«Ул әле дә безне тәрбияли...»

Әни... Әнкәй... Адәм баласы өчен моннан да кадерле, күңел түрендәге иң нечкә кылларны тибрәтүче сүз бармы икән? Юктыр, мөгаен. Шуңа да әниләр турында сөйли башлаганда йөзләребез балкый, ә инде мәрхүм икән, күзләр яшьләнә...
 
Без традиция буенча ноябрь азагында зурлап Әниләр көнен билгеләп узабыз. Бик күркәм күренеш. Шул уңайдан күренекле шәхесләрнең әниләре турындагы истәлекләрен бирергә булдык.
 
 
«ӘТИ БЕЛӘН ӘНИ – БЕРБӨТЕН...»

Фәрит Мөхәммәтшин, Татарстан Дәүләт Советы Рәисе:
– Мин әнине – әтидән, әтине әнидән башка күз алдына китерә алмыйм. Алар бербөтен булып яшә­деләр, безне дә үз үрнәгендә шуңа өйрәтеп үстерделәр. Әтием – Хәй­рулла Динкай улы, сугыш бетүгә, фронтовик дусты Юныс Йосыпов өенә кайтып керә. Чөнки әнисе, улы сугышта чакта вафат булып, йорт бикләнә. Шунда аның балды­зы Маһинур белән таныша. Яшьләр бер-берсен ошатып кавышалар.
Әти белән әни өч бала тәрбияләп үстерделәр. Без аларның матур, тату гомер итүләренә, үзара дус­танә мөнәсәбәтләренә сокланып яшәдек. Әнием бик йомшак кеше иде. Безне тынычландырыр өчен: «Тавышланмагыз, әтиегез кайта!» – дип бер әйтүе җитә иде.
Мин хәзер шундый фикергә киләм: әнием Маһинур гомере буе әтинең гаиләдәге абруен күтә­реп яшәгән. Хәер, бер әни генә тү­гел, ул чорларда күпчелек татар хатыннары ирне ир итеп яшәделәр, гаиләнең иминлеген, бөтенлеген сакладылар.
Берсендә, әти турында сөйлә-гәндә, әнием болай диде: «Ул бик рәхәт кеше иде. Бер генә тап­кыр да ризасызлык күрсәтмәде, тавыш күтәргәне булмады. Пе­шергән ашымны һәрчак мактап ашады. Эштән елмаеп кайтып ке­рүгә, балалар сырып ала үзен. Берәү булса: «Китегез әле, мин ашамаган да әле», – дияр. Ә ул иң элек: «Әние­гез кайда?» – дип сорар иде. Минем аш‑су өендә икәнлегемне белгәч, чишенеп ташлый да балалар белән уйнарга тотына. Белмим, каян шун­дый әйбәт кеше булгандыр...»
Әти командировкаларга, пар­тия укуларына киткәндә, әни белән хат алыша торган була. Кадерле кешеләремнең бер-берсенә язган хатларын бүген дә кайта‑кайта укыйм. Андагы наз, ихласлык, йөрәк җылысы күңелне алгысы­тып, матур хатирәләргә алып кайта. Әти хатларында «Маһинурым-күз нурым» дип яза, ә әни аны «Хәйрул­лам» дип йөртте. Еш кына әти әнигә яратып «карчыгым» дип эндәш­те. Үз эченә күпме җылылык сый­дырган шушы сүз безнең гаиләгә дә үтеп керде, хәләл җефетем Луи­зага да вакыт‑вакыт «карчыгым» дип эндәшәм.
Әтием белән әнием 55 ел буе яра­тышып гомер иттеләр. Әтинең ва­фатыннан соң әни ялгыз яшәде. Күпме генә үзебезгә яшәргә чакыр­сак та, бер баласына да бармады, үз фатирында тыйнак кына гомер итте. Әлмәттә әти белән яшәгән фатирга бер яңа әйбер дә керт­термәде, соңгы көннәренә кадәр гаилә учагын элек ничек булган, шулай саклап яшәде.
Марсель Галиевнең «Су буеннан әнкәй кайтып килә» җырын тың­лаганда мин көянтә-чиләк белән судан кайтып килүче әниемне, аңа чордаш апаларны күз алдыма китерәм. Без яшәгән Акташ авы­лы чишмәләре дә яр астында иде, көн саен ничәшәр көянтә су китер­де икән әниебез...
 
 
«КОЕНЫ ЯҢАРТТЫМ...»

Рәдиф Гаташ, Татарстанның халык шагыйре:
– Әниләр турында сүз чыккач, менә тагын мең хатирә яңарып, күңелдә шатлык, үкенеч хисләре уянды... Әйе, һәр кеше өчен үз әнисе – иң яхшысы, иң изгесе. Ә безнеке шулар арасын­нан да иң‑иңе кебек тоела. Моны мин генә әйтмим. Туган нигезгә язу­чы, шагыйрь дусларымның да кайтка­ны булды. Алар да: «Әниеңдә гаҗәеп бер нур бар, нечкә күңелле», – дияләр иде.
Әнием Сәвия гомере буе Баш­кортостанның Кушнаренко райо­ны Марс авылында яшәде. Безне, өч улын, ялгызы тәрбияләп үстерде ул. Кызганычка каршы, әтиебез Бөек Ватан сугышыннан әйләнеп кайт­мады. Әни тормыш авырлыкларын үз җилкәсендә күтәрде. Иң хикмәт­лесе – бөтен йөкне үзе тартса да, әни безне укудан аермады. Авыр эшкә чыгарып җибәрмәде. Ике игезәк абыем – Рәшит белән Рәфитне әдә­бият тәэсирендә тәрбияләде. Район үзәгенә кайта торган һәр китапны алып, ярыша‑ярыша укый идек. Ашарга ризык, кияргә кием булма­са да, без ул вакытта рухи байлыкка кинәндек. Абыем Рәшит тә шагыйрь иде...
Әнкәй арабыздан киткәнгә утыз биш ел инде. Ә мин әле дә ятимлек ачысын тоям. Әниләрдән дә якын кеше була алмый, моңа яши‑яши та­гын мең кат инанасың. Юкка гына «җәннәт әниләрнең аяк астында», ди­миләр бит. Бүген мин япа-ялгыз. Әни, ике абыем да дөньяда юк. Бердәнбер улыбызны да югалттык... Тормыш иптәшем дә алтынчы ел инде урын өстендә. Соңгы вакытта истәлекләр белән генә яшим, дисәм дә була. Аларның иң күбесе әни турында. Эх, исән булса, хәзер әллә нинди җылы сүзләр әйтер идем, әллә ниләр эшләр идем кебек... Исән чагында әйтеп бе­термәдем, ахрысы, дип тә борчылам...
Быел туган якка кайта алмадым. Узган ел дуслар белән кайтып, туган нигез янындагы коены төзекләндер­дек. Авылдашлар аны әни истәлеге итеп, «Сәвия апа коесы» дип йөртә. Менә шуңа нык сөенәм, әни алдында бер эш эшләдем кебек. Зират койма­ларын да яңарттым. Без хәзер алар өчен башка нәрсә эшли алмыйбыз – каберләренә зыярәт кылып, хәер-догада булып торсак кына...
 
 
«БЕЗ БИШ БАЛА ҮСТЕК... »

Роберт Миңнуллин, Татарстанның халык шагыйре:
– Без әнкәй тәрбиясендә үстек. Ул безгә әткәй тәрбиясен дә бирде, чөнки әткәй мин бишенче класста укыганда дөнья куйды.
Әнкәй безгә әби‑бабай урынына да булды, чөнки үзе дә ятим үскән, ә әткәйнең әти-әнисенең, ягъни авылдагы әби-бабайның, әткәйдән башка да балалары, оныклары күп иде. Без аерым йортта аерым дөнья көттек.
Ул безгә укытучы да булды! Аңа пе­дагоглык тумыштан бирелгән иде. Аның тәрбиясе, үгет-нәсихәтләре, тормыш дәресләре безне олы юлга алып чыкты. Инде олыгайгач, баш­лы‑күзле булгач, үз дөньяларыбызны коргач та, ул безнең өчен остазы­быз булып калды. Нинди генә эшкә тотынсак та, нинди генә гамәлләр ниятләсәк тә, һәрчак аның белән киңәшләшә торган идек. Аның фа­тихасын алмыйча, бер генә эшебез дә эшләнмәгәндер, мөгаен.
Әнкәй безне акыллы, эшлекле, конкрет киңәшләр белән тәрбияләде. Гыйбрәтле мисаллар белән, үзенең тормыш тәжрибәсе белән яшәргә, кешеләр белән аралашырга, акны карадан аерырга өйрәтте. Аның сөйләгәннәрен тыңлау, аның белән сөйләшеп утыру, хатларын уку – безнең өчен үзе кабатланмас тор­мыш сабаклары, тәрбия сәгатьләре булды. Андый дәресләрне беркайда да – мәктәпләрдә дә, вузларда да бир­миләр.
Аның алдан күрүчәнлеге, аналитик фикерләве, принципиальлеге без­нең барыбызны да туры юлдан алып баргандыр, дип уйлыйм. Биш бала – биш төрле холык-фигыль, биш төр­ле гадәт-кыланмышлар, дигән сүз... Биш төрле максат-омтылыш, биш төрле үҗәтлек, биш төрле кире­лек, биш төрле мавыгу... Шушылар­ның барысын да тоеп, белеп, күреп, бишесенә биш төрле юнәлеш, бише­сенә биш төрле акыл биреп торырга кирәк! Безнең әнкәй нәкъ шулай эшләде дә...
Аның фани дөньядан киткә­ненә дә шактый еллар инде. Уры­ны жәннәттә булсын! Әмма безнең аны бер генә минутка да онытканы­быз юк. Ул әйткән сүзләр, гыйбарәләр, мәкальләр искә төшә, киңәшләре, догалары күңелдән китми... Аның жылы карашына, жылы сүзенә без әле һаман да мохтаҗбыз. Ул әле дә безне тәрбияләвен дәвам итә!
Әнкәй тәрбиясе... Ул игелекле тәр­бия безнең йөзебезгә бервакытта да кызыллык китермәде!
 
 
«ЗӘВЫКЛЫЛЫК ЭТАЛОНЫ ИДЕ»

Наилә Гәрәева, Татарстанның халык артисты:
– Әниемнең исеме Ралан иде, әтисе азәрбайҗан милләтеннән булганга, шундый исем кушканнар.
Әни турында сөйләгәндә иң бе­ренче аның зәвыклы булуына ба­сым ясыйсым килә. Матурлыкны тоя, күрә белә торган гаҗәеп ха­тын‑кыз иде ул.
Без өч баласын – ике кыз, бер улын – әни һәрвакыт матур киендерде. Күбрәк үзе тегә иде. Ә инде кием-салымны кибеттән сатып ала икән, аңа, һичшиксез, берәр матур деталь өсти. Брошь булсынмы, чигүме... Шул рәвешле безнең кием башкалардан аеры­лып торды. Казан театр училище­сына кабул итү имтиханнарына барганда, әни миңа күлмәк тегеп бирде. Урындыкка бастырып, озак итеп үлчәм алганы бүгенгедәй хә­теремдә. Күлмәккә туры китереп туфли дә алып кайтты. Инде укыр­га кергәч: «Син актриса, һәрвакыт матур киенеп йөрергә тиеш!» – дип көн саен әйтә иде. Гаҗәп: нин­ди юклык. кытлык заманнарында да әллә нинди матур әйберләр таба иде ул. Әле берәүдә дә булмаган япон свитеры, француз туфлие... Әни күп еллар «Вузовец» кинотеат­рында контролер булып эшләде. Ә ул вакытта кинога эләгү бик авыр иде. Ә әни билетлар табып бирә ала! Менә шуңа күрә дә танышлары күп булган, дип уйлыйм.
Диндә булса да, әни алдынгы карашлы, яңалыкны алга сөрүче хатын‑кыз иде. Әтиебез сугыш­тан кайткач вафат булды. Әлбәттә, әнигә өч бала белән җиңел булма­гандыр. Ә безгә ул аны сиздермәде.
Безнең өйдә китаплар күп иде. Без шул китаплар белән тәр­бияләндек. Һәм матур савыт‑саба – монысы шулай ук әнинең зәвыклы мавыгуы булды. Әни аз ашый иде. «Матур савыттан ашасам, аз ри­зык белән дә тамагым туя», – диюе гел истә.
Сәнгатькә гашыйк кеше иде ул. Өчебезне дә музыка мәктәбендә укытты. Абыйны, мине скрипка­га бирде, апам фортепиано сый­ныфын тәмамлады. Менә шуңа да матурлыкны, сәнгатьне тою, ярату бар бездә. Без боларның ба­рысы өчен дә әниебезгә бурычлы. Тик ничек кенә тырышсам да, аның кебек була алмадым...
 
 
«КҮҢЕЛ ҺАМАН ЫШАНМЫЙ...»

Зөлфия Нигъмәтҗанова, Әлфия Авзалованың кызы:
– Әни безне ялгызы үстер­де, әтием белән әле без кеч­кенә вакытта ук аерылышкан. Шуны әйтим: Әлфия Авзалова кызы булу безгә рәхәт тә, кыен да иде. Кая барма, без – һәрвакыт күз уңында. Алай гына да түгел, фамилиябез журналда исемлек башында тора бит, мәктәптә укы­тучылар көн саен диярлек дәрес сорады. Шуңа да һәрвакыт әзерлә­неп йөрдек. Сынатмаска тырыш­тык. Әни гастрольләргә киткәндә, без әнинең якын туганы Закирә апа белән кала идек. Әни кайтуга дип бөтен җирне җыештыра идек, чөнки ул чисталыкны яратты. Һәр нәрсәне җиренә җиткерергә тырыштык – керләрне дә гел кай­натып юдык. Әни кайтып керүгә: «Кызлар, молодцы! Булдырган­сыз!» – дисә, моннан да зур сөенеч юк иде. Аннан розетка өстендәге тузанны, бармагы белән сыпы­рып, безгә күрсәтә... Әнә шулай безне ул чисталыкка, пөхтәлеккә өйрәтте.
Мин шактый еллар әни белән гастрольләрдә йөрдем. Үзенә карата да, труппасына карата да бик таләпчән иде ул. Шуның белән бергә позитивлык та бар иде. Берәрсе кәефсезрәк булса, хәзер бер кызык сүз сөйләп ала, кәефне күтәрә.
1989 елда Ульяновск өлкәсе Иске Кулаткадан Уфага ике тәү­лек салкын поездда бардык. Ашарга такы-токы. Шулай ин­тегеп юлда килгәннән соң, безне Уфадан туры Учалыга алып кит­теләр. Бер ял итмәгән килеш бит. Дөрес, самолет белән инде, шу­лай да кыяфәтебез бер дә кешегә күренә торган түгел иде. Учалыда әнине самолеттан бер төркем халык каршы алды. Әни, мәр­хүмкәем, и оялды шул чагында. Ул тамашачысы алдына беркай­чан да ясанмый, киенми чык­мады. «Артист кеше һәрвакыт гүзәл булырга тиеш», – дия иде. 1989 елгы шул сәфәрне картайган көндә дә искә ала иде.
Әнинең арабызда юклыгына һаман күңел ышанмый әле. Аның бүлмәсе үзе исән чагындагы ке­бек тора. Шунда көн дә керәм. Киемнәрен алып исним. Үзен күргәндәй булам…
 
 
 

Иллюстрация: Х.Якупов, «Ана портреты»