Чит балалар буламы?

Соңгы өч елда республикада дүрт балалар йорты ябылган. Тагын икесен ябу турында сүз бара. Бу илдә барган сәясәт белән бәйле: «Бала гаиләдә яшәргә тиеш!» Бөтен балаларны да гаиләләргә урнаштырып бетерү мөмкинме, ә иң мөһиме – кирәкме? Медальнең ике ягын да «әйләндереп», шушы теманы өйрәнергә булдык.
БУЛАЧАК АТА-АНАЛАР ӨЧЕН... МӘКТӘП
2012 елдан башлап, тәрбиягә бала алырга теләгән ата-аналар махсус курслар узарга тиеш. Аның өчен Казанда аерым мәк­тәп эшли. Рәсми исеме: «Ата-ана тәрбиясеннән мәхрүм калган балаларны гаиләгә урнаштыру үзәге». Бирегә республиканың төрле районнарыннан киләләр. Биш ел эчендә 1500ләп кеше укыган мәктәптә.

– Бала алырга теләгән кешеләр, иң беренче чиратта, үзләре яшә­гән районның опека һәм попе­чительлек бүлегенә мөрәҗәгать итәргә тиеш, – дип сөйләде үзәк директоры урынбасары Татья­на Трушкова. – Закон буенча, 18 яше тулган, шул ук вакытта яшәү, эш урыны булган граж­даннарга опекун булырга рөхсәт ителә. Мисал өчен, бүген бездә курсларда егерме яшьлек егет укып йөри. Танышларының 14 яшьлек улын опекунлыкка алырга җыена ул. Яшүсмер ма­лайның әтисе юк, әнисе тәртип­сез тормыш рәвеше алып бара икән. «Үсмер урам тәрбиясендә үсә, моның начар тәмамлануы бар», – ди егет, танышы өчен борчылып. Үзәктә өч юнәлештә эш алып барыла: социаль-юри­дик, медицина, психология. Бе­ренчесендә документлар белән эшләү тәртипләрен өйрәтәбез, булачак ата-аналарга хокукла­рын аңлатабыз. Икенче бүлектә авыру балаларның сәламәтлеге, җенси тәрбия турында сөйлибез. Бу өлкә дә бик мөһим. Күп вакыт балалар йортында тәрбияләнгән бала чикләрне аңламый. Чөнки анда аларга: «Чалбарыңны тө­шер, укол ясыйм», «Авызыңны ач, дару каптырам», – дип бо­ерып торалар. Баладан рөхсәт сорап, аңлатып тору юк, ул аны шулай булырга тиеш дип кабул итә. Кызганыч, балалар йор­тында тәрбияләнгән балаларда үзләрен җенси яктан яклау ин­стинкты бик булмый. Ата-ананың бурычы – балага аңлату: җенси әгъзаларыңа, эчке киемнәреңә берәү дә кагылмасын. Гомумән, өлкәннәр җитлегеп килгән бала­ның бүлмәсенә ишек шакымыйча керергә тиеш тә түгел. Бу – аның мәйданы, бала шуны тоеп үссен.
Өченче бүлек, сәгать саны бу­енча иң озыны, биредә тәрбиягә алган балалар белән нинди проблемалар туарга мөмкин булуын аңлатабыз. Күп очракта бала алырга теләгән өлкәннәр үзләрендә идеаль образ тудыра, булачак ул-кызлары менә шун­дый булырга тиеш, дип исәпли. Тик беркайчан да хыялдагыча гына барып чыкмый: баланың үз холкы, капризлары, омтылыш­лары... Ата‑ана боларны аңларга, моңа алдан әзер булырга тиеш. Психологик тренинглардан соң кайбер ата-аналар, тәрбиягә бала алу уеннан кире кайта.
Без исә шатланабыз гына, димәк, алар әзер булмаган. Әле яхшы, шуны аңлаганнар, югыйсә бала­ны алгач, кире китерерләр иде.
«Ата-ана тәрбиясеннән мәхрүм калган балаларны гаиләгә урнаштыру үзәге» 2014 елның азагына кадәр балалар йорты бу­лып саналган. Малай-кызларны гаиләләргә урнаштырып бетер­гәннән соң, башкаланың Киров районындагы ике катлы әлеге бина буш калган. Бүгенге көндә, үзәкнең беренче катында була­чак ата-аналар дәресләр укы­са, икенче катында, әти-әнисез егет-кызлар яши.
– Кызганычка каршы, балалар йортында малай-кызлар унсигез яшькәчә генә яши ала, – дип сөй­ләде Татьяна Трушкова. – Аннан алар үз көннәрен үзләре күрергә тиеш. Әйе, яшәү урыны булма­ганнарга дәүләт тарафыннан то­рак бирелә. Ләкин кайбер очракларда фатир артыннан йөрү ел­лар буена сузыла. Яки икенче очрак: балалар йортында үскән егет-кызның рәсми рәвештә тору урыны бар, тик анда аның сәрхүш туганнары, икенче кешеләр яши. Балага анда яшәргә мөмкинче­лек юк. Бу очракта ул нишләргә тиеш?! Фатир арендалап яшәргә аның акчасы җитми, берәр җирдә укыса яки эшләсә дә, торак өчен түли алмаска мөмкин. Менә шун­дый хәлгә тарыган егет-кызлар безнең үзәккә килеп яши. Алар биредә ашау‑эчү ягын үзләре ка­рый, әзерли, сатып ала. Иганә­челәр чәй, шикәр комы, башка­сын алып килә. Бүгенгесе көндә үзәктә алты кеше яши. Закон бу­енча егет-кызлар монда бер ел гына булырга тиеш. Әлбәттә, ба­рыр урыны булмаса без аларны куып чыгармыйбыз. Тормышла­ры җайланганчы яшиләр.
ТӘРБИЯГӘ УН БАЛА?!
Яшерен-батырын түгел, бу­лачак ата-аналарның күбесе сау-сәләмәт бала алырга тели. Бу аңлашыла да кебек, сүз ку­ертып торырга кирәкми дип уй­лыйм. Тәрбиягә сәламәт бала ал­ган очракта да күпме көч кирәк, ә авыруга исә... Шулай булса да андый балаларны тәрбиягә алган кешеләр дә бар. Мисал өчен «Ярдәм» хәйрия фондын оешты­ручыларның берсе, бүгенге көндә аның җитәкчесе булган ханым – Мәликә Гыйльметдинова ун бала анасы. Малай-кызларның бары­сының да сәламәтлекләрендә кимчелекләре бар: аутист, Даун синдромы, церебраль паралич...

– Тәрбиягә алыр алдыннан бер баламны да барып кара­мадым, – дип сөйләде Мәликә ханым. – Аллаһы Тәгалә кемне җибәрә, шулар булсын дидем. Ә ният күптән бар иде. Үземнең балалар үсеп беткәч күңелдә бул­ган бу уйны тормышка ашыра­сым килде.
Мәликә апа балаларны ялгызы гына үстерми, ярдәмчеләре бар. Ул үзе дә «без» дип сөйләшә, чөн­ки бу изге эшкә «Ярдәм» фонды белән берлектә алынганнар. Ба­лалар өчен Теләче районы Иске Җөри авылында махсус зур йорт сатып алганнар. Монда барлык мөмкинлекләр дә бар: мунча, бакча, ашханә, аерым йокы бүл­мәләре. Үзенә күрә бер кечкенә балалар йортын хәтерләтә ул. Ба­лалар Мәликә Гыйльметдиновага «әни» диеп эндәшә. Бер гаиләдән булган ике, өчәр бала да бар.
– Ни өчен авыру бала алыр­га булдыгыз? – Мәликә апага бу сорауны бик күпләр бирә икән. Ун бала анасының җавабы гади:
– Сау-сәләмәт балаларны тәр­биягә алыр өчен чират көтәргә кирәк. Минем исә кемне дә булса шул минутта ук бәхетле итәсем килде. Өстәвенә, Теләче районын­да йортыбыз әзер булды, озакка сузмаска дип уйлаштык.
Мәликә Гыйльметдинова, үз тәҗрибәсенә таянып, тәрбиягә бала алган гаиләләргә психо­логик-педагогик киңәшләрдән торган китап та чыгарган. Педаго­гик, дини белемгә ия булган әлеге ханымның нәрсәләр аша узганын ишеткәч, чәчләр үрә тора:
– Башта өч баланы Менделе­евскрайоныннан алып кайттык. Әниләрен алар алдында пычак белән кадап үтергәннәр. Бу са­быйларның нәрсә кичергәнен аңлау өчен психолог булырга кирәкми. Яннарыннан да китә алмыйм, калдырып китмә, дип кычкырып елыйлар. Төн­нәрен йокламыйлар, баштарак саклап чыга идек. Ә Яшел Үзән балалар йортыннан алган өч бер­туганны әниләре капчыкка са­лып чүплеккә ташлаган булган. Сабыйларның исән калуы могҗизага тиң. Аларны этләр авы­зыннан тартып алганнар. Менә шушы балаларны кеше итү өчен никадәр җан җылысы, сабырлык, көч кирәк икәнлеген үзегез аңла­гыз. Ләкин мин бу адымга еллар буе әзерләндем, барысын уйлап, аңлап эшләдем.
Мәликә апа, балалар гаиләдә үсәргә тиеш дип саный. Фикерен болай дип дәлилләде:
– Балаларыбыз күзгә күренеп үзгәрде. Кайберләре, безгә кайтканда, зур яшьтә булуга кара­мастан, йомышларын да йомыш­лый белми иделәр. Сөйләшү, тулы җөмләләр төзү турында әйтмим дә. Аларны дәвалау өчен кая гына алып бармадык. Бүген, Аллага шөкер, ике баладан инвалидлык төркемен алдылар, ул-кызлары­быз күзгә күренеп үзгәрә.
Мәликә апаның тәрбиягә ал­ган улы белән кызы быел һөнәр училищесын тәмамлый, үзләре гаилә корырга җыеналар икән. «Менә аларга дәүләттән фатир алуны юллап йөрим», – диде. Изге күңелле бу ханым яңа уй­лар, ният белән яши: балалар йортыннан тагын берничә авыру сабый алып, аларны кеше итеп олы тормышка аяк бастыру.

«АЛАР ЯКЛАНМАГАН»
Балалар йортында үскән бер та­нышым бар: әти‑әнисе вафат булганнан соң, дүрт бертуган калганнар. Аларның үзара җылы мөнәсәбәтен, бер-берсен кайгыртып яшәүләрен күреп, таң кала­быз. Интернат-мәктәпне алтын медальгә тәмамлап, югары белем алып, тормышта үз урынын тапкан хөрмәтле ханым ул.
– Әле ярый берәрсе тәрбиягә алмаган, – ди танышым. – Чит ке­шегә ата‑ана итеп мәңге карый алмас идем. Күпләр балалар йор­тында яшәүне начар, куркыныч итеп күзаллый. Юк, анда бары­быз да тигез булдык. Тәрбияче апалардан кыерсыту күрмәдек. Алар безне һәр эшкә өйрәттеләр. Тәрбиягә алсалар, нинди гаилә­гә эләгер идек, әле туганнардан да аерсалар... Шуңа күрә мин ба­лалар йортларын бөтенләй ябып бетерү тенденциясенә каршы.
Лаеш балалар йорты җитәкчесе Рузалия Вәлиуллина да әлеге фи­керне куәтләде:
– Ни өчендер халык, балалар йортын караңгы итеп күрә. Бе­ренчедән, шуны әйтим, урта хәлле гаиләләрдә дә балалар мондагы кебек яхшы тукланмый. Икен­чедән, балалар тормышка яраклашырга өйрәнә, авырулар сау­ларга булыша. Кайчакта өлкәннәр арасында андый яхшы мөнәсәбәт булмый. Ә бертуганнарның бер‑берсе өчен кайгыртуларын күреп, күзгә яшьләр килә. Күп ел­лар бу өлкәдә эшләгәч тоемлавым бар: кайберәүләр, балаларны тәр­биягә эш итеп карап, акчасы өчен генә ала. Малай-кызлар мондый ният, максатны тиз аңлый, яхшы психолог алар. Әле бездә үскән бер балам килгән иде: «Рузалия апа, мин башка түзә алмадым. Үги әнигә: «Сез мине яратмый­сыз, кырын карашларыгыздан туйдым», – дип әйттем». Дөресен генә әйткәндә, ул гаиләдә хәл­ләр шулайрак тәмамланачагын чамалый идем. Бер ханым, дүрт ел элек үсмер малайны тәрбиягә алды. Үз улы да аның яшендә иде. Бергә укырлар, бергә үсәрләр дип, башта куандым. Тик кызыксына торгач, ана кеше балаларны аер­ганын аңладым. Хәтта үги бала белән икенче тонда сөйләшә. Моны мин генә түгел, укытучылар да күргән. Закон буенча, тәрбиягә алган баланы ата‑ана какмаса, сук­маса, ашатса, киендерсә, шул җит­кән. Ә аның эчке дөньясы, күңел халәте турында уйлап торыш юк. Шуңа күрә гаиләгә киткән һәр бала да бәхетле була дигән сүз түгел әле.
Рузалия апа Вәлиуллина Лаеш балалар йортында утыз ел эшли. Аларда тәрбияләнеп, бүгенге көн­дә менә дигән итеп яшәп яткан бик күп егет-кызларны мисалга китерде. Миндә исә бу ханымга карата соклану, хөрмәт уянды: чын мәгънәсендә гомерен ятим­нәргә багышлаган. Ул балалар­ның аннан соңгы тормышлары белән дә кызыксынып яши. Мәктәпне тәмамлагач, аларны Россиянең төрле шәһәрләренә укырга урнаштырырга үзе бара. Һәм студент булган үсмерләр җәй­ге каникулларда балалар йортына кайтып яши.

Ятимнәр дөньясын төптән аңлаган, белгән ханым тагын бер фикере белән уртаклашты:
– Балаларны гаиләдән алуга каршы мин. Кайвакыт, эшләми дип, эчкече, тәртипсез тормыш рәвеше алып бармаган ата-аналардан да балаларны ала­лар. Еш кына күп балалы була ул гаиләләр. Бөтен әйбер кыйм­мәт, ата‑ана җиткерә дә алмаска мөмкин. Ә опека идарәләренең эше җайлы: баланы алырга! Ә бәл­ки ул гаиләгә ярдәм итүне уйларга кирәктер. Чит баланы үстергән кешегә дәүләт 8 мең сумнан артык акча бирә, ә күп балалы гаиләгә пособие мең сум да юк...
Республика балалар йортларын­да бүген балалар саны аз калган, һәркайсында, күп дигәндә, 30–40 бала тәрбияләнә. Татарстан­лылар балаларны тәрбиягә чират торып ала. Андый гаиләләрнең иң күбе Яшел Үзән районында яши икән.
– Тәрбиягә алынган балалар белән бәйле фаҗигаләрнең республикада булганы юк, барысы да тәртиптә, – дип тынычлан­дырды мине ятимнәр тормышы өчен җаваплы җитәкчеләр. Берүк шулай гына була күрсен.
Бу теманы ныклап өйрәнгәч, тагын шуңа инандым: балалар йортында яшәп тә бер дигән кеше булып җитлегеп була. Киресенчә, наз күрми гаиләдә тәрбияләнеп тә ябык, дөньяга ачулы кеше бу­лып үсү мөмкинлеге бар. Әйе, ба­ланың кайда яшәве мөһим түгел. Иң мөһиме – юлында аны яра­тучы, аңлаучы, дөрес юл күрсәтү­че кешесе булсын. Шул очракта ул тормышта үз урынын табып, менә дигән итеп яшәр.

Бүген Татарстанда әти‑әни назыннан мәхрүм калган 11 мең 717 бала бар, аларның 11 мең 150се гаиләләргә тапшырылган. Тәрбиягә алынган баланың алдагы тормышын җирле опека һәм попечительлек бүлекләре тикшерә, дөресрәге, бу эшне бары алар контрольдә тота.
Тәрбиягә бала түбәндәге очракларда бирелми:
– психика белән бәйле авырулары булган затларга;
– закон бозган өчен җавапка тартылучыларга;
– каты авырулары (онкология чире, гариплек) булган кешеләргә.
Зөлфия Мөсабирова, ТР Мәгариф һәм фән министрлыгының опека, попечительлек һәм педагогик ярдәм бүлеге җитәкчесе:
– 2017 ел башына республикада 0 дән 17 яшькәчә 795 мең 959 малай-кызлар исәпләнде. Ни кызганыч, балаларның 1,4 проценты ата‑ана назыннан мәхрүм ител­гән. Соңгы елларда бездә тәрбиягә бала алган гаиләләр институты зур үсеш алды. Шуңа да ата-анасыз калган малай-кыз­ларның 95 проценты гаиләләрдә тәрбияләнә. Иң беренче чиратта, үксезләрне ту­ганнарына бирергә тырышабыз: дәү әни, дәү әтиләр, абый-апалар. Туганнарында тәрбияләнүче балалар барлык ятимнәрнең 70 процентын тәшкил итә.
Республикада ата‑ана назыннан мәхрүм ителгән балалар өчен 13 дәүләт учрежде­ниесе бар. Аларда 485 малай‑кыз тәрбияләнә. Максат – мөмкин кадәр күбрәк бала­ны гаиләләргә тапшыру. Бала гаиләдә үссә, яхшырак. Моны тәҗрибә күрсәтте. Ә опека, попечительлек бүлекләренең эше – тәр­биягә бала алган гаиләләрне «энә күзен­нән үткәрү». Гадәттә, бу эш җирле опека, попечительлек бүлекләренә тапшырыла, чөнки авылда, районда нәрсә булганын алардан яхшы күрүче юк. Шулай ук балалар бакчасы, мәктәпләр, фельдшер да тәрбиягә алган балаларга күз‑колак була.
Гүзәл Удачина, Татарстан Республика­сында бала хокуклары буенча вәкаләт­ле вәкил:
– Россия Көнбатыш үрнәгенә таянып эшли: анда балалар йортлары юк. Без дә акрынлап шуңа таба барабыз. Чынлап та, гаиләдә үскән бала тормышка күбрәк яраклашкан була, монысы бәхәссез.
Тәрбиягә алган балаларның хокукла­рын яклау дигәндә, безнең җәмгыять кирәгеннән артык уяу. Мисал өчен, мәктәпкә килгән бер баланың чалбары пычрак ди. Әгәр ул үз ата‑анасы белән яши икән, пычрак чалбарга берәүнең дә исе китмәячәк, ә тәрбиягә алынган баланыкына, әлбәттә, игътибар итәләр... Укытучылар, ата-аналар, хәтта опека бүлекләренә кадәр барып әйтергә мөм­киннәр. Әлбәттә, бер яктан караганда, бу уңай күренеш, җәмгыять үксезләргә битараф түгел. Ләкин икенче яктан, тәр­биягә бала алырга теләгән ата-аналарны мондый контроль куркыта да.
Без тагын шуны аңлыйбыз: гаиләдә яши алмый торган балалар була, һәм алар бар. Беркемне дә үз ата-анасы итеп кабул итә алмый ул балалар. Менә шундыйлар өчен балалар йортлары, приютлар булырга тиеш. Шуңа күрә ятимнәр йортларын бөтенләй ябу турында сүз бармый.