Җиңел пар белән!

«Ирония судьбы, или С легким паром!»ны карамаган кеше юктыр. Төп геройның маҗаралары мунчага барып кайтудан башлана. Россиядә яшәүче миллионлаган кеше Яңа ел кичендә нәкъ менә шушы киноны карый. Чөнки фильмы да шәп, мунчасын да ярата безнең халык. Күпләр мунча юыну культурасының нәкъ менә татарларда, дөресрәге болгар бабаларыбызда барлыкка килгәнен белмидер дә әле. Яңа ел алдыннан мунча тарихын өйрәнергә, бүгенгесе белән чагыштырырга булдык.
ТАТАРЛАРДАН БАШЛАНГАН...
Татар мунчасының тарихы Бол­гар дәүләтенә барып тоташа. Багдад хәлифәсе әл-Моктадир илчелеге сәркатибе, гарәп сәяхәтчесе Әх­мәт ибн-Фадлан 922 елда Болгарга килгәч, ирләр белән хатыннарның бергә юынуын күреп гаҗәпләнә. Бу турыда ул истәлекләрендә язып калдыра. Соңрак, X гасырның ахыр­ларында, землянкалар казып, ирләр белән хатыннарның аерым юын­ганлыгы билгеле. Күрәсең, ислам дине кабул ителгәч, бабаларыбы­зның гореф-гадәтләренә, йолала­рына үзгәрешләр керә.

Болгар музей-тыюлыгындагы мунча калдыкларыннан күренгән­чә, Болгар шәһәрендә – XIV гасыр урталарында ук җәмәгать мун­чалары булган. Өч яклы, таштан эшләнгән бинаның калынлыгы 80–90 сантиметрга кадәр җиткән. Димәк, икеләнмичә, бабаларыбыз мунчада юынуның бөтен ләззәтен белгән дияргә була. Болгарларда су бар нәрсәнең башында тора, дигән ышану яшәгән. Ул яшәү чы­ганагы, пакълек билгесе саналган. Казан ханлыгы чорында Кремль мәйданында булган мунчалар ту­рында бик күп тарихи китапларда язылган. Алар бик зур һәм затлы итеп сурәтләнә: мәрмәр бассейн­нар, фонтаннар белән. Ә мунчага су турыдын-туры күлдән килгән. Аның исеме дә – «Мунча күле». Көмеш сулы, дәвалау үзлегенә ия булган әлеге сулык турында халыкта төрле имеш-мимешләр, риваятьләр йөргән.
Гади халыкның мунчалары, әлбәттә, гадирәк була.
– Хәтта авыл мунчасы белән шәһәрнеке дә аерылып торган, – дип сөйләде филология, тарих фән­нәре кандидаты, этнограф, КФУ мө­галлиме Руслан Бушков. – Шәһәрдә җәмәгать мунчалары булса, авылда күбесенчә кара мунчалар салганнар.
Руслан Бушков «Эх, Казан мунча­сы» исемле китап язган. Архивларда утырып, тарихи фактларны «сөз­гән». Каюм Насыйри һәм башка та­тар язучылары һәм зыялыларының хезмәтләрен өйрәнгән. Тәҗрибәле этнограф үзе өчен бик күп кызык ачышлар ясаган:
– Татар мунчасы тарихы турында сакланып калган документлар XII–XIII гасырларга карый, – дип сөйлә­де Руслан Бушков. – Юыну культу­расы күпчелек халыкларга татарлардан күчкән дип әйтергә тулы җирлек бар. Мин, нигездә, шәһәр мунчасы культурасын өйрәндем. Шунысын төгаен әйтә алам: Казан ханлыгы чорында мунчада юыну­ның тәмен дә, шифасын да яхшы белгәннәр. Морзалар, хәлле ке­шеләрнең аерым мунчачылары бул­ган. Алар себерке җыеп, мунчаны ягып, пар чыгарып торганнар. Бүген дә мунчаларда андый кешеләр бар.

Руслан Бушков Кремль мәйда­нындагы мунчалар тарихын дә өй­рәнгән:
– Иван Грозный 1552 елда Казан ханлыгын басып алганнан соң әлеге мунчалар юкка чыгарыла. Соңрак атаклы саф сулы күлләр дә пычра­нып кибә. Ләкин нәрсә генә бул­са да, татарларда мунчада юыну культурасы юкка чыкмый. XVI–XVII гасырларда Казанда җәмәгать мунчалары популярлаша. Татар­лардан күреп, руслар, башка мил­ләт вәкилләре дә юынырга йөри. Бу шәһәр казнасына яхшы гына акча китерә. XVIII гасыр уртасында Казан Думасы җәмәгать мунчала­рын эре сәүдәгәрләргә тапшыра. Нәтиҗәдә шәһәрдә тиз арада күпләп яңа мунчалар төзелә, шуның белән бергә аларга бәя дә арта. Ми­сал өчен, бер кеше өчен ике тиен торган мунчалар илле тиеннән бер­ничә сумга кадәр күтәрелә. Билгеле инде, уңайлыкларына карап. Шулай булса да, юынырга теләүчеләр ба­рыбер кимеми, ә арта гына.
Руслан Бушков тагын бер кызык фикер әйтте:
– Татарларның тормышы мунча белән башлана, мунча белән тө­гәлләнә...
– Ягъни? – дим.
– Кендек әбисе балаларны мунча­да таптырган бит. Аннан сабыйны шунда юындырганнар. Мунча бе­ренче зөфаф төне уздыру урыны да, ир белән хатынның җәен йоклый торган җире дә булган. Йорт­тан мәет чыккач та керне монда юганнар. Кыскасы, татарлар тор­мышында мунча алыштыргысыз урын булып тора.
Байлар мунчасы гади халык­ныкыннан аерылган, дип әйттек. Беренчеләре өчен ул юыну урыны гына түгел, ял итү, күңел ачу мәй­даны да булган. Анда бүлмәләр киенү-чишенү, чәй эчү, ял итү, тәмәке тарту, парлану, юыну өчен махсус ясалган. Гадәттә мондый мунчаларда хезмәтче – мун­чачы да тотканнар. Ул үз эшенең чын остасы саналган. Гади кешеләр исә мунчаларын бер яки ике яклы итеп эшләгән.
Руслан Бушков үзен «мунча җене кагылган» кеше дип саный. Шуңа да ул бу турыда китап язарга алын­ган. Айга бер‑ике тапкыр озаклап парланып мунча керү – аның өчен гадәти.
– Мунчага барырга берничә көн алдан әзерләнергә кирәк, – дип аңлата Руслан Бушков. – Ашык‑пошык юынып чыгу һич кенә дә мунча керү булмый. Тән белән җан ял итсен өчен, кимендә, өч сә­гать парланып, чабынып юынырга кирәк. Мин үзем каен себеркесенә өстенлек бирәм. Озак итеп чабы­нып, парланып утырам. Мунчада бөтен җир кызарып-пешеп чыккан­чы, йөрәкләр җилкенгәнче торырга кирәк! Ә күңел хәләте яңадан туган кебеккә әйләнсен, бөтен арыганнар юкка чыксын, тән яңа туган сабый­ныкы күк йомшак, керсез булсын...
КАРА МУНЧА «ПӘРИЕ»
Алда әйтелгәнчә, гади халык нигездә кара мунчада юынган. ХХ гасыр башында авылларда да ак мунчалар күренә башлый. Шулай да әле мин үскәндә безнең Апас якларында кара мунчалы кешеләр бар иде. Тәрәзәдән күреп: «Әни, кара, Сәлим абыйларның мунчасы яна», – дип кычкырганны хәтерлим. Бактың исә, ул яну түгел, ә ягу икән.
Кайбыч районының керәшеннәр яшәгән Мәлки, Иске Тәрбит авыл­ларында бүген дә кара мунчалар бар. Бу якта гомумән ак мунчада юынмаган кешеләрне дә очратырга була. Мисал өчен, Иске Тәрбит авылында яшәүче Валерьян дәдәй Морозов.
– 80 яшемә җитеп, гомерем буе кара мунчада юындым, – диде ул горур кыяфәт белән.
Валерьян дәдәй үзенчәлекле, кызык кеше, эчендәгесе тышында аның. Кара мунчаның ягу серләре белән кызыксына башлагач, әллә шаяртып, әллә чын итеп:
– Ягып та күрсәтәм, кирәк булса, юындырып та чыгарам, – диде. – Аның берние юк. Мичкә утын ту­тырасың да, ишекләрне ачып куеп, ут төртәсең... Кыш көне мунчаны җылытырга ике зур кочак утын кирәк.

Ак мунчадан караны аеру өчен зур белгеч булу кирәкми – ерактан ук күренә ул. Беренчесе – морҗалы, икенчесе – морҗасыз. Әгәр инде кара мунчаны якканнар икән, әллә каян беленә – тирә‑юньгә әч­келт-төчкелт төтен исе тарала.
– Хатын-кызлар мондый мунча­ны якканда борыннарын томалый, – ди Валерьян дәдәй. – Мин алай эшләп тормыйм. Ис тими миңа. Ә менә керер алдыннан әйбәтләп ишекләрен ачып, төтеннәрен чы­гарабыз. Ис тиюе бар.
– Кара мунча ак мунчадан нәрсәсе белән аерыла? – дим.
– Ышту син, кара мунчаның һа­васы әйбәт, коры була! Ничә кеше юынса да, идәннәр коры кала. Шуңа да мондый мунча 20, 30, 40 ел да тора, череми...
Әллә күреп үсмәгәнгә, кара мунча сәер тоелды миңа. Корым оясында юынган кебек. Ә Валерьян дәдәй, киресенчә, төтен бактерияләрне үтерә, мондый юыну бүлмәсе сулыш юллары өчен яхшы, дип саный.
Кара мунча ягу үзенчәлеге агын­нан әллә ни аерылмый. Тегесендә дә, монысында да мич бар. Кара мунчага яккач, төтен морҗадан түгел, ә мич авызыннан, башка тишек-тошыклардан чыга. Биредә морҗа урынына бүрәнәгә тишек ясалган. Кара төтен шуннан тарала. Тишеккә сыймаган төтен исә мун­чаның эченә тарала.
– Су монда җылына, – дип, Валерьян дәдәй мунча миченә беркетелгән тимер савытка төр­теп күрсәтте. – Мичкә су сипкәч, кап-кайнар пар күтәрелә, аның хуш исе!
Бабай сөйләгәндә күз алдыма кызык бер сурәт килеп басты: мун­чадан чыкканда ялгыш кына сте­нага сөяләсең... Беттең! Корымнан арыну өчен, тагын бер сәгать юы­нырга кирәк. Тик Валерьян дәдәй белән андый очракларның булганы юк икән.
– Соң стенага сөялмә! Мунчага аек килеш керәсең бит! – диде.
Иске Тәрбиттә кара мунчалы ке­шеләрнең берсе – Зина түти. Ул аны буяп, яңартып куйган. Тыштан ка­раганда, кара мунча димәссең дә! Эче дә матур гына.
– Ни генә дисәләр дә, ак мунча карага тормый инде! – диде ул. – Рәхәтләнеп юынабыз. Махсус сүт­термәдем...
ӨЛКӘННӘР ТӘМЕН БЕЛӘ!
Бүген нинди генә мунчалар юк: япон, фин, рус, төрек мунчасы... Һәркайсы халыкны үзенчә кызык­сындырырга, җәлеп итәргә тыры­ша. Берсендә файдалы үләннәр тутырылган су мичкәсенә кереп утырасың, икенчесендә тәнгә төрле майлар сылап, шәп массаж тәкъдим итәләр. Җаның ни тели, кесә ка­лынлыгы нәрсәгә җитә, шунысына бара аласың.
Әмма ләкин парадокс: башкала­бызда татарлар өчен генә мунча юк. Әлбәттә, сүз монда татарча сөйләшү турында бармый. Милли йөзебез­не саклый торган, кәеф‑сафа ко­рып утырмый торган мунчаларны күздә тотуым.
– Самовар белән чәй кайнап утырган, коймак пешкән мунча­га барасы килә! – диде Җиләкле бистәсендә яшәүче Сания апа. – Кая карама, ир‑атлар сыра эчеп, кычкырышып утыра. Югыйсә, без аларны карарга бармыйбыз. Киров, Мәскәү районында юк без­неңчә, татарча ипле мунчалар.
Сания апаның хыялындагыча милли мунчабыз төзелсә, бик күр­кәм булыр иде. Тик, ашаган бел­ми, тураган белә, дигәндәй, монда да аерым сәбәпләр бар икән.
– Шәһәр халкы мунчага юыныр өчен килми, – дип шаккатырды Казан шәһәренең Киров районына караган бер мунча директоры. – Кайвакыт, ышанасызмы-юкмы, башлары күбекле килеш кайтып китәләр. Бүген юынырга элеккеге кебек чират торулар бетте. Мунча­га килүчеләрнең күбесе бер мак­сат белән килә – кәефләнеп алып, күңел ачу, ял итү. Шуңа күрә юыну­дан кала халыкка ял итәргә бөтен мөмкинлекне тудырабыз...
Һәр мунча пенсионерлар өчен аерым көннәр булдырган, гадәт­тә ул атна башы яки уртасы. Ми­сал өчен, гомуми залда юыну гадәти көннәрдә 180 сум торса, ташламалы көннәрдә пенсио­нерлар 150 сум түләп керә икән. Мин барган мунчада өлкәннәр йөри торган көннәр – чәршәмбе һәм пәнҗешәмбе иде. Ә иң кызы­гы шунда: беренче көнне руслар, икенче көнне күбрәк татарлар килә икән.
– Һәр җомга алдыннан юынырга тырышабыз, – диде мунчага килгән Хәлимә апа. – Күрше йорттан иптәш хатын белән йөрим. Тагын берничә мөселман апасы килә. Гел бер сәгать­тә йөрергә тырышабыз. Парланып, сөйләшеп утырабыз.
– Ә нишләп ваннада гына юын­мыйсыз? – дим Хәлимә апага.
– Беренчедән, минем аякларым авырта, ваннага менү авыррак. Икенчедән, монда юыну белән ван­наны чагыштырып булмый инде. Без бит мунча ярата торган буын.
Чынлап та, әле егерме-утыз ел элек кенә шәһәр халкы мунча­га гаиләләре белән йөргән. Атна азагында җәмәгать мунчасына ба­рып, гомуми залда юыну – бу гадәти хәл иде. Күпләр тулай торак, комму­налкаларда, иске баракларда яшәде. Ә анда кайнар су юк. Хәер, ваннасы булганнар да мунчага өстенлек бир­гән. Бүген дә өлкәннәр мунчаның тәмен белеп керә икән. Биредә эшләүче билет сатучы апа бер кы­зык хәл сөйләп үтте:
– Узган атнада бер әби көне буе ятты. Түләнгән вакыты узса да, куып чыгармыйбыз кешеләрне. Йөрәге тотып алганчы чабынган әби. «Ашыгыч ярдәм» машинасы чакырт-тык, укол кададылар. Әби ничек кай­тып җитәр икән дип, кайгырышкан идек, ул яңадан чабынырга кереп китте. Директор әйтә: «Зинһар, әбине карап торыгыз, алай‑болай була күрмәсен», – ди. Ә әби тагын ике сәгатькә якын юынып чыкты. Гомуми залларга нигездә шул өл­кәннәр йөри инде. Ә яшьләр аерым яки люкс залларга килә.
Минем алдан бер төркем яшьләр тугыз сәгатькә акча түләп люкс залга кереп киткән иде. Анда ял бүлмәсе, бильярд, бассейн бар, ди.
– Юынырга вакытлары калырмы, белмим, – диде билет сатучы апа.
Декабрьнең унбишеннән соң мун­чада буш заллар бик булмый икән.
– Яңа ел алдыннан ел да шулай, урыннарны алдан алып куеп, төр­кемләп киләләр, – диде мунча ди­ректоры.
31 декабрьдә гомуми зал ирләр өчен генә кичке алтыга кадәр эшли. Хатын-кызлар ул көнне мунчага бик килми икән. Ирләр, киресен­чә, Яңа елга аяк басканчы, мунчада юынып калырга ашыгалар. Люкс бүлмәләр исә төне буена хезмәт күрсәтә. Яңа елны мунчада каршы алырга теләүчеләр дә бар икән.
...Заман белән бергә мунчага йөрү культурасы да үзгәрә. Күргәнебезчә, шәһәр мунчалары бүген яшь буын өчен күбрәк күңел ачу урынына әйләнеп бара. Тик акча артыннан куып, заман таләбе дип кенә мун­чада юынуның чын асылын югалтмыйсы иде.
 
КИҢӘШ
Табиблар мунчаның фай­дасы бик зур, ди. Ул ор­ганизмдагы шлакларны чыгара, үзәк нерв систе­масын җайга сала. Гел бер урында утырып эшләгән кешеләргә, авыр физик хезмәттә булганнар өчен файдалы. Тик бер яшь­кә кадәрге сабыйларга, өлкәннәргә, авырлы ха­тын-кызларга, шикәр диа­беты, югары кан басымын­нан интегүчеләргә кайнар мунча киңәш ителми. Хәер, мунча кергәндә һәр ке­шегә чама хисен югалтмау зарур. Мисал өчен, ләүкәдә 15–20 минуттан да озаграк утырырга яра­мый. Хәл китә башласа, го­мумән, чабынмаска кирәк, тиз генә юынып чыгу әй­бәтрәк.
Мунча аяк кан тамырла­ры авыруларын кисәтү өчен менә дигән урын. Организмны чыныкты­руның сыналган чарасы. Кеше мунчада булганда, төрле температура йо­гынтысын кичерә, менә шул организмның чыны­гуына ярдәм итә дә.