Гаилә кыйммәтләре

Тирә-юнебездә гаҗәеп гаиләләр бар: кемдер ачы язмыш сынауларын сынмый, сыкранмый уза, икенчеләр исә тәрбиягә берничә авыру бала ала, аларны үзенеке шикелле итеп тәрбияли, өченчеләр... Казан шәһәрендә яшәүче Мотыйгуллиннарны да гадәти гаилә димәс идем. Бер-берсенә карата булган мөнәсәбәтләре, тормыш фәлсәфәләре үзенчәлекле аларның. Өстәвенә – милли җанлылар. Бу санда алар турында язуыбыз да юкка түгел. Берәүләр: «Татар теле нигә кирәк?»-дип «ваш ватканда», бу гаилә үз мисалында шуны күрсәтә: татар теле уңышка ирешү өчен киртә түгел!
17 ЕЛ – ТУЛАЙ ТОРАКТА
Җәлил һәм Гөлнара Мотыйгул­линнар 1990 елда таныша. Икесе­нең дә студент чагы, егет‑Казан дәүләт педагогика университе­тының физика, кыз математика факультетында укый. Икесе дә – активистлар. Татарларның «сувере­нитет» дип урамнар һәм мәйдан­нарга чыккан вакытлары. Яшьләр анда да катнаша. Аралашалар, бәхәсләшәләр... Нәкъ шул вакыт­та араларында мәхәббәт очкыны кабына. Уку елы тәмамлангач, өй­ләнешергә булалар.

– Мин кечкенәдән мөстәкыйль булдым, – дип сүзен башлады Җәлил абый. – Үсмер чагымда гел өлкәннәр белән аралаштым. «Синдә бабайлар акылы»,-дияләр иде. Үз ярымны очраткач, ярат­кач, гаилә коруны гадәти хәл дип санадым. Галимҗан Ибраһимов әйтмешли, без тормышның төбен­нән күтәрелдек. Гаиләле булгач, студентлар тулай торагыннан ае­рым бүлмә бирделәр. Ә кызыбыз Айсылу тугач, ике бүлмәле булдык. Бик рәхәт яшәдек. Кеше тулай торак дип йөз чөерә, ә без сагынып искә алабыз.
Мотыйгуллиннар 17 ел тулай торакта яши. Икенче кызлары Мә­ликә дә шунда туа. Җәлил абый КДПУның физика факультетында студентларга белем бирә, параллель рәвештә мәктәпкә физика укыты­рга да урнаша. Ләкин аңлашыла, укытучы хезмәт хакына гына фатир алып булмый.
– Ул чагында кредитка фатир алу­лар юк иде, – дип сүзгә кушылды Гөлнара апа. – Баланы бакчага илтә­без дә эшкә йөгерәбез. Икенче кы­зыбыз тугач, кыйммәтләр үзгәрде. Күрәсең, яшь барган саен тормышка башка күзлектән карый башлый­сың. Кызларыбызның яшь аерма­сы – ун ел. Хәтерлим, Айсылуның рәсем укытучысы: «Кызыгызның сәләте бар, сәнгать мәктәбенә бир­мисезме?» – ди киңәш биргән иде. Җәлил белән уйлаштык та баш тарттык. Эшкә барасы бар, өлгереп булмас, дидек. Хәзер үкенәм. Бәлки аннан бер дигән рәссам чыгар иде. Гомумән, баланың сәләте, теләге булганда, ата‑ана аны үстерергә тиеш. Мәликә ул яктан бәхетлерәк булды, кечкенәдән теләгән җи­ренә барды, ошаткан эше белән шөгыльләнде.

Мотыйгуллиннар – зыялы гаилә, дини дә. Дөрес, монда хатын-кыз­лар хиҗаптан йөрми. Гаурәтләрен каплаган, матур күлмәк кигәннәр. Җәлил абый: «Иң мөһиме – Ал­лаһка ышану күңелдә булсын, кылган гамәлләрең намуска тап тө­шермәсен», – ди. Гаилә башлыгы намазын калдырмый, җомга саен мәчеткә йөри.
– Дәүләт эшендә бит, димәк, дин­гә басым ясарга ярамый, – ди Җә­лил Мотыйгуллин. – Ләкин җомга көнендә эш бинасына түбәтәйдән дә киләм. Сүз әйтүче юк үзе.
– Күптән дингә килдегезме? – дим.
– Яңа фатирлы булгач. Кайбер ке­шеләргә сәеррәк тоелырга мөмкин бу, әмма хак. 2008 елда әлеге өч бүл­мәле фатирга күчендек. Аны алты ел университет укытучыларына дип, махсус төзеделәр. Башта шат­лыктан, сөенечтән нишләргә белми йөрдем. Фатирның почмаклары­на барып, стеналарны тотып‑то­тып карадым: «Безнеке бит бу...» Чын күңелдән Аллаһы Тәгаләгә рәхмәт әйтәсем килде. Ничек итеп? Әлбәттә, дога белән. Шулай итеп, намаз укый башладым. Аллаһы Тәгалә әйткән: «Башта бер сынау бирермен, аннан рәхәтлек. Шуны аңламаган кешегә янә сындыры­рлык сынау бирермен». Мин сын­дырганын көтмәскә булдым. Рәхәт тормышта яшибез, гаиләмдә имин­лек, үзебез сау-сәламәт. Ничек шө­кер итмисең?!
«ТАТАР ТӨРКЕМНӘРЕНӘ ИХТЫЯҖ БИК ЗУР ИДЕ»
Җәлил абый педагогика фәннәре кандидиты. Студент елларыннан алып бүгенгәчә фән, милли белем бирү системасы эшләсен дип яна. Университетта татар төркемнәре дә аның күз алдында оеша. Сту­дентлар өчен рус дәреслекләрен татарчага тәрҗемә итүдә катнашкан мөгаллим ул.

Тарихка күз салсак, 1990 елда Татарстан Республикасы Югары Советында Дәүләт суверенитеты турында декларация кабул ителә. Шуңа нигезләнеп, 1992 елның 8 июлендә «Телләр турында закон» эшләнә һәм кабул ителә. Һәм рус теле белән беррәттән татар теле дә дәүләт теле итеп игълан ителә. Нәкъ шул вакытта университетлар­да татар төркемнәре оеша. Җәлил абый аны чын мәгънәсендә татар­ларның күтәрелгән, чәчәк аткан чоры дип атады:
– 1990нчы еллар башында татар төркемнәрендә укырга теләүчеләр шулкадәр күбәйде, хәтта конкурс русларныкына караганда да зур­рак булды. Мисал өчен, рус төр­кемнәрендә 25 студент белем алса, татар төркемнәрендә, кимендә, 30 дан артык студент та укыды.
«Татар телендә укуга авыр күчтек», – ди Җәлил абый. Шулай да бер ел эчендә методик куллан­маларны тәрҗемә итеп чыгалар. Туры килүен кара: университетның физика лабораториясендә Рәмзия Шаһиморатова исемле мөгаллимә эшли. Ул үз вакытында мәктәпләр өчен физика дәреслекләрен рус те­леннән татарчага тәрҗемә иткән. Аның күзәтүе астында татар телен камил белгән университет укы­тучылары югары уку йорты сту­дентларына дәреслекләр тәрҗемә итә.
Җәлил абый белән бүген татар теле тирәсендә барган шау‑шу ту­рында да сөйләштек:
– Татарлыгыңнан оялмаска, ки­ресенчә, үзебезнең белемле икәне­безне башка халыкларга да расларга кирәк, – диде ул. – Мин, мәсәлән, барлык фәннәрне дә татарча укы­дым. Университетка кергәндә ка­бул итү имтиханнарын рус телендә тапшырырга туры килде. Ике фән­нән дә «5»ле булды. Без студент вакытта төркемнәр рус, татарга бүленми иде. Ягъни мәктәптә физи­каны татарча укып, университетта рус телендә өйрәндем мин үзем. Һәм бер кыенлык та күрмәдем. Го­мумән, хәзер дә документлар белән эшләгәндә, сөйләгәндә рус теле белән проблемаларым булганы юк дип саныйм. Мәктәптә рус телен укыдык, аралашып яшибез. Шуңа күрә бүген кайбер ата-аналарның татар теле башка фәннәргә комача­улый дип сөйләнүе бары тик эшнең асылын аңламауда, дип саныйм.

МИЛЛИ ҖАНЛЫ БАЛА
Мотыйгуллиннарның олы кыз­лары Айсылу татар гимназиясендә белем алган. Ә менә Мәликәне, заманга ияреп, беренче сыйныфка «престижлы» мәктәпкә биргән­нәр. Әти-әнисеннән күчкәнме (Гөлнара ханым бүген дә, татар мәдәнияте белән кызыксынып, бар яңалыклардан хәбәрдар булып яши), Мәликә кечкенәдән татар дөньясына, әдәбиятка, сәнгатькә тартыла. «Яшь ТНВ» каналы бар­лыкка килгәч, телевидениегә алып баруларын үтенә. Аннан «Нур» та­тар балалар театр студиясенә йөри башлый. Шул рәвешле кызчыкны татар мохите «суырып ала».

– Мәликә: «Татар мәктәбендә укыйсым килә», – дип йөри иде, форсат чыкты, – дип сүзгә кушыл­ды Гөлнара апа. – Алтынчы сый­ныфка күчкәндә, укулар икенче сменада булачак диделәр. Ә «ТН­В»да тапшырулар төштән соң тө­шерәләр. «Телевидениедән китәсе килми», – дип, бик борчылды Мә­ликә. Шулай итеп башка мәктәпкә күчү турында сүз чыкты. Безнең өчен иң җайлысы – Ш. Мәрҗани исемендәге 2нче татар гимнази­ясе, чөнки ул телевидение белән янәшә. Бердәнбер проблема – Мә­ликә биш ел төп фәннәрне рус те­лендә укыды. Татарча уку авыр булмасмы?
– Ә мин борчылмадым, – ди Җә­лил абый. – Үз башымнан узды бит, русчадан татарчага яки киресенчә укуның авырлыгы юк. Әлбәттә, тер­миннар үзгә. Тик теләк булганда берничә атна эчендә өйрәнеп була. Мәликә татарча яхшы белә: «Бор­чылма», – дидем. Һәм чынлап та, ялгышмаганмын.
– Барыннан да бигрәк миңа гим­назиядә татар мохите булу оша­ды, – дип фикерен белдерде Мә­ликә. – Барысы да татарча, үзебезчә! Ә уку программасына килгәндә, җиңелрәк тоелды. Мин укыган «престижлы» мәктәптә кирәкмә­гән әйберләр күп иде. Программага сыешмыйбыз дип ашыктыралар. Нәтиҗәдә күп әйберләрне аңла­мый каласың. Ә гимназиядә андый кабалану юк, аңламаганны укы­тучылар янына барып сорыйсың. Сиңа рәхәтләнеп аңлаталар. Әлбәт­тә, бу минем шәхси фикер. Укыту программасы бар җирдә дә бер дип беләм. Шулай да ул дәрәҗәле саналган мәктәпләр күбрәк рейтинг өчен эшлидер дип уйлыйм.

Мәликә, укудан тыш, татар яшьләр тормышында актив кат­наша. Җәй көне Бөтендөнья та­ тар яшьләре форумында эшләгән, төрле очрашулар оештыру, чыгыш ясаулар дисеңме...
– Быел тугызынчы сыйныф­та укыйм, – диде Мәликә. – Әле­гә җәмәгать эшләрен читкә куеп тордым. Бөтен игътибарны укуга бирәм, имтиханнар тапшырасы бар бит...
«ЯРАТТЫМЫ ИКӘН?»
Балалары Казан шәһәренең Ш. Мәрҗани исемендәге 2нче татар гимназиясендә укучы танышларым сокланып та гаҗәпләнеп тә сөйлә­де: «Җәлил абый кызы Мәликәне җитәкләп кенә йөртә». Бер карасаң, унбиш яшьтә балаңны җитәкләп йөртү сәеррәк тоелырга мөмкин. Бигрәк тә ата кешегә. Күпчелек аталар, кызлары балигълык яшенә җиткәч, ниндидер ара сакларга тырыша бит. Яхшы түгел кебек. Ә монда...

– Мин эштән кайтканда Мәликә ишектән: «Әтием, кайттыңмы, мин сине яратам», – дип каршы ала, – ди Җәлил абый. – Балаң шулай дип торганда ничек инде: «Мин дә сине яратам, кызым!» – димисең!
– Олы кызыгыз белән дә мөнә-сәбәтләр шундыймы? - дим.
– Юк, Айсылу белән алай бул­мады. Яратырга әле берничә ел элек кенә «өйрәндем». Без биш ир бала үстек, мин – дүртенчесе. Әти-әнинең безне иркәләп уты­рырга вакыты булмагандыр. Хәер, ир малайларга карата кырысрак та булыйк, дигәннәрдер. Һәм мин моны аңлыйм һәм килешәм. Авыл җирендә хуҗалыгын да алып бары­рга кирәк. Үскәндә әтине күрмәдек тә дияргә буладыр. Без йокыдан уянганчы чыгып китә, караңгы төшкәч кенә кайтып керә. Безне әни тәрбияләде. Ләкин гаиләдә әти дәрәҗәсе көчле иде. «Хәзер әти­егез кайта», «әтиегезгә әйтәм...» – аның һәр сүзе закон булды. Шулай да бер тапкыр әтигә каршы килдем. Мәктәпне тәмамлагач әти: «Улым, китмә быел Казанга, киләсе елга керерсең укырга. Безгә ярдәм ит, өс-башыңны кара. Колхозда эшләп ал», – диде. Мин шул чакта кырт кистем: «Әти, ачуланма, хәзер кит­мәсәм укырга керү авыр булачак. Бар белгәнемне онытачакмын», – дидем. Әти теләмичә генә риза­лашты. Шулай итеп, туган авылны ташлап чыгып киттем.

Ул вакытта күпер юк, җәйге ка­никулны санамаганда, Аксубайга ике генә кайта ала идем. Әни йом­шаграк булды безнең, авылга кай­ткач та аның белән озаклап сөйлә­шеп утырабыз. Ә әти корырак иде. Аннан әтиебезгә инфаркт булды, шактый озак авырып ятты. Менә шул вакытта да ачыктан-ачык сөйләшенмәгән. Әти вафатыннан соң озак уйлап йөрдем: «Яраттымы икән ул мине?» Ул сүзне бер тапкыр да әйтмәде. Хәер, мин дә бит әтигә: «Яратам», – дип әйткәнемне хәтер­ләмим. Югыйсә аның өчен үлеп тора идем. Тукта әле дим, мин дә бит балаларыма «яратам» дип әйт­мим. Шулай итеп, әкренләп бу сүзне әйтергә өйрәнә башладым. Бер дә җиңел түгел ул, ояласың кебек. Ха­тыныңа «яратам» дип барыбер әйт­кәлисең, ә балага... Ярамаган эш ке­бек. Юкса алар өчен дип яшисең, дөнья куасың. Исән чакта күңел­дәгесен әйтеп калырга кирәк‑шуны аңладым. Бер өйрәнгәч, аның авы­рлыгы юк икән. «Ярату» сүзе ешрак яңгыраган гаиләдә яшәве рәхәтрәк, өй дә нурлырак була, дип уйлыйм. Монысына үз мисалыбызда инан­дым. Һәм балалар безне яратырга өйрәтә, бәлки тәрбиялидер дә әле.