Татар теле: чыгу юлы бармы?

Уку елының беренче яртысы узып бара. Ә мәктәпләрдә татар теле буенча вазгыять һаман аңлашылмый: кайсыдыр мәктәпләрдә ул ике сәгать, икенчеләрендә факультатив, өченчеләрен­дә элек ничә иде, шулкадәр укытыла. Миңа калса, бу очракта мәктәп директорлары намус кушканча эшләде кебек.
Кадерле Ана телебезнең киләчәге ничек булып бетәр? Бу сорау аз гына милли үзаңы булган һәр кешене борчый. Алай гына түгел, күпләрнең җанын айкый... Нишләргә соң? Менә шушы сорауга җавап эзләп карадым.

«СУДКА МӨРӘҖӘГАТЬ ИТҮЧЕ УКЫТУЧЫ ЮК!»
Кул кушырып утырмыйбыз үзе: Дәүләт Советы бинасы каршына барып «Туган тел»не дә җырладык. Бауманда да җыр суздык. «Без та­тарлар!» дип кәттә‑кәттә шигырь дә яздык. «Мин татарча сөйләшәм» акция кысаларында ТР Конституци­ясенең 25 еллыгына багышланган концерт та оештырдык. Тик... дөре­сен әйтик, хәлләр мөшкел. Җыр­лап, сөйләп кенә бу мәсьәләләрне хәл итеп булмый шул. Конкрет адымнар кирәк. Дәүләт җитәк­челәреннән дә, аерым гражданнар­дан да. Моны сәясәтчеләр, хокук белгечләре дә шулай ди.
Редакциягә танылган адвокат Руслан Нагиевны чакырдык. Татар теле белән бәйле ыгы‑зыгы башлан­гач та, милли җанлы Руслан Нагиев, иң беренчеләрдән булып, эштән азат ителгән укытучыларны якларга әзер булуын игълан итте.
– Татар теле мәсьәләсендә бер­нинди бәхәсләр дә була алмый, – ди Руслан Нагиев. – Россия Феде­рациясенең 62 маддәсе бар. Аның нигезендә Россия Федерациясенә кергән республикалар үзләренең дәүләт телләрен билгели ала. Шу­лай ук мәгариф турында Феде­раль закон кабул ителгән. Анда республикаларга үзләренең дәүләт телен укыту мөмкинлеге бирелә диелгән. Ә РТ Конституциясе ни­гезендә, Татарстанда ике дәүләт теле: рус һәм татар телләре. «Телләр турындагы Татарстан Республикасы законы» нигезен­дә республикада ике дәүләт теле дә тигез күләмдә укытыла. Моңа өстәп тагын 2004 елда Россия Конституция суды Татарстанда ике дәүләт телен укытуны тикшер­де. Һәм бернинди закон бозулар тапмады. Шуңа күрә бу турыда ниндидер бәхәсләр, ризасызлыклар булырга тиеш түгел.
Рус телле балаларга татар теле укыту методикасын яңадан ка­рарга мөмкин әле. Монысы икен­че мәсьәлә. Ләкин мәктәпләрдә мәҗбүри татар телен укытудан баш тарту законга каршы килә.
– Шуңа да карамастан, РФ Про­куратурасы мәктәпләрнең астын өскә китерде. Янәсе, татар телен укыту программасы ФГОСка туры килми, – дим Руслан Нагиевка.
– Әйе, Прокуратура бары тик ФГОСка таяна, ә башка бар­лык законнар да татар телен мәк­тәпләрдә укыту ягында. Ләкин бе­лем бирү өлкәсенә караган әлеге стандартта республиканың дәүләт телләре мәҗбүри укытылырга тиеш, дип язылмаган. Гомумән, ФГОСта дәүләт телләре турында сүз юк. Шуңа күрә ул безнең төп законга каршы килә. ФГОС – бары «подза­конный акт», ул Федераль законнан өстен була алмый. Шуңа күрә Россия Югары судында ФГОС нормалары яңадан каралырга тиеш, аны үз­гәртүне таләп итәргә кирәк. Әлбәт­тә, әлеге стандартларны РФ Мәга­риф һәм фән министрлыгы үзгәртә ала. Тик күргәнебезчә, әлегә кадәр андый хәл күзәтелми. Безнең бары бер генә юлыбыз бар – суд аша үзе­безнең хокукларны яклау.
Закон нигезендә судка мәк­тәп, гимназиянең директорлары яки эштән кыскартылган татар теле укытучылары мөрәҗәгать итә ала. Руслан Нагиев берничә мәктәп директоры белән эш алып барган. РФ Югары Судына дәгъва документлары әзерләгән. Тик судка кадәр барырга риза булган дирек­тор, укытучылар әлегә юк.
– Әле беренче чирек азакларында мәктәп директорлары, укытучы­лар татар телен яклап судка бирү буенча киңәшләр сорап еш шал­тыраталар иде. Ә хәзер тынычла­нып калдылар. Әллә бу хәлгә күнделәр, әллә куркалар. Югыйсә куркырга кирәкми, җинаятьчеләргә мөрәҗәгать итмиләр бит. Аларның хокукларын Югары судта якларлык юристлар бар...
Курку безнең кандадыр ул. Яшисе, эшлисе бар, дип куркабыз. Социаль челтәрләрдә аерым төркемнәр бул­дырып язышабыз, эштә чәй эчкән­дә сөйләшеп, уфтанып, ә кайчакта елашып алабыз да тынычланабыз. «Ә нишли алабыз соң?» – дибез. Ә эшләүчеләр бар бит!

«КЕМНЕҢ КЕМЛЕГЕН КҮРСӘТТЕ!»
Казанда барлык фәннәрне татар телендә укытучы бары бер генә бе­лем бирү йорты бар: Ш. Мәрҗани исемендәге 2нче татар гимназиясе. Урыслаша барган шәһәр ыгы-зыгы­сыннан соң бирегә килеп кергәч, гаҗәпләнеп тә, сокланып та кала­сың. Балалар бер‑берсе белән та­тарча сөйләшә. Һәм барысы да үзе­безчә, рәхәт...
Гимназиянең директоры Камәрия Хәмидуллинаны күпләр татар теле өчен көрәшүче, милли җанлы, фи­керле ханым буларак белә. Ул Казан шәһәр Думасы депутаты да. Татар­станның халык укытучысы, андый исемле мөгаллимнәр республика­да бишәү генә. Рәсми чыганаклардан анык җавап ала алмаганга, без абруйлы укытучы – Камәрия Зиннуровнага мөрәҗәгать итәргә булдык.
– Дөресен әйтим, ике айдан бирле татар теле турында бер генә журналистның да соравына җавап бирмәдем, күрәсең, вакыты җит­кәндер, – диде Камәрия ханым. Татар гимназиясенең директоры проблемадан чыгу юлын бик гади күрә:
– Гаеп атта да, тәртәдә дә, – диде Камәрия ханым. – Мәскәүдән тө­шерелгән уку планнары арасында ана телендә белем бирә торганнары бар – бишенче вариант. Бездә фәлән кадәр татар мәктәбе бар, дип сөй­ләшәбез. Ни өчен ул мәктәпләр барлык фәннәрне дә татар телендә укыту программаларын сайламый? Татар теле дә кыскармый. Рәхәтлә­неп татар телендә укытып ятасың! Тел өйрәтү өчен татар теле дәресе генә җитми. Әдәби телне саклап калам, чын милли мәктәп булсын дисәң, барлык фәннәрне дә татар телендә укытырга кирәк. Шул юл белән генә дөньяны күзаллау, кабул итү, милли үзаң тәрбияләнә. Ә татар теле дәресе үзе зәвык тәрбияли. Һәм ул әхлакның нигезе. Башка фәннәрне өйрәнер өчен инстру­мент буларак кулланыла.
2нче татар гимназиясенә дә Про­куратура вәкилләре килгән, тик­шерү булган. Татарчага тәрҗемә ителгән уку әсбапларын рус вариан­ты белән чагыштырып караганнар.
– Предметны татар телендә укытсаң кына милли мәктәп була. Татар телендә җырлап, биеп кенә, минем мәктәбем татар дип йөрү иллюзия, хата. Мисал өчен, Надежда Бабкина «Тары җире, киндер җире» дип җыр­лап китте. Аңа карап Надежда Бабкина татарга әйләндеме? Татар биюен бии торган мари, чувашлар да күп, аңа карап алар татарга әйләнми.
Закон бозулар тапмаганнар, чөнки уку әсбапларының авторлары, бар­лык биремнәр дә республиканың башка мәктәпләрендәге кебек. Аер­ма шунда гына – алар татар телен­дә. Шулай булгач, бу очракта татар гимназиясе әле киресенчә, откан да. Сәгать саннары да кимемәгән, укыту планы да үзгәрмәгән.
– Бу ситуация кемнең кем икә­нен күрсәтте, – ди Камәрия ха­ным. – Алдынгы саналган, яхшы исемнәре булган мәктәп директор­лары бер сәгать татар теле калмый торган укыту планнарын сайлады. Рус мәктәбендә директор булсам, татар теле курслары ачар идем. Анда беренче булып үзем язылыр идем, шәхси үрнәк күрсәтер өчен. Рус милләтеннән булган кайсы мәктәп директоры татар телен белә бүген? Ә ул белергә тиеш. Ул бит татар балаларын да укыта, алар­ның ата-аналарын, әби-бабаларын кабул итә. Безнең Конституциядә язылган бит: Президент ике телне дә белергә тиеш. Ни өчен бу бар­лык җитәкчеләргә дә кагылмый? Ни өчен әле бер телне генә белгән мәктәп директоры яхшы булып йөри? Аның янында гына исеме бер җирдә дә мактап телгә алын­маган мәктәп директорлары бар. Алар шартлатып ике телдә дә сөй­ләшәләр. Бу һөнәри кодексның бер шарты булып торса, вәзгыять, татар теленә караш үзгәрер иде, дип уйлыйм.
«МЕТОДИКАГА СЫЛТАП КАЛДЫРУ – ИҢ ҖИҢЕЛ ЮЛ!»
Дөресен әйтик, 25 ел мәктәптә татар теле укып, рус телле бала­ларның күбесе татарчаны ара­лашу дәрәҗәсендә дә белми. Ка­гыйдәләрен әйтеп торасы да юк. Минемчә, моның сәбәбе бик гади: татар теленә ихтыяҗ, кирәксенү юк... Ярар, рус телле балалар – икен­че мәсьәлә. Монда бит чеп‑чи татар гаиләләре ана телләреннән баш тар­та, мәктәпләргә барып «кирәкми» дип гариза яза. Менә монысы бер­ничек башка да, акылга да сыймый!
– Татар теленнән баш тартучы­лар методикага сылтап калдыра, – ди Камәрия ханым. – Минемчә, бу сүз татар теленә ясалма килеп бәйләнде. Җиңел бит: методикасы начар! Аны әйткән кеше һәрвакыт хаклы була, чөнки методиканы иде­аль итеп булмый. Андый предмет юк. Методика ул – укыту алымнары, аны һәр кеше үзенчә чарлый, тор­мыш тәҗрибәсеннән ала. Укытучы, коллегалары белән аралашып, кита­плардан өйрәнә. Кайчан әйтелсә дә, кем әйтсә дә, һәм кайсы предметка карата әйтелсә дә: «Методика дөрес түгел», – дигән кеше хаклы була. Һәм моны тотып алдылар. Методика төп сәбәп булып калды. Телне уйнап кына укытырга кирәк диючеләргә аптырап каласың. Рус милләтен­нән булган төркемнәрдә уен уйнау, бәлки, үзен аклар. Ә татар баласына ана телен бөтен нечкәлекләре белән, башка предметларны укыткан ке­бек эзлеклелек, тулылык, фәннилек принципларын ватмый-җимерми укытырга кирәк. Телнең социаль тышчасын, мәдәни егәрен сакларга кирәк. Шул чакта гына тел үзенең төп – милләтне яшәтү функциясен саклый алачак. Татар телен чит тел өйрәтү методикасы белән өйрәтер­гә кирәк, дип сөйли башладылар. Чит тел методикасына татар теле сүзен тагу шулкадәр куркыныч әйбер. Без Татарстанда яшибез! Син подъездыңнан чыкканда кө­неңне исәнләшүдән башлыйсың, хәл сорашу белән дәвам итәсең. 25 ел эчендә исәнме, сау булны өй­рәнергә була иде! Ә калганы мөһим түгел. Мин күршемнең соравына татарча җавап бирәм. Шул рәве­шле ике җөмлә алыштык. Бетте. Шуның белән җитте. Калганын сөйләшеп торырга бүген кеше­нең вакыты да юк. Ул ике сүзне белгән рус кешесе үзен минем белән бер дәрәҗәдә тота, менә аның шунысы кыйммәтле. Кеше алдында миңа үз телемдә эндәшә! Миңа үз кеше булырга тели. Бу иң зур хөрмәткә лаек фал.
Татар теленә каршы чыгучы ата-аналар төп сәбәп итеп бер дәлил китерә: балаларның БДИ бирәселәре бар. Ә БДИ фәкать рус телендә. Шулай булгач, татар телен рус теле белән бер дәрәҗәдә уку нигә кирәк? Бу очракта, без: «Анысы шулай, тик сез Татарстан­да яшисез бит...» дип акланган булабыз. Югыйсә каядыр күңел түрендә аңлыйбыз: чынлыкта, ана телебезнең дәрәҗәсе түбән, аңа ихтыяҗ юк...
– Ана теленә ихтыяҗ булсын дисәк, һичшиксез, БДИны татар телендә бирергә кирәк, – дип, сүзен дәвам итте Камәрия Хәми­дуллина. – Моның өчен милли республика, төбәк – мари, чуваш, татар, башкорт, якут җитәкчеләре рус иленең җитәкчесенә барыр­га тиеш. Сөйләшергә, бер тапкыр, биш тапкыр. Егерме биш елга егер­ме биш тапкыр. Аңлатырга. БДИны ана телендә бирә торган законны кертмичә, милли мәгарифне аякка бастырып булмый. Ул законны кеше язган, аңа төзәтмә кертү юллары да бар. Шунсыз булмый. Бер телдә, әйтик, татар телендә белем алып, рус телендә имтихан тапшыру тәҗрибәсе дөньяда юк, бу фәкать Россиядә генә бар.
2нче гимназия укучылары дөнья тәҗрибәсендә булмаганча укый: татар телендә укып, рус телендә БДИ тапшыра. Нәтиҗәләр яхшы. Чыгарылыш сыйныф укучыла­рының 90 процентыннан артыгы ел саен югары уку йортының бюд­жет төркемнәренә эләгә. Тик ди­ректор бу турыда бик сөйләргә яратмый:
– Безнең тәҗрибәне татар ди­ректорлары кабул итә алмый, – ди Камәрия ханым. – «Аның һа­ман шул инде: фәннәрне татарча укыту турында сөйли», диләр. Шуңа күрә бу хакта сөйлисем дә килми. Соң, телне саклап калуның башка юлы булмагач, нишләргә кала?! Предметны татар телендә укытып кына милли мәктәп була ала. Та­тар телендә җырлап, биеп кенә, минем мәктәбем татар дип йөрү иллюзия, хата. Мисал өчен, Надежда Бабкина «Тары җире, киндер җире» дип җырлап китте. Аңа карап На­дежда Бабкина татарга әйләнде­ме? Татар биюен бии торган мари, чувашлар да күп, аңа карап алар татарга әйләнми.
2нче гимназиядә дә проблемалар бар икән. Мисал өчен дәреслекләр җитми. Татар телен дә, фәнне дә ка­мил белгән укытучыларны табу да җиңел түгел.
– Соңгы ике ел эчендә без төр­ле районнардан татар телендәге дәреслекләр җыеп йөрибез, – ди Камәрия ханым. – Дәреслекләр кулланылыштан чыга. Нигездә хәзер каядыр яткан артык китапларны кайтаралар. Гомумән, татар телендәге дәреслекләр бастыру бер проблема дип беләм.
Шулай ук югары уку йортларында ана телебездә белем бирә торган укытучылар әзерләү системасы да бетте. Ә бит студентларга берен­че курстан ук: «Менә син педагогик практикаңны татар мәктәбендә уз, киләчәктә ана телебезне күтәрү сез­нең кулларга кала», – дип сеңдерү кирәк. Совет заманына кайтабыз. Милли үзаң тәрбияләү юк. Менә шунысы борчый...
ТАТАР ТЕЛЕННӘН ГЕОГРАФИЯ УКЫТУЧЫСЫНА!
Язманы әзерләр алдыннан бер­ничә тапкыр Татарстан Мәгариф һәм фән министрлыгына мөрәҗә­гать иттем. Тик әлегә бер генә со­рауга да җавап бирә алмадылар. Татарстан Дәүләт Советында узган 33нче утырышта узган чыгышын­да, ТР мәгариф һәм фән министры Энгель Фәттахов, Россия мәгариф министры Ольга Васильева белән күрешүен әйткән иде. Татар теле дәүләт теле буларак 1–9 сыйныфлар­да атнасына ике сәгать мәҗбүри, ә югары сыйныфларда ихтыяри бу­лачак дигән вариант яңгыраган иде. Әлегә бу мәсьәләдә ачыклыклар юк. Бер генә мәктәп директоры­ның дә өстәлендә конкрет күрсәтмә ятмый. Барысы да Ольга Василье­ваның рәсми хатыннан соң ачык-ланырга тиеш икән.
Әлегә Татарстан Мәгариф һәм фән министрлыгы икенче юнәлештә эш башлап җибәрде: та­тар теле укытучылары, теләкләре булса, яңадан әзерлек курсларында икенче белгечлек алып чыга ала. Кайсы фән булуы мөһим түгел: та­рих, география, рус теле, яки башка фәнме, укырга мөмкин. Мондый курслар Казан һәм Чаллы шәһәр­ләрендә бар. Гаризалар китергән укытучыларның күбесе башлангыч мәктәп һәм рус теле, рус әдәбияты белән кызыксына. Шулай ук тарих, риторика, физкультура, психология, технология фәннәрен сораучылар да бар икән. Кыскасы, татар теле укытучылары иписез калмаячак. ТР Мәгарифне үстерү институтына укытучылардан 2 меңгә якын гариза кергән инде.
Хәзер ничә айдан бирле нәрсәдер көтәбез. Җитәкчеләр дә, укытучы­лар да, ата-аналар да. Кайберәүләр инде кул да селтәде. Конкрет адым­нар кайчан ясый башларбыз соң? Бөтен кеше барысын да белә, аңлый, күрә, ә Ана телебез үги булып кала бирә. Сүзләрдән конкрет эшләргә күчәр вакыт җиткәндер. Һәр кеше үз югарылыгында эшләр вакыт...
– Бу ситуация кемнең кем икәнен күрсәтте, – ди Камәрия ханым Хәми­дуллина. – Алдынгы саналган, яхшы исемнәре булган мәктәп директорлары бер сәгать татар теле калмый торган укыту планнарын сайлады. Рус мәк­тәбендә директор булсам, татар теле курслары ачар идем. Анда беренче булып үзем язылыр идем, шәхси үрнәк күрсәтер өчен. Рус милләтеннән булган кайсы мәктәп директоры татар телен белә? Ә ул белергә тиеш. Ул бит татар балаларын да укыта, аларның ата-аналарын, әби-бабаларын кабул итә. Безнең Конституциядә язылган бит: Президент ике телне дә белергә тиеш. Ни өчен бу барлык җитәкчеләргә дә кагылмый?
Ш. Мәрҗани исемендәге 2нче татар гимназиясе Камәрия Хәмидуллина:
– Кайчан соң безнең халык­ның, милли җанлы шәхесләре­безнең әйткән сүзләренә игътибар итә башларбыз?! Конституция кабул иткәнгә 25 ел узып китте. Кайда безнең милли университет? Ни өчен безнең хыяллар тормышка ашмый?