Чишмә суына – Чувашстанга
«Татарстан»ның татарлар күпләп яшәгән урыннарга сәяхәте
«Татарстан»ның татарлар күпләп яшәгән күрше республика һәм өлкәләр буйлап экспедициясе дәвам итә. Бу юлы журналистлар Чувашстанның Козловка районына юл тотты – халкының 98 проценты татар булган Янгилде авылына. Алар үзләре авылларын Кармыш дип тә атый.
Бер авылның нигә ике исемле булуын безгә Янгилде Мәдәният йорты мөдире Лилия Галиева аңлатты:
– Авылга нигез салучы Кармыш исемле булган, диләр. Риваятьтә сөйләнгәнчә, Явыз Иван хакимлек иткән чорда ул, чукындырудан качып, Тәтеш авылыннан бирегә, хәзер Янгилде авылы урнашкан җиргә килеп урнашкан. Әлеге легенданы Каюм Насыйриның этнографик хезмәтләре дә раслый, галим Янгилде авылы халкын борынгы Тәтеш нәселенә тоташа, дип санаган.
«Чишмә» вокаль коллективына йөрүчеләр милли татар киемендәге фотосессия өчен авыл Мәдәният йорты сәхнәсе артында бизәнгән-ясанган арада, Лилия Галиева безне авыл тарихы белән таныштыруын дәвам итә:
– Кармыш үз гаиләсе өчен уңайлы урынны шактый озак эзләгән, диләр. Ул төпләнергә ниятләгән урыннарында йоклап караган. Тик бөтен җирдә куркыныч төшләр кергән, бастырылган. Ә менә татарлар белән чувашлар яшәгән Әлмән һәм Семенчино авыллары янына килеп җиткәч, таныш түгел бер чишмә буенда бик тыныч йокыга талган. Төшендә умарта күче һәм бик күп көмеш тәңкә күргән. Әлеге төшен ул болай юраган: көмеш тәңкәләр – байлык-муллыкка, умарта күче – үрчемле нәселгә...
Һәм ул нәкъ шул чишмә янында төпләнергә карар кылган. Бу кизләүне шул вакыттан бирле «Тәңкә чишмәсе» дип йөртәләр. Кармышның ике улы булган. Янгилде исемлесе белән авылга нигез салган. Шуңа күрә аларның икесенең дә исеме – Кармыш та, Янгилде дә – авылга берегеп калган.
– Ә бит Кармышка мондый күрәзә төш тикмәгә генә кермәгән, ул чынга ашкан, – дип елмаеп сүзгә кушыла авыл китапханәчесе Резеда Төхфәтуллина. – Һәрхәлдә, байлык-муллыкка караган өлеше. Янгилде үз вакытында Чабаксар өязендәге иң зур татар авылы, сәүдә һәм мәгариф үзәге булган. Авыл бөтен әйләнә-тирәне көн дә кирәкле товарлар белән тәэмин иткән, биредән Россиянең төрле төбәкләренә йомырка, тире җибәрелгән. Биредә күн заводлары һәм буяу мануфактурасы гөрләп эшләгән, ә өч мәчеттә өч указлы мулла балаларга һәм бөтен авыл халкына дин сабагы биргән...
ЯНГИЛДЕ – ЧИШМӘЛӘР ҮЗӘНЕ
Безне мәдәният йортында ук бәлешләр белән чәй эчәргә утырткан сөйкемле ихлас ханымнар фикеренчә, нәкъ менә дин һәм гореф-гадәтләргә тугрылык биредә бүген дә туган телне һәм мәдәниятне саклау мөмкинлеген бирә. Һәм тагын... чишмәләр.
Мөгаен, йөзләрчә ел элек авыл урынын сайлаганда Кармыш аның географиясенә дә игътибар иткәндер. Авылларындагы чишмәләрнең санын ачыкларга маташканда, хатын-кызлар төгәл генә җавап бирә алмый – әллә җиде, әллә сигез шунда. Нәтиҗә мондый:
– Безнең Янгилде – чишмәләр өчен оҗмах ул.
Янгилде чишмәләренең матурлыгы һәм суының тәме белән рәхәтләнеп хозурланыр өчен, бирегә җәен килергә кирәк икән. Иң яхшысы – августта. Дания Сабирова әйтүенчә, «Бәйрәш» чишмәсе көне шул айда үткәрелә:
– Ел саен бу бәйрәмгә без генә түгел, Янгилдедән күптән чыгып китүчеләр һәм тирә‑күрше авыл халкы да җыела. Безгә терәлеп диярлек чувашларның Семенчино авылы урнашкан – чишмәләр үзәне генә аерып тора. Менә шулай янәшә яшәп ятабыз инде – мөселманнар, православие динендәгеләр һәм мәҗүси-чувашлар. Мәчет, кәшәнә һәм «Юпа» йола баганасы биредә һәркемгә
таныш. Барлык милли бәйрәмнәрне бергә билгеләп үтәбез. Безнең Сабан туена Семенчино күршеләребез килә. Көн авышкач, чувашларның кичке уеннары «Вайа»га без барабыз. Гасырлар буе янәшә яшәгәч, гореф-гадәтләребез дә охшаш, бер-берсеннән бик аз гына аерыла.
Тау битеннән бәреп чыккан салкын чишмәләр турында күптәннән мәгълүм. Моннан берничә ел элек Янгилде һәм Семенчино халкы бергәләп аларны төзекләндерергә ниятләгән. «Бәйрәш», «Тәңкә инеш», «Урта инеш», «Шанчас» кизләүләрен чистартканнар да инде. Татарлар һәм чувашлар бергәләп төзекләндергән ял зонасы пәйда булган. Чатыр, мангал төзегәннәр, янәшәсенә утын да өеп куйганнар – алай‑болай кунакларга кирәксә, бар нәрсә әзер.
Төзекләндерелгән чишмәләр, парклар, авыл бәйрәмнәре, Бөек Ватан сугышында катнашкан Янгилде каһарманнарына һәйкәлләр һәм истәлек такталары – боларның барысы да якташлар тырышлыгы белән булдырыла һәм саклана.
«Чишмә» вокаль коллективы.
Зәйтүнә Абдулбарый кызы Гыйсмәтуллина (уртада).
Бөек Ватан сугышына Янгилдедән 262 кеше киткән. Нибары 45е генә әйләнеп кайткан. Алар арасында Советлар Союзы Герое, генерал- лейтенант Мидхәт Салихов та бар, мәктәп аның исемен йөртә. Авыл паркы Дан орденының тулы кавалеры Ярхәм Бикчәнтәев исеме белән аталган.
ТЫЛДАГЫ БАТЫРЛЫК
Янгилдедән җиденче сыйныф укучысы Зәйтүнә Гыйсмәтуллина әти‑әнисе белән таштай каты җирне казый. Көрәк һәм кәйләдән башка кораллары юк. Ничек тә эшне җиңеләйтмәкче булып, башта җир өстен учак ягып җылыталар, аннары тагын чокыйлар. 1941 елда Сыры (Сүрә) саклану сызыгы шулай казыла.
Зәйтүнә Габделбарый кызына 4 майда 97 яшь тула, әмма әлеге авыр вакытларны ул әле хәзер дә бик яхшы хәтерли:
– Безнең авылдан бик күп кешене окоп казырга җибәрделәр. Мине исә мәктәптә дәрестә утырган җиремнән алып киттеләр. Кая, нигә икәнен аңламый да калдым. Барып җиткәч, нишләргә кирәклекне күрсәттеләр. Киңлеге 4–5 метрлы, тирәнлеге 3 метрлы окоплар казырга кирәк иде. Бертуктамый коеп яңгыр ява, пычрак, аннары кырык градуслы суыклар башланды. Эшкә иртәнге 6 да китеп, кичке 5 тә генә кайта идек. Бик авыр булды. Мине тагын берничә хатын‑кыз белән Баланово авылында Анна Теренкова өенә урнаштырдылар. Хуҗабикә бик игелекле булып чыкты, кайткан җиребезгә борчаклы аш пешереп куя иде. Чабатам тишелгәч, мине кызганып, ул миңа яңа, бик калын оекбашлар бирде – шулай аягымны өшүдән саклап калды...
Чувашстаннан 100 меңнән артык кеше 45 көн эчендә мөмкин булмаганны эшли – 380 чакрым арада саклану конструкцияләрен төзи. 1942 елның 21 гыйнварында эчке эшләр халык комиссары Лаврентий Берия исеменә телеграмма җибәрелә: Казанга, Куйбышев һәм Ульяновскига бару юлларында гитлерчыларның гаскәрләрен тоткарлау өчен саклану сызыгының төзелеп бетүен хәбәр итәләр...
КАН АВАЗЫ
Фәнзия Хәйруллина Янгилдедә туып- үскән. Ул, татарлар Чувашстанда бик рәхәт яши, дип саный, аларның традицияләре һәм теле нигездә локаль яшәү урыны хисабына саклана:
– Гаиләләребездә без татарча сөйләшәбез, дини бәйрәмнәрне һәм гореф-гадәтләрне саклап калдык. Хәтта атеистик совет заманында да кача‑поса намаз укыганнар. Бүген исә үзеңнең дини, мәдәни һәм рухи мәнфәгатьләреңне канәгатьләндерү өчен гомумән бернинди кыенлык та юк. Милли традицияләргә мәхәббәтне ниндидер проектлар белән генә уятып булмый, ул балага ана сөте белән күчә. Бу – кан авазы... Без үзебезнең ата-бабаларыбыз горефләрен онытмыйбыз. Менә «Чишмә» вокаль коллективын алыйк. Ул нәкъ менә шуның өчен оештырылды да.
ДАЧА УРЫНЫНА
– Элегрәк авылларда, язылмаган закон буенча, төпчек малай һәрвакыт әти‑әнисе белән калган. Шунлыктан һәр йортта тор
мыш кайнаган, ташландык өйләр булмаган, – дип дәвам итә дустының хикәятен Фәния Төхфәтуллина. – Ә хәзер карагыз инде, авылларда кем яши? Безнең кебек пенсионерлар гына. Күп йортлар дача урынына калды – хуҗалары ял вакытында гына кайта. Бездән Казан ерак түгел, һәм авылда үз йортың булу бик уңайлы. Яшьләр китә, чөнки эш юк. Мәктәптә балалар да аз калды, киләсе елга япмасыннар иде инде, дип борчылабыз. Менә бу авылның зур әрнүе…
ЯНГИЛДЕ ПОЛИГЛОТЛАРЫ
Калфак кигән кызлар, түбәтәйле малайлар, янәшәләрендәге укытучылары да милли киемнән. Барысы да, елмаеп, Габдулла Тукайның һәр татар өчен бик якын, бик кадерле булган җырын суза:
– И туган тел, и матур тел, әткәм-әнкәмнең теле!
Янгилде тугызъеллык мәктәбенең инглиз һәм немец телләре укытучысы Равилә Хәкимова, үзенең бер социаль челтәрдәге сәхифәсен күрсәтеп, сөенеп сөйли:
– Менә биредә без Туган тел көнен үткәрәбез. Балаларга да, безгә дә бик ошады. Безнең укучыларны чын полиглот дип әйтергә була. Күз алдына китерә аласызмы, күп дәрестә без дүрт телдә – рус, татар, чуваш, инглиз телләрендә аралашабыз. Хәзер әле немец теле дә өстәлде.
Янгилде мәктәбендә якын‑тирә авыллардан 24 бала укый, шулардан унысы – татар. Мәктәпнең икенче катындагы фойеда татар йортындагы көнкүрешкә багышланган экспозиция урнашкан, икенче якта исә чуваш хуҗалыгын тасвирлаган шундый ук күргәзмә бар. Экспонатларны карап йөргәндә, укытучылар белән сөйләшәбез. Алар балаларның аз булуына хафалана һәм бер‑ике елдан мәктәпнең ябылуыннан курка. Аннары укырга Түрлемәгә йөрергә туры киләчәк:
– Мәктәбебез зур, якты, чиста, ә иң мөһиме, укыту өчен бөтен кирәк‑ярак бар. Экраннар, китапханә, ашханә, күптән түгел спорт залын ремонтладылар. Балалар гына юк...
Мәктәп китапханәсендәге күргәзмәдә татар һәм чуваш телендәге әдәбият янәшә киштәләрдә тора.
– Без һәрвакыт бергә яшәдек, укыдык, эшлибез. Бездә: «Син чуваш, ә син – татар», дип бүлү юк, – дип аңлата рус теле һәм әдәбияты, шулай ук татар теле укытучысы Халидә Мөхәммәтҗанова. – Биредә без барыбыз да өч телдә: ана телебездә, чуваш һәм рус телләрендә аралашабыз. Көнкүрештә кулланыла торган чуваш телен җирле татарлар гел белгән, чувашлар да алар белән татарча сөйләшкән. Көн саен аралашканда телне өйрәнү җиңел ул.
– Безнең балалар үзенә бертөрле мохиттә яши. Һәм аларга башка тел шартларына яраклашу җиңел булачак, – дип, коллегасының сүзен җөпли чуваш теле укытучысы Ирина Борисова. – Мин үзем күрше Семенчино авылыныкы, әмма бу мәктәптә укыдым, хәзер инде күп еллар буе биредә укытам. Бергәләшеп чувашча да, татарча да спектакльләр куябыз. Хәтта балалар өчен спорт уеннарын да милли колорит белән үткәрәбез.
Күрәсең, көнкүрештәге мондый симбиоз янгилделеләрнең теленә дә йогынты ясагандыр. Биредә хәтта үзләренең диалекты да формалашкан:
Киек – тычкан
Тустыган – чүмеч
Әнчек – эт
Ләүш – пирог
Апай – апа
Бармалы-кайтмалы – барырга кирәк-кайтырга кирәк
P.S. Янгилде татарларына башка милләт вәкилләре белән тату яшәр өчен сәяси корректлылыкка өйрәнергә кирәкми. Бу аларның канына сеңгән. Дин, гореф-гадәтләр, мәдәният төрле булырга мөмкин, әмма имин күршелек һәм дуслык теле һәркемгә дә сүзсез аңлашыла.
Кайчандыр Кармышта өч мәчет булган. Бүгенге мәчеттәге өч манара шул турыда искәртеп тора. Имам-хатыйбы – Әхмәт хәзрәт Мифтахетдинов. Каникулда шәһәрдән әби-бабалары янына кайткан балалар өчен ел саен җәен мәчеттә мөселман лагере оештырыла.
Алсу Троицкая
Фото: Александр Ефремов
Бер авылның нигә ике исемле булуын безгә Янгилде Мәдәният йорты мөдире Лилия Галиева аңлатты:
– Авылга нигез салучы Кармыш исемле булган, диләр. Риваятьтә сөйләнгәнчә, Явыз Иван хакимлек иткән чорда ул, чукындырудан качып, Тәтеш авылыннан бирегә, хәзер Янгилде авылы урнашкан җиргә килеп урнашкан. Әлеге легенданы Каюм Насыйриның этнографик хезмәтләре дә раслый, галим Янгилде авылы халкын борынгы Тәтеш нәселенә тоташа, дип санаган.
«Чишмә» вокаль коллективына йөрүчеләр милли татар киемендәге фотосессия өчен авыл Мәдәният йорты сәхнәсе артында бизәнгән-ясанган арада, Лилия Галиева безне авыл тарихы белән таныштыруын дәвам итә:
– Кармыш үз гаиләсе өчен уңайлы урынны шактый озак эзләгән, диләр. Ул төпләнергә ниятләгән урыннарында йоклап караган. Тик бөтен җирдә куркыныч төшләр кергән, бастырылган. Ә менә татарлар белән чувашлар яшәгән Әлмән һәм Семенчино авыллары янына килеп җиткәч, таныш түгел бер чишмә буенда бик тыныч йокыга талган. Төшендә умарта күче һәм бик күп көмеш тәңкә күргән. Әлеге төшен ул болай юраган: көмеш тәңкәләр – байлык-муллыкка, умарта күче – үрчемле нәселгә...
Һәм ул нәкъ шул чишмә янында төпләнергә карар кылган. Бу кизләүне шул вакыттан бирле «Тәңкә чишмәсе» дип йөртәләр. Кармышның ике улы булган. Янгилде исемлесе белән авылга нигез салган. Шуңа күрә аларның икесенең дә исеме – Кармыш та, Янгилде дә – авылга берегеп калган.
– Ә бит Кармышка мондый күрәзә төш тикмәгә генә кермәгән, ул чынга ашкан, – дип елмаеп сүзгә кушыла авыл китапханәчесе Резеда Төхфәтуллина. – Һәрхәлдә, байлык-муллыкка караган өлеше. Янгилде үз вакытында Чабаксар өязендәге иң зур татар авылы, сәүдә һәм мәгариф үзәге булган. Авыл бөтен әйләнә-тирәне көн дә кирәкле товарлар белән тәэмин иткән, биредән Россиянең төрле төбәкләренә йомырка, тире җибәрелгән. Биредә күн заводлары һәм буяу мануфактурасы гөрләп эшләгән, ә өч мәчеттә өч указлы мулла балаларга һәм бөтен авыл халкына дин сабагы биргән...
ЯНГИЛДЕ – ЧИШМӘЛӘР ҮЗӘНЕ
Безне мәдәният йортында ук бәлешләр белән чәй эчәргә утырткан сөйкемле ихлас ханымнар фикеренчә, нәкъ менә дин һәм гореф-гадәтләргә тугрылык биредә бүген дә туган телне һәм мәдәниятне саклау мөмкинлеген бирә. Һәм тагын... чишмәләр.
Мөгаен, йөзләрчә ел элек авыл урынын сайлаганда Кармыш аның географиясенә дә игътибар иткәндер. Авылларындагы чишмәләрнең санын ачыкларга маташканда, хатын-кызлар төгәл генә җавап бирә алмый – әллә җиде, әллә сигез шунда. Нәтиҗә мондый:
– Безнең Янгилде – чишмәләр өчен оҗмах ул.
Янгилде чишмәләренең матурлыгы һәм суының тәме белән рәхәтләнеп хозурланыр өчен, бирегә җәен килергә кирәк икән. Иң яхшысы – августта. Дания Сабирова әйтүенчә, «Бәйрәш» чишмәсе көне шул айда үткәрелә:
– Ел саен бу бәйрәмгә без генә түгел, Янгилдедән күптән чыгып китүчеләр һәм тирә‑күрше авыл халкы да җыела. Безгә терәлеп диярлек чувашларның Семенчино авылы урнашкан – чишмәләр үзәне генә аерып тора. Менә шулай янәшә яшәп ятабыз инде – мөселманнар, православие динендәгеләр һәм мәҗүси-чувашлар. Мәчет, кәшәнә һәм «Юпа» йола баганасы биредә һәркемгә
таныш. Барлык милли бәйрәмнәрне бергә билгеләп үтәбез. Безнең Сабан туена Семенчино күршеләребез килә. Көн авышкач, чувашларның кичке уеннары «Вайа»га без барабыз. Гасырлар буе янәшә яшәгәч, гореф-гадәтләребез дә охшаш, бер-берсеннән бик аз гына аерыла.
Тау битеннән бәреп чыккан салкын чишмәләр турында күптәннән мәгълүм. Моннан берничә ел элек Янгилде һәм Семенчино халкы бергәләп аларны төзекләндерергә ниятләгән. «Бәйрәш», «Тәңкә инеш», «Урта инеш», «Шанчас» кизләүләрен чистартканнар да инде. Татарлар һәм чувашлар бергәләп төзекләндергән ял зонасы пәйда булган. Чатыр, мангал төзегәннәр, янәшәсенә утын да өеп куйганнар – алай‑болай кунакларга кирәксә, бар нәрсә әзер.
Төзекләндерелгән чишмәләр, парклар, авыл бәйрәмнәре, Бөек Ватан сугышында катнашкан Янгилде каһарманнарына һәйкәлләр һәм истәлек такталары – боларның барысы да якташлар тырышлыгы белән булдырыла һәм саклана.
«Чишмә» вокаль коллективы.
Зәйтүнә Абдулбарый кызы Гыйсмәтуллина (уртада).
Бөек Ватан сугышына Янгилдедән 262 кеше киткән. Нибары 45е генә әйләнеп кайткан. Алар арасында Советлар Союзы Герое, генерал- лейтенант Мидхәт Салихов та бар, мәктәп аның исемен йөртә. Авыл паркы Дан орденының тулы кавалеры Ярхәм Бикчәнтәев исеме белән аталган.
ТЫЛДАГЫ БАТЫРЛЫК
Янгилдедән җиденче сыйныф укучысы Зәйтүнә Гыйсмәтуллина әти‑әнисе белән таштай каты җирне казый. Көрәк һәм кәйләдән башка кораллары юк. Ничек тә эшне җиңеләйтмәкче булып, башта җир өстен учак ягып җылыталар, аннары тагын чокыйлар. 1941 елда Сыры (Сүрә) саклану сызыгы шулай казыла.
Зәйтүнә Габделбарый кызына 4 майда 97 яшь тула, әмма әлеге авыр вакытларны ул әле хәзер дә бик яхшы хәтерли:
– Безнең авылдан бик күп кешене окоп казырга җибәрделәр. Мине исә мәктәптә дәрестә утырган җиремнән алып киттеләр. Кая, нигә икәнен аңламый да калдым. Барып җиткәч, нишләргә кирәклекне күрсәттеләр. Киңлеге 4–5 метрлы, тирәнлеге 3 метрлы окоплар казырга кирәк иде. Бертуктамый коеп яңгыр ява, пычрак, аннары кырык градуслы суыклар башланды. Эшкә иртәнге 6 да китеп, кичке 5 тә генә кайта идек. Бик авыр булды. Мине тагын берничә хатын‑кыз белән Баланово авылында Анна Теренкова өенә урнаштырдылар. Хуҗабикә бик игелекле булып чыкты, кайткан җиребезгә борчаклы аш пешереп куя иде. Чабатам тишелгәч, мине кызганып, ул миңа яңа, бик калын оекбашлар бирде – шулай аягымны өшүдән саклап калды...
Чувашстаннан 100 меңнән артык кеше 45 көн эчендә мөмкин булмаганны эшли – 380 чакрым арада саклану конструкцияләрен төзи. 1942 елның 21 гыйнварында эчке эшләр халык комиссары Лаврентий Берия исеменә телеграмма җибәрелә: Казанга, Куйбышев һәм Ульяновскига бару юлларында гитлерчыларның гаскәрләрен тоткарлау өчен саклану сызыгының төзелеп бетүен хәбәр итәләр...
КАН АВАЗЫ
Фәнзия Хәйруллина Янгилдедә туып- үскән. Ул, татарлар Чувашстанда бик рәхәт яши, дип саный, аларның традицияләре һәм теле нигездә локаль яшәү урыны хисабына саклана:
– Гаиләләребездә без татарча сөйләшәбез, дини бәйрәмнәрне һәм гореф-гадәтләрне саклап калдык. Хәтта атеистик совет заманында да кача‑поса намаз укыганнар. Бүген исә үзеңнең дини, мәдәни һәм рухи мәнфәгатьләреңне канәгатьләндерү өчен гомумән бернинди кыенлык та юк. Милли традицияләргә мәхәббәтне ниндидер проектлар белән генә уятып булмый, ул балага ана сөте белән күчә. Бу – кан авазы... Без үзебезнең ата-бабаларыбыз горефләрен онытмыйбыз. Менә «Чишмә» вокаль коллективын алыйк. Ул нәкъ менә шуның өчен оештырылды да.
ДАЧА УРЫНЫНА
– Элегрәк авылларда, язылмаган закон буенча, төпчек малай һәрвакыт әти‑әнисе белән калган. Шунлыктан һәр йортта тор
мыш кайнаган, ташландык өйләр булмаган, – дип дәвам итә дустының хикәятен Фәния Төхфәтуллина. – Ә хәзер карагыз инде, авылларда кем яши? Безнең кебек пенсионерлар гына. Күп йортлар дача урынына калды – хуҗалары ял вакытында гына кайта. Бездән Казан ерак түгел, һәм авылда үз йортың булу бик уңайлы. Яшьләр китә, чөнки эш юк. Мәктәптә балалар да аз калды, киләсе елга япмасыннар иде инде, дип борчылабыз. Менә бу авылның зур әрнүе…
ЯНГИЛДЕ ПОЛИГЛОТЛАРЫ
Калфак кигән кызлар, түбәтәйле малайлар, янәшәләрендәге укытучылары да милли киемнән. Барысы да, елмаеп, Габдулла Тукайның һәр татар өчен бик якын, бик кадерле булган җырын суза:
– И туган тел, и матур тел, әткәм-әнкәмнең теле!
Янгилде тугызъеллык мәктәбенең инглиз һәм немец телләре укытучысы Равилә Хәкимова, үзенең бер социаль челтәрдәге сәхифәсен күрсәтеп, сөенеп сөйли:
– Менә биредә без Туган тел көнен үткәрәбез. Балаларга да, безгә дә бик ошады. Безнең укучыларны чын полиглот дип әйтергә була. Күз алдына китерә аласызмы, күп дәрестә без дүрт телдә – рус, татар, чуваш, инглиз телләрендә аралашабыз. Хәзер әле немец теле дә өстәлде.
Янгилде мәктәбендә якын‑тирә авыллардан 24 бала укый, шулардан унысы – татар. Мәктәпнең икенче катындагы фойеда татар йортындагы көнкүрешкә багышланган экспозиция урнашкан, икенче якта исә чуваш хуҗалыгын тасвирлаган шундый ук күргәзмә бар. Экспонатларны карап йөргәндә, укытучылар белән сөйләшәбез. Алар балаларның аз булуына хафалана һәм бер‑ике елдан мәктәпнең ябылуыннан курка. Аннары укырга Түрлемәгә йөрергә туры киләчәк:
– Мәктәбебез зур, якты, чиста, ә иң мөһиме, укыту өчен бөтен кирәк‑ярак бар. Экраннар, китапханә, ашханә, күптән түгел спорт залын ремонтладылар. Балалар гына юк...
Мәктәп китапханәсендәге күргәзмәдә татар һәм чуваш телендәге әдәбият янәшә киштәләрдә тора.
– Без һәрвакыт бергә яшәдек, укыдык, эшлибез. Бездә: «Син чуваш, ә син – татар», дип бүлү юк, – дип аңлата рус теле һәм әдәбияты, шулай ук татар теле укытучысы Халидә Мөхәммәтҗанова. – Биредә без барыбыз да өч телдә: ана телебездә, чуваш һәм рус телләрендә аралашабыз. Көнкүрештә кулланыла торган чуваш телен җирле татарлар гел белгән, чувашлар да алар белән татарча сөйләшкән. Көн саен аралашканда телне өйрәнү җиңел ул.
– Безнең балалар үзенә бертөрле мохиттә яши. Һәм аларга башка тел шартларына яраклашу җиңел булачак, – дип, коллегасының сүзен җөпли чуваш теле укытучысы Ирина Борисова. – Мин үзем күрше Семенчино авылыныкы, әмма бу мәктәптә укыдым, хәзер инде күп еллар буе биредә укытам. Бергәләшеп чувашча да, татарча да спектакльләр куябыз. Хәтта балалар өчен спорт уеннарын да милли колорит белән үткәрәбез.
Күрәсең, көнкүрештәге мондый симбиоз янгилделеләрнең теленә дә йогынты ясагандыр. Биредә хәтта үзләренең диалекты да формалашкан:
Киек – тычкан
Тустыган – чүмеч
Әнчек – эт
Ләүш – пирог
Апай – апа
Бармалы-кайтмалы – барырга кирәк-кайтырга кирәк
P.S. Янгилде татарларына башка милләт вәкилләре белән тату яшәр өчен сәяси корректлылыкка өйрәнергә кирәкми. Бу аларның канына сеңгән. Дин, гореф-гадәтләр, мәдәният төрле булырга мөмкин, әмма имин күршелек һәм дуслык теле һәркемгә дә сүзсез аңлашыла.
Кайчандыр Кармышта өч мәчет булган. Бүгенге мәчеттәге өч манара шул турыда искәртеп тора. Имам-хатыйбы – Әхмәт хәзрәт Мифтахетдинов. Каникулда шәһәрдән әби-бабалары янына кайткан балалар өчен ел саен җәен мәчеттә мөселман лагере оештырыла.
Алсу Троицкая
Фото: Александр Ефремов
Добавить комментарий