Искәндәр Гыйләҗевның тормыш линиясе

Татар энциклопедиясе һәм төбәкне өйрәнү институты директоры, тарих фәннәре докторы Искәндәр Гыйләҗев республикада билгеле шәхес. Ул безгә китаплы балачагы, рок музыкалы үсмер чагы, джинслы яшьлек чоры турында сөйләде. Әлбәттә, татар телебезнең киләчәге, ул өлкәдәге проблемалар хакында да.

«КЫЕН ДА, РӘХӘТ ТӘ»
 
 
Милләтебезнең олпат язучы­ларыннан саналган Аяз Гыйлә­җев тормыш иптәше Нәкыя ханым белән өч ул үстерә. Арт­тыру булмастыр, Гыйләҗевлар нәселен дәвам итүче бу ир‑атлар берсе дә тел‑теш тидерә торган түгел – зыялы, белемле, абруй­лы... Моның сәбәбен Искәндәр Гыйләҗев менә нәрсәдә күрә:
– Аяз Гыйләҗевның улы булу бер яктан бик рәхәт, чөнки әти җит­ди, дәрәҗәле кеше иде. Дәрәҗә булгач, мөмкинлекләр дә була. Әлбәттә, совет вакытында әллә нинди зур дәрәҗәләр турында сөйләп тә булмый, чагыштыр­мача, дип әйтик. Әти акыллы, җаваплы кеше булды. Шуңа күрә безгә – өч улына шул гаиләдә тәр­
бияләнү һичшиксез рәхәт иде, чөнки безгә игътибар, мәхәббәт, чын мәгънәсендә матур тәрбия на­сыйп булды. Икенче яктан авыр. Чөнки җаваплылык арта, әтинең исеменә тап төшерүдән куркасың. Әти турында һәрвакыт чамалап сөйлим. Әтинең шәхесе шулкадәр зур, киң, катлаулы, аның турында нәрсәнедер дөрес әйтмәсәм, үземә уңайсыз булачак.
Әти белән бергә әнине дә искә аласым килә. Аллага шөкер, ул бү­ген дә исән-сау, бик актив. Алар гомер буе бер-берсен тулыланды­рып тордылар. «Ярты» дип әйтәләр бит әле, менә ул гыйбарә – алар турында. Икесе бер якка карап яшәделәр. Тормышка, иҗатка мөнәсәбәтне күздә тотам. Әни бү­ген дә үзен Аяз Гыйләҗев хаты­ны итеп тоеп яши, һаман да шул иҗади казанда кайный. Әтинең мирасын популярлаштырырга, алга алып барырга тырыша. Әти исән чакта да өйдәге эшләрне, бала­лар тәрбияләүне үз өстенә алды, шул рәвешле иренә язучы буларак шартлар тудырды. Тагын бер мө­һим нәрсә – әти бит репрессия кор­баны. Япь‑яшь килеш курыкмыйча аңа кияүгә чыгуы, ирен хөрмәтләп яшәве – әнинең гаҗәеп көчле ха­тын‑кыз булуы турында сөйли. Без боларның барысын да аңлап, белеп үстек. Әти‑әнигә карата хөрмәт, алар белән горурлану – өчебезгә дә этәргеч, көч бирде.
«ТУЛЫ КАНЛЫ ТОРМЫШ БЕЛӘН ЯШӘДЕК...»
Белгәнебезчә, 1960 нчы еллар­да беренче «хрущевка»лар бар­лыкка килә. Андый йортларда яшәү меңләгән совет кешесенең хыялына әйләнә. Гыйләҗевларга бу бәхет чагыштырмача тиз на­сыйп була...
– Өйләнешкәч тә әти белән әни Яңа бистәдә агач йортта бүлмә арендалап яшәгән. 1961 елда, миңа өч яшь булганда, әтигә фатир биргәннәр. Балачак, үсмер елла­рым әнә шул Воровский урамы, унтугызынчы йортта узды. Әле дә хәтерлим: биш катлы йортның дүртенче катындагы ике бүлмәле зур булмаган фатир иде ул. Әни һа­ман әйтә: «Фатирга аяк баскач та, моның барысы да безгәме икән дип гаҗәпләндек», – ди. Яңа фа­тирга биш кеше күченгәнбез – әти, әни, әби, мин һәм яңа туган Ман­сур энем. Безнең беренче подъезд бик кызык иде. Бишенче катта – язучы Газиз Мөхәммәтшин, тагын дүрт‑биш рәссам яшәде. Күңелле итеп, гаиләләр белән аралаша идек.
Хәзерге көн күзлегеннән ка­раганда тар, кечкенә әлеге фа­тирда 1971 елга кадәр яшәдек. Әле 1968 елда өченчебез Рашат та туды. Тик кысан, кыен булып бер дә истә калмаган. Киресенчә, аннан киткәч тә, шул фатиры­бызны гел сагындык, искә алдык. Хәер, эш фатирда гына да түгел­дер, ә яшәү рәвешендә. Тулы канлы тормыш белән яшәдек. Еш кына табигатькә чыга идек. Аеруча спек­такльгә барулар истә калган. 7–8 яшемнән театрга йөри идем. Горь­кий урамындагы бинага премье­раларга барганым һаман да истә. Сәхнә артында бик күп артистлар белән аралаштым. Әле генә сәхнәдә күргән артист анда бөтенләй икен­че яктан ачыла. Театр мохите бик ошый иде миңа. 1970 нче ел­ларда театрның бөтен репертуарын белә идем.
Дөресен генә әйткәндә, әти ре­жиссер булуымны теләде. Еш кына: «Әнә, Марсель абыеңа (Сүз Г.Ка­мал исемендәге ТДАТ режиссеры Марсель Сәлимҗанов турында бара. – Авт.) кара, аннан үрнәк ал», – дия иде. Алар үзара нык аралашып яшәде. Тик мин үземдә андый сәләт тоймадым. Шуңа да әтинең хыя­лын тормышка ашырып булмады. Әти бик акыллы кеше иде. Безгә беркайчан да ниндидер таләпләр куймады. Киңәш бирә, фикерен әйтә – ләкин без һәрвакыт үз телә­гебезчә хәл иттек. Иң әһәмиятле­се – гаилә корган вакытта да ул безгә ирек бирде. Югыйсә аларның безнең өчен үз кандидатуралары бар иде. Ләкин өчебез дә үзебез сайлаган кызларга өйләндек.
«БЕЗ ТЫҢЛАГАН МУЗЫКАНЫ ӘТИ‑ӘНИ ЯРАТМАДЫ»
Тургенев язган «әтиләр һәм балалар» проблемасы һәр чор­да булган һәм булачак. Гыйлә­җевлар гаиләсен дә урап уз­маган ул...
– Без заманча шәһәр балалары булып үстек. Һәм мин ул заман кешеләре өчен «коточкыч» музы­ка тыңлый идем. Әти‑әни бу ма­выгуымны бер генә дә яратмады. Шуңа күрә мин аны бүлмәдә биклә­неп тыңладым. Яратмауның сәбә­бе – инглизчә рок җырлар иде ул.
Без мәктәптә немецча укыдык, инглиз телен белми идем. Аңла­масам да, әлеге җырларның көе, яңгыравы ошый иде. Мондый мавыгу кайдан барлыкка килде­ме? Күренекле тәрҗемәче, каләм остасы Яхъя Халитовның улы Фә­рит сәбәпче моңа: ул безне чит ил музыкасы белән җенләндерде. Займищеда күп кенә язучылар­ның бакчалары бар иде. Без шунда Әхсән Баян, Шәүкәт Галиев, Илдар Юзиев һәм башка каләм ияләренең балалары белән аралашып яшәдек. Бер Фәритнең генә магнитофоны бар. Җыелабыз да аның янына му­зыка тыңларга барабыз. Нигездә ул инглиз группаларының җыр­ларын тыңлый. Без дә аңа иярдек.

«Әти белән әни го­мер буе бер-берсен тулыландырып тордылар. Икесе бер якка карап яшәделәр. Әни бүген дә үзен Аяз Гый­ләҗев хатыны итеп тоеп яши».
 
Тагын шуны әйтим: ул язмалар­ны табу һәрвакыт бер маҗара иде. Пластинкалар сатуда юк, популяр музыканы радиодан табып язды­расың. Әлбәттә, андый җырның сыйфаты бик түбән була инде. Тик шулай да булмаганда ярап тора. 1972 елда миңа да магнитофон ал­дылар. Менә шунда яшерен кол­лекционерлар белән таныша баш­ладым. Алар һәр районда бар иде. Сатып аласың, алыштырасың...
Киенү рәвеше дә бик кызык иде безнең. Әлбәттә, матур киенәсе килә. Башлангыч мәктәптә әни­нең зәвыгы буенча киендек. Безгә ошамаса да кидек. Хәер, мәктәптә укыганда кием сайлау мөмкинле­ге булмагандыр да. Ә менә уни­верситетка укырга кергәч, матур киенергә теләк нык артты. Үземнең мөмкинчелекләр юк. Бөтен кеше джинс чалбар кия, аеруча икен­че, өченче курсларда. Шундый бер чалбарның бәясе 160, 170 сум иде. Levi's, Wrangler фирмаларының джинсысы бар икән синдә, бет­те, кызлар егылалар. Сиңа урамда
борыла-борыла карыйлар. Әйе, Һиндстаннан кайткан джинс чал­барлар бар иде, тик ул чүпрәк кенә, бернигә дә яраксыз. Ә чын джинс азрак кына таушалган булырга тиеш. Әти минем бу зур хыялым турында белә иде. Берсендә шулай аның Ригада яшәүче якын дусты – Константин Смирновтан посылка килде. Ачып карасак – анда зәп-зәңгәр Montana фирмасы джинс чалбары. Мин аны башта бик аңлап та бетермәдем, бактың исә, ул бик сыйфатлы бренд чалбар икән. Уни­верситетта барысы да шаккатты. Хәзер боларны балаларга сөйләсәң, аңламыйлар, бик гаҗәп хәл булып тоела аларга...
«ТАТФАКНЫ САКЛАП КАЛЫП БУЛМЫЙ ИДЕ...»
Искәндәр Гыйләҗев Казан дәүләт университетының татар филологиясе һәм тарихы факуль­тетын ун ел җитәкләгән кеше. Тик университет федераль статус алгач, татфак бетүгә, дөресрәге реформалауга дучар булды.
– Татфакны элеккеге юнәле­шендә саклап калып булмый иде, монысы көн кебек ачык. Уни­верситет – федераль структура һәм федераль университетлар системасы – Россия күләмендә планлаштырылган система. Гади генә итеп аңлатканда, безгә: «КФУ ул Татарстанныкы гына түгел», – диделәр. Монысы – бер. Икенчедән, татфак бик кечкенә бер факультет иде. Яңа шартларда андый кечкенә берәмлекләр калмады.
Мин консерватор кеше, хәзерге көндә барган күпчелек реформалар, үзгәрешләрне чынлап та кирәкме икән, дигән скептикларчарак фи­кердә торам. Кайвакытта бит ре­форманы реформа өчен эшлибез.
Татфакны университетның бер фишкасы буларак ясарга мөм­кин иде. Зуррак итеп, төрки телләр юнәлешендәге гуманитар бер инс­титут яки факультет буларак ачарга. Бөтен төрки дөньяны колачлый торган итеп... Мин фикеремне әйт­тем, ишетүче генә булмады...
Тагын милли университет ачарга да теләк-тәкъдимнәр булды. Мо­нысы инде бик зур, яңа юл иде. Ләкин аңа да тормышка ашарга җай ачылмый, ни кызганыч.
Татар телен укытуга карата да фикеремне белдерәсем килә. Минем фикеремчә, бөтен нәрсә­не примитив хәл иттек. Артык гади аңладык. Татар телен дәүләт теле дип игълан иттек тә, шуның белән тынычландык. Аның кур­сын бит тирәнтен алып барырга иде. Шул исәптән, укыту мето­дикасы да төрле булырга тиеш: татар авылында яшәүче укучы өчен – бер төрле, шәһәрдәге та­тар баласы өчен икенче төрле, рус балалары өчен өченче төрле, татарча белмәгән татар балалары өчен дүртенче төрле. Ә без аны аң­ламадык. Кадрлар, дәреслекләр әзерләүдә дә ялгышлар җибәрдек. Юк, мин акланмыйм да, мактан­мыйм да. Уйлаганнарымның кү­бесен тормышка ашыра алмадым. Шулай да тырышып карадым. Ми­сал өчен, дәреслекләрне үзгәртү. Татфакның деканы булган вакыт­та, укытучылардан дәреслекләрне үзгәртергә дигән таләп куйдым, ә алар миңа: «Минем дәреслек бар бит инде», – диләр. Һич оныт­мыйм: яшьрәк буын вәкиле дәрес­лек язды, өлкәнрәк яшьтәгесе миңа килде дә: «Мин эшләгән дәреслек бар бит, икенчесе нәрсәгә?» – диде. Бу – безнең татарлык. Безгә дөньяга һәм үзебезгә киң караш җитмәде һәм җитми. Без артык шапырына­быз, артык мактанабыз. Ә пробле­маларга киң караш белән карап, аларны чишү юлларын күрмибез.
«ЭНЦИКЛОПЕДИЯЛЕ ХАЛЫК ТАРИХКА КЕРЕП КАЛАЧАК»
Искәндәр Гыйләҗев 2015 ел­ның февраленнән бирле Татар энциклопедиясе һәм төбәкне өйрәнү институты директоры булып эшли.
– Институтның үз миссиясе, ва­зыйфасы бар. Миңа кадәр дә зур эшләр эшләгәннәр. Исеменнән үк күренгәнчә, без зур белем өчен җаваплы. Һичшиксез, энциклопе­дияле халык тарихка кереп калачак. Татар энциклопедиясенең рус те­лендә 6 томы инде дөнья күрде. Татарчасының алтынчы томы ике бүлектән торачак, чөнки ул артык күләмле булып чыкты. Энциклопе­дия үз эченә татар халкын һәм Та­тарстанны алды. Бөтен тармакларга да кагыла: тарих, мәдәният, икъти­сад, табигать... Әлбәттә, анда татар исемнәре генә түгел, ә республика үсешенә, тарихына өлеш керткән башка милләт вәкилләре дә, аерым кешеләр дә керде.
Без энциклопедия институты гына түгел, төрле төбәкләрдә яшәүче та­тарларның тормышына кагылыш­лы басмалар да әзерлибез. Төрле өлкәләрне колачларга тырышабыз. Күптән түгел табигатькә багышлан­ган бик эчтәлекле энциклопедиябез дөнья күрде. Тагын бер әһәмиятле эшебез – Татарстандагы торак пункт­ларга багышланган энциклопедия. Ул өч томда булачак. Аның берен­че томы узган ел басылып чыкты. Бу басмалар сыйфатлы кәгазьдә, матур итеп эшләнгән. Әмма алар­ның тиражлары әллә ни зур түгел, 1 мең тирәсе генә. Шуңа сатуга да бик чыкмый, китапханәләргә җибәрергә тырышабыз.
Бүгенге көндә безнең төп максатларыбызның берсе–tatarica.org электрон энциклопедия­сен ныклап торып эшләтеп җибәрү. Анда мөмкин кадәр күбрәк мәгълүмат урнаштыру, чөнки бу – заман таләбе. Затлы энциклопедия һәр кешегә барып җитми, ә менә электрон ва­риантта аны бик күпләр файдалана алачак.
 

«Безгә – өч бертуганга игътибар, мәхәббәт, чын мәгънәсендә матур тәрбия насыйп булды».