Төбәк энциклопедиясе

Кулга очраклы гына «Хуҗа Хәсән – минем гомер бишегем» исемле китап килеп керде. Авыл тарихлары турындагы китапларны шактый укыганым бар. Кемнедер үпкәләтәсем килми, ләкин аларның күбесе авылда яшәүче кешеләр, хәзерге чорда булган йортларны санап чыгу кебек өстә яткан фактлар белән чикләнә. Ә Хуҗа Хәсән турындагы китап үзгә... Ул фәнни хезмәт кебек, хәтта шул төбәк турында бер энциклопедия, дияр идем.
Ә иң кыйммәтлесе – китап авторы үзе дә Хуҗа Хәсәннеке. Әллә шуның өчен дә ул бай эчтәлекле, тирән мәгънәле булган.
ЛАЕКЛЫ ЯЛДА – ЯҢА ШӨГЫЛЬ
Кайбыч районының Хуҗа Хәсән авылы турында ике китап бар икән. Минем кулга килеп кергәне – икенчесе. Ә беренче­се – «Хуҗа Хәсән – әби-бабайлар нигезе» дип атала. Беренчесе – 2014 елда, икенчесе 2017 елда дөнья күргән. Китапларның ав­торы – Вячеслав Власович Дани­лов. Аны күпләр республика авыл хуҗалыгы үсешенә зур өлеш керт­кән шәхес, Татарстанның атказан­ган икътисадчысы буларак белә.
«Хуҗа Хәсән – минем гомер бишегем» китабын укып чык­каннан соң, гади икътисадчының тарихны шулкадәр яхшы белүенә гаҗәпләнеп тә куясың.

– Сез тарихчы да түгелме? – дим Вячеслав әфәндегә, китап белән танышканнан соң.
– Юк, – дип елмая ул. – Шулай да тарих белән гомер буе кызык­сындым. Әти-бабалардан кал­ган аерым истәлекләрне теркәп тә бардым. Туган авылым ту­рында китап язу теләге, хыялы күңелдә һәрвакыт булды...
Вячеслав Власович белән өч сәгать сөйләшеп утырдык. Миңа калса, мәктәпләрдә та­рихны аның кебек кызык итеп сөйләсәләр, бөтен бала туган төбәгенең үткәнен өйрәнү белән яна башлар иде.
Вячеслав әфәнде лаеклы ялга чыккач, ике ел гына эшли. Ан­нан саннар дөньясыннан тарих дигән олы бер дәрьяга кереп чума. Һәр нәрсәнең үз вакыты бар икәнен яхшы аңлый. Татар­стан, Чувашстан республикалары, Буа, Апас, Кайбыч районнары архивларын өйрәнеп чыга, Казан дәүләт университетының фәнни китапханәсендә борынгы язма­лар бүлегендә эзләнә. Шулай итеп ике ел дәвамында өйрәнә торгач, «Хуҗа Хәсән – әби‑бабай нигезе» исемле китабы барлыкка килә. Тик Вячеслав Власовичка болар гына аз тоела. Мәскәүгә – Россия дәүләт борынгы актлар архивына юл тота. Анда XVI гасы­рга караган иске славян язуларын өйрәнә.
– Тарихны, безнең ата-бабалар­ның үткәнен күзаллау өчен тагын К. Фукс, А. Фукс, Н. Ильминский һәм православие миссионерла­ры хезмәтләрен дә өйрәндем, – ди Вячеслав әфәнде. – Шактый документларны республиканың Үзәк тарихи-сәяси архивында тап­тым. Дөресен әйтим, шулкадәр матавыклы, энергия, сабырлык со­рый торган эшләр бу. Иске славян теленнән рус теленә күчерү өчен бик күп вакытымны сарыф иттем. Тик мин болар турында зарла­нып сөйләмим, аларны өйрәнү гаҗәп күңелле эш булды. Үзем өчен икенче бер дөнья ачтым! Балаларга, оныкларга бай мирас калдырам, дип сөенәм.
Яшерен-батырын түгел, бүген модага кереп китте: хәллерәк кеше, туган авылы турында ки­тап эшләтә. Вячеслав Власович бу эшкә иганәчеләр эзләп азапланмый, ике китапны да үз ак­часына чыгара, хәтта кредит ала. Бастыру бер хәл, Мәскәү архивла­рында язмаларның күчерелмәсен алуның бер бите генә дә 200 сум тора. Чыгымнарның бер өлешен Кайбыч районы администрациясе дә күтәрергә вәгъдә биргән бул­ган икән. Тик эш нигәдер барып чыкмаган.
– Икенче китапны ике көз, ике кыш эшләдем, – ди Вячеслав Власович. – Әле өченче кита­бымны да әзерләп ятам. Соңгы­сы авылның яңа тарихы турында булачак.

КЕРӘШЕННЕҢ ТАТАРЫ БУЛМЫЙ
Вячеслав Власович икенче («Хуҗа Хәсән – минем гомер бишегем») китабында, нигездә, архивлардан алынган мәгълүмат­ларны китерә. Автор, бабалары­ның кайчан чукындырылуын, авылларындагы кешеләрнең күбесен ни өчен чуваш миллә­тенә кертүләрен ныклап өйрән­гән. Һәм соңыннан нәтиҗәләр дә ясаган.
– Тарихтан беләбез: Иван Гроз­ный Казанны яулап алганнан соң, чукындыруның беренче дулкы­ны була, – ди Вячеслав әфән­де. – Икенче дулкын 1740 елның 11 сентябрендә кабул ителгән указ нигезендә башлана: мәҗү­силәрне һәм мөселманнарны кү­пләп христианлаштыралар. Әмма документлар нигезендә 1741‑1742 елларда безнең төбәктә бер генә татар да чукындырылмаган булып күренә. Моның сәбәбе бик гади: чукындырылган татарларны чу­ваш дип яздырганнар. Безнең нәсел мисалында да ачык күренә ул: татарлар да, чувашлар да бар.
Вячеслав Власовичның нәсел шәҗәрәсе Алиш бабайдан башла­на. 1640–1650нче елларда туган булырга тиеш икән. Һәрхәлдә, Россия дәүләт борынгы актлар архивында шундый документ­лар бар. Алишның хатыны Дүскәй булган. 1748 елда нәселдә Анна, Алеша исемнәре барлыкка килә. Мисал өчен, 1747 елда туган Гали – Григорийга, 1712 елда ту­ган Сәет Семенга әйләнә. Шулай итеп, санаулы еллар эчендә тулы бер ыру рус исем-фамилияләрен ала. Ә аларның милләтләре чу­ваш дип языла. Халык телен­дә исә «керәшен» булып йөри башлыйлар.
– Керәшен татары, диләр. Миңа бу атама бик сәер тоела. Керәшеннең татары буламыни?! Ә менә татарның керәшене, ягъни чукындырылганы чынлап та бар, ягъни без ул. Диннәре үзгәрсә дә, безнең халык гореф-гадәтләрен саф килеш саклап калган булырга тиеш, дип уйлыйм. Ни өчен ди­гәндә, чукындырылган татарлар­ны бер яктан мөселманнар үз ит­мәгән, чөнки дин башка. Икенче яктан, телләр төрле булу сәбәпле, чувашлар да әллә ни якын китер­мәгән. Нәтиҗәдә алар үзләре генә укмашып яшәргә мәҗбүр була.
МӘКТӘП ЭСКӘМИЯСЕННӘН БЕЛГӘН...
Хуҗа Хәсән керәшен авылы. Кайбыч районында андый авыллар – 11. Вячеслав Власо­вич беренче китабында («Хуҗа Хәсән – әби-бабайлар нигезе») аларның тарихын да телгә ала. Алай гына түгел, бу авылларның бер-берсенә ничек бәйләнгәнен исбатлый.
– Хуҗа Хәсән авылы хәзерге Кайбыч районының көнбатыш чигендә, Гөбенә елгасының урта җиренә һәм аның сул ягында, Инеш елгасы буйлап урнашкан, – дип сүзен дәвам итте әңгәмәдә­шем. – Ул шушы төбәктәге бо­рынгы авылларның берсе булган. Заманында Бөек Болгар дәүләте­нең Тау ягы дип аталган. Монда мукшылар белән бергә чирмешләр, татарлар яшәгән. Соңрак, Бөек Болгарны җимергәннән соң, чувашлар да килә башлаган. Та­тарлар белән чувашлар кушылып яши башлаган. Шуңа күрәдер, хәтта күршедәге Чувашстан Ре­спубликасының күп авыллары та­тар исеме белән йөртелә. Әйтик, Бикмурзино, Тормыши, Байти­ряково, Байгулово һ.б. Һәм авыл эчендәге елга, чишмә исемнәре дә татар сүзләрен хәтерләтә. Мәсәлән, Чуваш Чүтие авылында «Тот Кош» чишмәсе бар. Андый мисаллар тагын байтак.
Вячеслав Власович туган авылы тарихы турындагы фактларны мәктәп эскәмиясендә үк белгән. Укытучылар, авылдагы өлкәннәр сөйләвеннән дә, укыган кита­плары аша да. Җитәкче булып эшләгән елларында да әледән-әле туган төбәге тарихы белән кызыксынган. Китап язарга җыенып, Россия дәүләт борын­гы актлар архивына баргач исә, кечкенәдән колагына кергән мәгълүматларны раслаучы до­кументларга юлыккан.

– Хәзер тәгаен беләм: XVI га­сыр азагыннан 1781 елларга кадәр Хуҗа Хәсән волость бу­лып йөргән, – ди Вячеслав әфән­де. – Ул Свияжск өязенә кергән. Анда 21 авыл саналган. Чикләре бик зур булган. Чувашстан Ре­спубликасы Комсомольск, Янтик, Канаш районнарының берничә авылларын да берләштергән.
Хуҗа Хәсәннең оешуын фараз­лап, якынча чамаларга гына була, чөнки архивларда XVI гасырдан иртәрәк булган мәгълүматлар юк. Авылның барлыкка килүен икегә бүлеп карарга кирәк. Беренче­се – Изге Болгар җиренә монгол гаскәрләре кереп җимерә башла­ган чорда (1236–1240). Икенче­се – шул җирләргә Аксак Тимер (Тамерлан) һөҗүм иткән елларда, ягъни 1390–1400нче елларда бу­лырга мөмкин.
«КЕШЕЛӘРНЕ УРТАК ВАТАН БЕРЛӘШТЕРӘ»
– Күп кенә язучылар, журна­листлар һәм тарихчы галимнәр архивларда казынып, моңарчы язарга түгел, әйтергә дә ярама­ган әйберләрне дөньяга чыгар­ды, – ди Вячеслав Власович. – Мин моңа сөенәм. Теге яки бу төбәкнең язмышын билгеләгән зур вакыйгаларны, халыкның олуг шәхесләрен барлап, киләчәк буыннар өчен язып калдыруны бик мөһим, кирәкле эш, дип са­ныйм. Моның бик әһәмиятле бу­луын тарих тагын бер кат раслар әле...
Даниловлар гаиләсендә өч ул үскән. Вячеслав әфәнде белән Зи­наида ханымның бүген җиде оны­гы бар. Сигез дистәне тутыруга карамастан, Татарстанның атка­занган икътисадчысы әле һаман сафта. Дөнья яңалыклары белән танышып бара, яңа китабына ма­териаллар туплый. Сәламәтлеге дә зарланырлык түгел. Күзлексез укуына исә гаҗәпкә калдым.
– Күзләрем архивларда утырып кына яшьләнә башлады, болай зарланмыйм, – диде ул үзе дә.
Вячеслав Власович кебекләр турында, «физик та  (бу очрак­та – математик – Авт.), лирик та», диләр. Гомере буе саннар дөньясында яшәгән ир шигырьләр дә язгалый икән. Берсен хәтта кычкырып укып та күрсәтте:
– Үзәк өзелә, хисләр ургып ташый
Язган чакта ошбу китапны.
Авыл урамында атлап йөрим,
Күрәм кебек һәрбер якташны...
Гөбенә елгасына куәт бирә
Кыр кизләүе, Инеш сулары.
Белсәң иде, нинди серләр саклый
Шушы ике елга ярлары...
– Вячеслав әфәнде, икен­че китабыгызга: «Авылымны һәм авылдашларымны өзелеп яратам, барыбызга да изгелекләр теләп калам», – дип язгансыз. Туган ягыгызга карата чынлап та бик тирән хисләр белән яна­сыз, ахры? – дим.

– Кайда гына яшәсәк тә, нин­ди генә югары постлар биләсәк тә, кешеләрне уртак Ватан бер­ләштерә. Хуҗа Хәсән – яшьлек хыялларын, шатлык-кайгылар­ны, авыр тормыш сынауларын үз эченә алган язмышыбыз ул. Туган авылыбыз һәрчак безнең белән. Без анда туганбыз, укырга өйрәнгәнбез, яшьлегебез шунда үткән. Анда әби-бабаларыбыз, әти-әниләребез җирләнгән. Ту­ган авылны ничек онытасың, ди?! Кеше картая-картая тагын да хискә бирелә икән. Балачак, яшьлек сагындыра.
Кызганыч, хәзер сирәк кайты­ла. Унбер туган арасыннан бүген бер мин генә исән. Шулай да Хуҗа Хәсән бер генә сәгатькә дә күңел­дән китми...
...Әлбәттә, мондый кеше хөр­мәт уята. Итагатьле, зыялы ул. Минемчә, туган авылы турын­да китап язмаса да, һичшиксез, ул җәмгыятькә берәр файдалы эшкә алыныр иде. Сүз уңаеннан, Вячеслав Власовичка 2017 елның 30 октябрендә 80 яшь тулды. «ТР алдындагы казанышлары өчен» орден медале белән бүләкләнде ул. Әлеге уңайдан ТР Дәүләт Со­веты Рәисе Фәрит Мөхәммәтшин котлау телеграммасы юллаган, Казан шәһәре Киров һәм Мәскәү районнары, шулай ук ТР Апас районы башлыкларының рәх­мәт хатлары тапшырылган үзенә. Тынгы белмәс Вячеслав Власо­вичны без дә олы бәйрәме белән котлыйбыз. Сәламәтлек, күңел көрлеге телибез.