Нурлат яны: су тегермәне
Борынгы ядкарьләр. Кенәз Оболенский тегермәне кайда яшеренгән
Әлеге тегермән тарихи фильмнар төшерү өчен уңайлы урын – менә дигән «декорацияләр». Барысы да табигый һәм дөрес. Һәм бераз куркыныч, салкын хәтта. Ләкин экскурсовод килеп керүгә, барысы да «җанлана» һәм эшли башлый.
– Биләрдән Нурлатка кадәрле юл гомумән тарихи, – дип сөйли Нурлат шәһәре һәм Кама аръягы тарихының төбәк музее директоры Флюра Морзаханова. – Нурлатның бөтен тарихы шушы юл белән бәйле. Ә су тегермәне – аеруча, бу инде уникаль һәйкәл! Тик проблема шунда: әлеге һәйкәлне яңартырга кирәк, ә реставрацияләү өчен акча юк!
КНЯЗЬ ОБОЛЕНСКИЙ СӘЛАМЕ
Тегермәнгә инде йөз яшьтән артык, ул – инженер Аносов проекты. Аннары аны, әле революциягә кадәр үк, князь Оболенский сатып алган һәм төзеп бетергән.
– Шул ук Оболенскиймы инде ул?
– Безнең кайбер чыганакларда ул Сергей Александрович дип искә алына, ә икенчеләрендә – Алексей Оболенский. Сез гаҗәпләнмәгез, чөнки Сергей Александрович Оболенскийның бөтен Россия территориясе буенча утарлары булган. Нурлатта гына түгел, сезгә аның турында Чистай музеенда да сөйләгәннәре бардыр. Алар рентага яшәгән. Биш тегермәне, йөз баш ат асралган ат заводы булган. Сыерлары – 250 баш. Александровка бистәсендә үзенең шәраб сыгу заводы – соңыннан ул Төрнәс совхозы дип атала башлаган. Хәтта Пётр Столыпин үзе, бу юлдан узганда, алпавыт Шульц янына да, Оболенский янына да керә торган булган. Чулпан авылында хатыны Ольганың утары урнашкан. Бөек реформатор хатынына язган хатларында Оболенский турында бик җылы сүзләр әйткән: «Алексей – бик акыллы һәм тәрбияле кеше», «Мин Алёша янында булдым...» Алар бергәләп бу тегермән янына тимер юл сузарга уйлаганнар. Тегермән тирәсендә олаулар тезелеп торган, халык төрле яклардан ашлык алып килгән. Бу олаулар еш кына куна калганнар, чөнки онны тарттырып өлгермәгәннәр. Әтием сөйләвенә караганда, тегермән озак еллар халыкны туендыручы булып торган. Чана арты чана килә иде, дип сөйли иде ул. Чиратның ничек баруына карап... Әллә кайчан булган хәлләр, башка тормыштагы кебек, башка гасырда, тик мин моны бүгенгедәй күрәм...
ШВЕЙЦАРИЯ ТЕХНИКАСЫНЫҢ СОҢГЫ СҮЗЕ БУЕНЧА
...Менә карагыз: тегермән тирәсендә үскән бу имәннәргә йөз яшьтән артык, алар тегермәннең яшьтәшләре. Ә тегермән
үзе 1964 елга кадәр эшләгән. Халык аны Оболенский тегермәне дип йөрткән. Аннары ул Татмелтрестның 35 нче тегермәне дип йөртелә башлаган. Карагыз мондагы җиһазларга – Швейцариянеке! Шул заманнардан бүгенге көнгә кадәр билгеле «Братья Бюлер» тегермән заводы монда үз җиһазларын урнаштырган. Аларны Уцвиль шәһәреннән китергәннәр. Күрәсезме аларның табличкасын? Барысы да исән.
Проект буенча бу тегермән кирпечтән түгел, агачтан салынган. Биш катның өчесен генә төзегәннәр дә мансарда өстәгәннәр. Күрәсезме, хәтта он тарттыру күзлекләренә кадәр сакланган. Тегермән үзе имән баганаларда тора. Су Зур Чирмешән елгасыннан килгән, һәм барысы да сәгать кебек эшләп торган. Монда бөтен нәрсә шул чордагы Швейцария техникасының соңгы сүзе буенча җиһазландырылган.
– Ничек бу байлыкны бүгенге көнгәчә ташып бетермәгәннәр?
– Авыл кешеләре саклый. Моның өчен аларга хезмәт хакы түлиләр. Янәшәдә Единение авылы. Карагыз, менә моннан чип‑чиста он агып чыккан, – дип, Флюра Җамаловна кабат он тарттыру темасына кайта. – Ул көрпәгә һәм беренче-икенче сортларга аерылган. Моны бүтән беркайда да күрә алмассыз! Беренче катта капчыкларны әзерләп куеп торганнар. Аларның авызларын теккәч, шунда ук коридорга – үлчәүгә чыгарганнар. Бөтен корылмалар әлегәчә егәрле, нык. Гасырларга җитәрлек итеп төзелгән.
ТУРИСТЛАРНЫҢ МОНЫ КҮРГӘНЕ ЮК
– Туристлар киләме?
– Юк, монда куркынычсызлык кагыйдәләре сакланмый, бу беренчедән. Кайчаннан бирле тегермән ташландык хәлдә. Һәм ул туристлар өчен эстетик яктан да әзер түгел.
– Шулай булгач, «Татарстан»нан башка, сез моны тагын кемгә күрсәтәсез инде?
– Беркемгә дә күрсәтмибез. Әмма районыбызның яңа башлыгы креатив кеше, минемчә, ул тегермәнне игътибарыннан читтә калдырмас. Иң мөһиме, монда барысы да табигый, натураль. Бәлки, бу тегермән бирегә юл булмаганга күрә, шул беренчел халәтендә сакланып калгандыр да. Аны Республика әһәмиятендәге һәйкәл дип игълан итүен иттеләр, ә реставрация планына кадәр саклау өчен дә бернинди ярдәм юк. Бер кеше генә берни дә эшли алмый бит. Ә бит ул иң куәтле тегермән булган! Туктаусыз эшләп торган. Оболенский оныгының оныгы бирегә 2014 елда килде. Тегермән буйлап йөрде дә китте, дип сөйлиләр. Англиядә яши икән.
– Ә үзегез бу тема белән кайчан кызыксына башладыгыз?
– Бу тегермәнгә җитди игътибар музейдан башланды. Без туристик маршрутлар буйлап йөрдек, районда туризмны үстердек, грантларга гаризалар бирдек... Әмма бик кыйммәтле проект булып чыга. Шуңа күрә безнең тегермәннән әлегә баш тарталар.
ОНЫТЫЛГАН ГЕРОЙ ҖИРЕНДӘ
– Реставрациядән соң тегермәннең беренчел рәвеше югалмасмы соң? Хәзер әле монда тарихи кино төшерсәң дә була – мондагы манзара шундый чын һәм уникаль...
– Юк, әлбәттә. Объект тегермән буларак та, музей буларак та сакланачак. Мин монда мини-пекарня да ясар идем, икмәк исе дә таралып торсын өчен. Кешеләргә су тегермәненең ничек эшләгәнен күрсәтер өчен, механизмны да хәрәкәткә китерсәң иде ул! Монда, гомумән алганда, нибары биш‑алты кеше генә эшләгән, шул дәрәҗәдә акыл белән механикалаштырылган булган барысы да.
– Тегермәнне азмы‑күпме үз хәленә кайтарыр өчен күпме акча кирәк соң?
– Мөгаен, 40 миллион чамасыдыр. Мәдәният министрлыгында безне хупладылар, әлбәттә, бу тегермән турында барысы да белә. Әлмәттә дә, Казанда да, Мәскәүдә дә беләләр. Мондый уникаль объект өчен ул кадәр үк зур акчалар да түгел югыйсә. Без Швейцария фирмасына ярдәм сорап мөрәҗәгать иткәч, «Братья Бюлер» заводының Мәскәүдәге вәкилләре тегермәнне җире белән бергә сатып алырга теләгәннәр иде, ләкин мин бирмәдем. Үз сүземдә торып, саклап калдым.
Гомумән, бу якларда барысы да тарих белән сугарылган. Единение авылы революциядән соң гына барлыкка килгән, ә аңа кадәр әнә тегендә – урман артында – Герой Авылы (Деревня Героя) булган. Анда 1812 ел сугышы герое яшәгәнгә күрә, аның хөрмәтенә шулай дип атаганнар.
Добавить комментарий