Иреклеләр буыны

Павел Шмаков, СОлНЦе мәктәбен оеш­тыручы һәм аның директоры, бала­ларны ничек чыннан да ирекле итеп тәрбияләү турында. Һәм моны эшләүнең кирәкме-юкмы икәнлеге турында.
Мин 70 нче еллар баласы. То­таш ялган чорында үскән «югал­ган» буын. Ул чакта, мәсәлән, ки­бетләрдә берни дә юк иде, әмма шул ук вакытта Кремльдәге югары чиннар өчен махсус кибетләр систе­масы эшләде. Әтисе шуннан тәэмин ителә торган дустым бар иде минем. Кайбер ризыкларны мин беренче тапкыр аларның өендә күрдем. Шундый гаделсезлек турында Казан университеты каршындагы «Квант» җәйге физика-математика мәктәбе директоры белән сөйләшергә бул­дым. Валентина Алексеевна пар­тиянең ихлас әгъзасы иде. «Махсус кибетләр – бу әйбәт түгел! Әйдәгез, бу хакта язабыз!» – дидем мин аңа. Ә ул миңа: «Әйе, Паша, бу начар, ләкин мин моның белән көрәшсәм, миңа безнең мәктәпне үстерергә ирек бирмәячәкләр», – дип җавап кайтарды... Аннары 90 нчы еллар килеп җитте, ул чакта өстебезгә ишелеп төшкән ирек белән нәрсә эшләргә мөмкин икәнен беркем белмәде. Кемдер сәүдә итәргә, акча эшләргә кереште, кемдер – маши­налар яндырырга. Балалар ул чакта ничектер йомык иделәр. Җинаять­чел төркемнәрдәге хулиганнар белән дә хәтта өлкәннәр идарә итте... Һәм кинәт шушы соңгы биш ел эчендә килеп туган көчле дулкын­лануга шаһит булдык!
Аларга әле унбиш кенә, ә алар инде Яшь Гвардия сафларына баса, яки Навальныйны яклап митингларга чыга, ә кемдер илдән үк китеп бара – аларның үз фикере барлыкка килгән! 2013 елда безнең мәктәп ябылу алдында калгач, шушы балалар аны яклады. Һәм, 83 мең имза җыеп, аны саклап та калдылар. Алар бернидән дә курыкмады. Әле күптән түгелгеләре курка иде, ә болары инде – юк. Нигә болай булып чыкты, дисезме? Минемчә, моның алдыннан җинаятьчелекне почмакка китереп кыскан, ә дөрес­лек өчен массачыл репрессияләр көтмәгән шактый озын тәртип чоры булып алды...
Педагог һәм директор буларак, бу минем өчен менә ничек чагы­ла: элек безнең мәктәп укучылары белән, яхшымы-начармы, идарә итеп була иде, ә бүген – юк диярлек. Минем өчен һәр көн сынауга әве­релә. Һәм бу бик авыр. Күптән түгел бер укучы белән минем кабинетым­да сөйләшәбез. Ишек ачык, коридор­да классташ кызы көтеп тора. Бераз гына ул кызга да туры килгән тема­га кагылабыз. Һәм бу кыз нишли? Тәкәллефсез генә кабинетка килеп керә дә малайга: «Булды! Киттек моннан!» – ди. Ул курыкмый. Әмма эш бит монда тагын менә нәрсәдә: ниндидер моментта балалар ирек һәм теләсә нәрсә эшләү мөмкин­леге арасындагы чикне уздылар. Һәм без, өлкәннәр, алар белән бергә ул чикне күрергә тиеш.
Минем өчен ирек ул – башкаларга комачауламаслык булганда гына ирек, менә шул чакта мин үзем теләгәнне эшлим. Ягъни «берәүнең иреге башка кешенең иреге баш­ланган урында чикләнә». Ә балалар моны ничек аңлый? Аларга карыйм да шуңа инанам – берничек тә. Алар­ны моңа өйрәтергә кирәк. Һәм без уйный башлыйбыз. Барьерлар куя­быз: монысы һәм монысы – яра­мый. Ошамыймы? Башкасына ирешегез! Шул чакта балалар чын, яхшы мәктәп Советы төзеделәр. Бе­ренче утырышы быел яз көне булды. Аның тәүге карары мондый иде: «Моннан соң Совет утырышларына җиденче класстан түбәнрәк укучы­лар кертелми». Алар башкаларның хокукларын чикләгәннәрен, тукта­лырга һәм алга таба уйларга кирәк­леген әлегә аңламыйлар. Чөнки ал­тынчы класслар да баш күтәрергә мөмкин бит! Ярар, күтәрелсеннәр, ә бит ирекнең бәясе – базардагы кебек – үзеннән үзе көйләнә.
Дөньяда тик торганнан бар нәрсәне дә рөхсәт итәргә ярамый, әмма безнең мәктәптә иң мөһиме – үз хокукларың өчен көрәшү һәм дөресен сөйләү рөхсәт ителә. Тик менә нинди пара­докс! Безнең балалар гамәлләрендә ирекле, ә менә дөресен сөйләү – алар өчен проблема. Атна саен узган ли­нейкаларда без төрле проблемалар­ны тикшерә алабыз. Әмма ул турыда бик сирәкләр генә әйтә. Мин яңа чара уйлап таптым: кем пробле­маны ачыктан-ачык әйтә алмый, ул язып бирә ала. Аноним рәвештә түгел, ләкин бала «К» хәрефе куй­са, бу «конфеденциаль» дигән сүз, мин аның фамилиясен әйтмәячәк­мен. Менә шул, хәзер бу хәрефне аларның өчтән икесе куя. Алар үзлә­ренең ни уйлаганын хәтта үзләренең яшьтәшләренә дә, хәтта күп нәрсә рөхсәт ителгән безнең мәктәптә дә (!) ачыктан-ачык әйтә алмый. Димәк аларда сүз иреген тою юк. Безнең бик күп директорларда да булма­ган кебек – татар теле белән килеп чыккан вазгыять әнә шуны күрсәт­те. Миңа татар телен яклаган өчен рәхмәт белдереп хат яза алалар, ә бер‑берсе белән ачыктан-ачык сөйләшергә куркалар... Сүз иреген тою хисе кирәкме соң? Мөгаен, кы­рыс дөреслекне әйтми торган укучы­лар – уңайлы укучылардыр. Ә минем өчен монда ниндидер гаделсезлек бар, мин моны кабул итә алмыйм. Әйтик, ниндидер начар хәл килеп чыкты ди, алар эндәшмәячәкме?
Бездә бер кызыклы вакыйга бул­ды. Балалар әшәке сүзләр белән сөйләшә: юк, сүгенә, димим, нәкъ
менә сөйләшә. Без бу теманы тикшерә башладык, ә бер укучы кыз норматив булмаган лекси­ка буенча тикшеренү эше язды. Ул үзенең элеккеге мәктәбенә ба­рып, тәнәфестә балаларның «х» хә­рефенә башланган сүзне, аннары башкаларын ничә тапкыр әйтүләрен язып алып кайтты. Шушы ук эшне безнең мәктәптә дә эшләде. Безнең мәктәп укучыларының сүгенү сүзлә­рен җиде тапкыр кимрәк куллануы ачыкланды. Бу хәлне тикшерү алар өчен бик кызыклы булып чыкты, һәм моннан соң мәктәптә сүгенү сүзләрен куллану тагын да кимеде. Нәрсәне булса да тыю (табу) алын­гач, проблема юкка чыга. Тик менә шунысы кызык: сугышу, бер-берең­не котырту, караклык кебек пробле­маларны балалар бик нечкә тоялар, ә гаделлек һәм дөреслек проблемасы алар өчен бөтенләй юк.
Өч ел элек без үз мәктәбебезгә бишенче классларны кабул итә баш­ладык. Унбер яшь – әле ул бик үк аңлы яшь түгел. Алар башлары белән көрткә дә чума, бер-берсе­нең аяк киемнәрен дә яшереп куя, су чәчрәтеп тә уйный, әфлисун кабыклары да атыша... Бөтене­се кемгәдер берәүгә каршы түгел, ә бәлки һәркем һәркемгә каршы, яки бөтенесе бөтенесенә каршы. Шул дәрәҗәгә барып җитте ки, гади генә хулиганлык аркасында бер ма­лай мәктәптән китеп барды. Ул бәлки китмәгән дә булыр иде, әмма аның әнисе, укытучылар яки ата-ана­лар янына киләсе урынга, балалар белән сугышырга уйлады. Ә өлкән кешенең балалар белән сугышуы һәрвакыт җиңелү белән тәмамлана, балалар көчлерәк! Монда без, укы­тучылар да, ата-аналар да, балалар да, һәм бу әни дә – барыбыз да хак­лы түгел идек. Мондый эчке ирек һәм кыюлыкны ничек тиешле кысага кертергә? Аның рецептын без бер елдан соң гына таптык. Ул сәяхәт (поход) булып чыкты! Кыс­ка гына сәяхәт – ата-аналар белән бергә, ләкин төн кунып, утыннар, казаннар һәм җырлар белән. Анда кичүләрдә бер-береңә булышырга кирәк. Походта әле тагын кызлар рюкзакларындагы авыр әйберләрне малайларныкына күчерергә була. Малайларның баштарак ачулары килсә дә, соңыннан алар үз-үзлә­ре белән горурлана башлый. Менә шундый табигый мохитта кешелек сыйфатлары формалаша, китаплар арасында алар кайвакыт онытылып та куя бит. Һәм менә бу ирекле би­шенчеләр үсә, шәхесләргә әверелә, һәм яңадан мондый башбирмәс ба­лалар җәмгыяте белән уртак тел табу өчен безгә, караңгыда капшанып дигәндәй, яңа ысуллар эзләргә туры килә. Балаларның «сукыр тәкә» уе­нындагы кебек, күзләр бәйле, ә та­барга кирәк.
Әле 2015 елда ук СОлНЦе мәктәбе БДИ нәтиҗәләре буенча шәһәр рей­тингында беренче урыннар алды, безнең укучыбыз биология буенча бөтендөнья олимпиадасында җиңеп чыкты. Без шулай ук бүген дә рей­тингның әйдәп баручылары арасын­да, ләкин беренче дә түгел, икенче дә түгел, өченче дә түгел, һәм бу тенденция миңа ошамый. Безнең мәктәптә без гадел билгеләр куя­быз, әмма икелеләр өчен балаларны ачуланмыйбыз һәм укырга мәҗбүр итмибез. Кызганыч, унынчы класс­ка алар ялкауланалар. Ә БДИдан соң минем янга киләләр дә: «Па­вел Анатольевич, ник сез безне укырга мәҗбүр итмәдегез?!» – диләр. Димәк, бу ирек белән ба­рысы да бик гади генә түгел.
Киләсе уку елында безнең бик ирекле мәктәптә атнага бер көн мәктәп формасыннан йөрү кертелә. Дәресләргә соңга калган өчен шулай ук җәза биреләчәк. Берничә кисәтү җитә – мәктәпкә килеп гадәттәгечә укудан гаиләдә укуга «очуың» ихти­мал. Ягъни, без куып чыгармыйбыз – теләсәгез, укыгыз бездә, тик башка хокуклар белән. Боларның һәммә­сендә бер нюанс бар: кемнең укуга хирыслыгы әллә каян күренеп тора, аңа кайбер кагыйдәләрне бозу рөхсәт ителә. Алар моңа ирешә алган. Сез, мөгаен, бу 70 нче еллардагы өстенлеклеләр өчен ки­бетләр тоту юлы түгелме, дип сорар­сыз. Юк, андый юл түгел. Менә сезгә чагыштыру өчен бер мисал. Миңа бер күренекле прокурор шалтыра­та: «Күршемнең улын кабул итегез әле – ул бик башлы малай», – ди. «Миңа моңа инанырга кирәк», – дим. «Мин бит кем икәнлегемне әйттем», – дигән җавап ишетәм. Уй­лап карагыз, ул һичшиксез кемдер тарафыннан кичекмәстән үтәлергә тиешле тәкъдим ясау өчен үзенең вазифасы җитә дип ышана. Менә ул «махсус кибетләр» системасы – блат системасы! Мин шуның белән көрәшәм.
Ихтимал, минем бара торган һәм киләчәктә дә барырга җыенган юлым идеаль түгелдер. «Өстенлек­леләр» барлыкка килү – бу мәктәп­нең концептуаль системасы түгел, һәм ул андый булмаячак. Әлеге вазгыятьтән чыгарбыз, һәм бер елдан соң безнең мөнәсәбәтебез башка булыр. Әйе, без моңа кадәр һәрвакыт булган глобаль иректән чигенәбез. Әмма мин ниндидер матур принципны – әгәр ул эшлә­ми икән – дәвам итү ягында тү­гел. Идеалда нәрсәгә ирешергә телим соң? Безнең балаларда ирекне тоюның җаваплылык хисе белән җиңел ярашуына. Кайбер нәрсәләрнең – әйтик, гадел хезмәтнең – зарурилыгын эчтән (тирәннән) аңлауларына. Яраткан өлкәләрендә югары нәтиҗәләргә ирешүләренә. Конкрет бер хакимгә түгел, ә гасырлар буена җыелып килгән әхлакый кыйммәтләргә юнәлеш тотуларына. Үзләрендәге ниндидер бер өлешне – үз теләклә­ре белән һәм сөенеп – җәмгыятькә хезмәт итүгә багышлауларына. Менә шул чакта алар чыннан да ирекле булачак. Ничек моңа ире­шергә? Бу сорауга минем әле төгәл җавабым юк – мин туктаусыз эзлә­нүдә яшим...