төрнең тууы­на нигез булды аның эзләнүләре.
Мөнир Мазунов, язучы, журналист:
«Сугыштан соң язмыш мине Казанга китерде һәм мин радио­га редактор булып эшкә кердем. Без беренче тапкыр шунда очрашып таныштык. Мансур Мозаффаров җыр текстларын алгач: «Бу җире миңа ошамый, бу җире болай, теге җирен тегеләй итәргә кирәк», – дип беркайчан да әйтми иде. Ул: «Уйлап карарга кирәк булыр», – дип әйтә иде. Әлбәттә, бу һич тә ул текстларга карата таләпчән түгел иде дигән сүзне аңлатмый. Берара вакыт үткәч, ул музыка язса, шун да ук хәбәр итә иде. Ә инде музыка язмаса, үзең аңла дигән сүз».
Мансур Мозаффаровның иҗа­тында зур урын алып торган ике күләмле әсәр – «Габдулла Ту­кай истәлегенә» һәм «Мулланур Вахитов истәлегенә» симфоник поэмалары. Болар – аның, музы­каль авангард вәкиле булуына ка­рамастан, милли традицияләргә гомере буена тугрылыклы булып калган композитор икәнлеген раслаучы дәлилләр. Мозаффа­ровның җырларын гына түгел, ә күләмле, эре әсәрләрен дә гаять зур тирәнлек белән беррәттән, гади, ипле яктылыкка ия дип та­балар. Гомеренең баешында Роберт Әхмәтҗанов сүзләренә иҗат иткән «Саумы, кояш!» җырында бу якты, тормышчан лейтмотив ачык чагы­ла. Һәм тирән лиризмның, чоңгыл төбеннән күтәрелгәндәй бөтере­леп-бөтерелеп, дулкыннар сыман җәелеп китүе, эпиклыкка күчүе сокландыра.
Ә аннан да бигрәк – аның, зур шәхес, олпат иҗатчы һәм педа­гог була торып та, үтә гади, тыйнак, кече күңелле була кала алуы.
Мирсәет Яруллин, композитор:
«Мансур абый белән беренче та­нышуым 1951–1952 елларга туры килә. «Карагыз әле, тәрәзәдән Идел күренә!» – дигәне хәтердә.
1962 елны әти белән әни Казанга күчте. Мансур абый белән бик еш очрашалар иде. Өлкәннәрдән сирәк калган кешеләр иде алар. Әти Ман­сур абыйның расписаниесен яттан белә. Мансур абый ул вакытта укы­ту эшләрен инде киметкән иде. Мансур абыйның, буш көннәрен­дә минем әти Воровский тукта­лышыннан троллейбуска утырып Кольцога хәтле бара иде, Мансур абый белән очрашып, җәүяләп Идел портына китәләр, борылып, Ки­ров дамбасына чыгалар, Кремль асты тукталышына җәяү киләләр һәм троллейбуска утырып безгә кайтып китәләр. Әти вафат бул­ганчы – 1964 елга хәтле – бу шулай дәвам итте. Кыш, җәй, көз, яңгыр дип тормыйлар иде».
1966 елның 20 ноябрендә, озак авырудан соң, Мансур Мозаффаров вафат була. Тәрәзәсеннән, кайда гына яшәмәсен, эшләмәсен, һәр­чак елмаеп сәлам бирүче кояш һәм дулкыннарын тәгәрәтеп агып ятучы газиз Идел күренгәндер ке­бек тоела миңа.

Композиторлар (сулдан уңга): Р. Яхин, Ш. Фәйзи, М. Мозаффаров, М. Коваль, Н. Җиһанов. 1959 ел.
ШУЛАЙ БЕРВАКЫТ…
Марат Әхмәтов, Татарстанның сәнгать эшлеклесе, Казан дәүләт консерваториясе профессоры:
– Әти мине 1943 елда Казан­ның Чайковский исемендәге 1нче музыка мәктәбенә бирде. Сугыш еллары. Безне «Татар­стан» радиосына чакырдылар. Килдек тә, турыдан-туры эфирга чыгасы вакытыбызны көтеп, бакчадагы фонтан янында утырып тордык. Мин Екате­рина Соколова дигән атаклы, татар музыка сәнгатен халык­ка танытуда үзеннән зур өлеш керткән концертмейстер белән уйнадым. Мансур абый Мозаф­фаровның «Тын бакчада» әсәре иде ул. Икенче көнне безнең өйгә Мансур абый үзе килеп керде. Кәефе көр, күтәренке. Мине бик мактады. 7 яшьлек ма­лай өчен зур мәртәбә иде инде бу, билгеле. Шуннан соң мине һәртөрле абруйлы концертларга чакыра башладылар.
Консерваториядә укый башла­гач та, аны тәмамлап, үзем укыткан елларда да Мансур абый скрипка һәм фортепиано өчен язылган әсәрләрен һәрчак миңа ыша­нып тапшыра иде. Техник редакция ясар өчен. Җыентыкларына да шул минем редакциядә кереп киттеләр. Мансур абыйның скрипка өчен поэма­ларын мин бөтен Союз буйлап яңгы­раттым – Саратов, Ульяновск, Әстерхан, Себер, аннары чит илләргә алып чыгып уйнадым. Бик яратып кабул итә иде тамашачы аларны. Мозаффаровның музыкасы – югары кимәлдәге чын клас­сика, шул ук вакытта гаҗәеп милли дә.
Мансур абый үзе гаять дәрәҗәдә ин­теллигент кеше иде. Бөтен тәрбиясе, рухы белән, нәселдән килгән ул ин­теллигентлык. Йомшак, кешегә карата искиткеч игътибарлы, чиста күңелле. Консерваториядә композиция бүлеген җитәкләгәндә бик күп студентларга ярдәм итте, киләчәккә юл ярды ул.
Илһам Шакиров, Россиянең һәм Татар­станның халык артисты:
– Музыка училищесында бер ел укы­ганнан соң, консерватория студенты булдым. Беренче курстан ук сольфед­жиодан безне Мансур ага укыта башла­ды. Ул консерваториядә композиторлар факультетының кафедра мөдире иде. Без класста 7‑8 җырчы гына. Ике сәгать буе Мансур ага өйгә биргән эшләрне тикшереп, яңа дәресләр бирү генә тү­гел, һәммәбезнең дә тормышы, ничек яшәве турында сораштырып өлгерә иде. Бер атна үттеме, юкмы ул безнең барыбызны да биш бармак кебек белә иде инде. Кемнең алдап-йолдап хәйлә белән укырга маташканын, кемнең чын күңелдән тырышканын, кемнең булырдай, кемнең төшеп калырдай икәнен бик тиз чамалап алды. Кайбер студентлар йомшаграк булып та, чын­лап тырышканын күрә икән, Мансур ага искиткеч сабырлык белән аңла­тырга, өйрәтергә омтыла. Ә фальшны колагы белән дә, күзе һәм җаны белән дә гаять тиз тоя...
Камера концерты яки симфоник концертмы, яңа опера яки балетмы – боларның берсен дә калдырмыйча тыңларга йөри иде Мансур абый. Ул кеше күзе артык ташланмый торган җиргәрәк урнашкан була, һәм бер генә нотасы да игътибардан читтә калмасын дигән кебек, бөтен барлыгы белән му­зыка дөньясына кереп чума. Бу заман белән бергә атларга, бер генә яңалыкны да төшереп калдырмаска тырышуының бер дәлиле.