«Исәнмесез!» белән генә чикләнмәсеннәр!

Рус телле балаларны татар теле серләренә төшендерүдә нәкъ менә уен формасына өстенлек бирә ул. Татар телен тагын нинди ысуллар ярдәмендә үтемле итеп өйрәтеп була? Кайсы методология нәтиҗәле эшли? Ике дистә гомерен ана телен укытуга багышлаган тәҗрибәле мөгаллим белән әнә шул хакта сөйләштек.
 
– Зилә Әфтәховна, бүген күпләр татар телен укыту методикасы­ның катлаулы булуыннан зар­лана. «Баланы авыр граммати­ка укытып биздергәнче, татар телендә сөйләшергә өйрәтергә кирәк», – дигән фикерне дә еш ишетергә туры килә. Бу фикер белән килешәсезме?
 
– Мин элек-электән дәресне уку­чылар өчен ничек кызыграк итәргә икән дип баш вата идем. Укучы дәресеңә яратып йөрсен, телне өйрәнсен өчен нишләргә? Укыту программасы авыр итеп төзелгән, дәреслекләр шулай ук бик катлау­лы... Шуңа күрә мин беркайчан да программага гына таянмадым. Дәреслекләр буенча гына да эшлә­мим. Мин Максимов, Фәтхуллова, Хәйдәрова кебек методика авторла­рының һәркайсыннан кызыклырак алымнарын алып, үземнекен өстәп, балаларны иң элек татар телендә сөйләшергә өйрәтергә тырышам. Күп кенә укытучылар дәреслеккә карап, һәр ноктасына кадәр эшлә­теп, балаларны телдән биздерә. Кат­лаулы грамматиканы аңламагач, балага тел өйрәнү кызык түгел.
 
– Шулай да искә алган мето­дикалар арасында кайсысын иң отышлысы дип саныйсыз?
– Әңгәмә, уен формасы, Макси­мовның структуралары, сөйләм калыплары, Хәйдәрованың төр­ле‑төрле ситуацияләр бирү алы­мы – боларның һәркайсын кулла­нам. Әлеге методика авторлары минем дәресләргә дә килеп йөри иде. Алар белән бергә дәрес план­нары төзедек, эшләдек. Галимнәр бу бурычларның ничек үтәлгәнен үзләре килеп карый, балаларны сөйләштерә иде. Яшерен-баты­рын түгел, укучылар белән киле­шеп, алдан әзерләнгән дәресләр дә була. Әнә шундый очрак түгелме икән, дип тикшерер өчен, балаларга үзләре дә сораулар биреп карыйлар иде. Татарстан Мәгариф һәм фән министрлыгы тәкъдиме белән өч ел элек безне Валерия Мещерякова укытты. Инглиз теле буенча Россия күләмендә семинарлар үткәргән га­лим бу. Әнә шул инглиз теленә өйрә­тү методикасын татар теленә карата да кулланган ул. Үзе камилләш­тергән әйбәт система килеп чык­кан. Дәрес энәсеннән-җебенә кадәр язылган. Монда бернәрсә дә уйлап утырырга кирәкми. Нинди уенчык алырга, нинди сүз әйтергә – барысы да билгеле. Бер дәрес, бер уен икен­чесенә бәйләнеп китә. Балаларны ул өйрәткәнчә укыта башладык. Дәресләребезне видеога төшереп җибәреп, ул аларны карый, тик­шерә, хаталарны әйтә иде. Дәрес гел уеннардан тора. Бу системага шулкадәр яратып кереп киттек. Ба­лалар да, ата-аналар да бик канәгать калды. Бу аңлашыла да, укучылар дәрестә катлаулы грамматика гына өйрәнеп утырмый, рәхәтләнеп та­тар телендә аралаша. Ата-аналар да: «Күптән шулай укытасыгыз кал­ган», – ди иде. Уен формасындагы дәрес бик күп әзерлек сораса да, балалар анда телне теләп һәм җай­лы итеп өйрәнәләр. Бу дөрестән дә нәтиҗә бирә торган методика. Уен барышында бер сүзне төрле структурада кабатлыйлар. Әйтик, шул ук зат килешләрен генә алыйк. Уен барышында укучы: минем чәчем матур, синең чәчең матур, аның чәче матур кебек җөмләләрне кабатлый-кабатлый, килешләрне дә отып бетерә. Шәһәр баласына моны китаптан укып кына аңлатуы кыен. Мондый дәресләрдә укыту­чыга да гел сөйләп торырга кирәк.

– Татар теле тирәсендә бәхәсләр куерган чорда да шушы уен алымы турында бик күп фикерләр яңгырады. Кайбер белгечләр: «Татар телен уен рә­вешендә генә укыту дөрес тү­гел, аны башка телләр кебек үк тирәнтен өйрәтергә, бөтен кагыйдәсенә төшендерергә кирәк» – дип белдерде...
– Андый катлаулы ысул белән ничә еллар дәвамында тел өйрәтеп карадык бит инде. Татар теленнән, киресенчә, биздереп кенә бетердек. Уен формасы барыбер үзен аклый. Телгә өйрәтсәң, башлангыч сый­ныфларда өйрәтеп каласың. Бу чор­да бала телне тулысынча сеңдерә. Бишенче класстан соң исә ул инде телне авыррак үзләштерә башлый. Гадәттә, дәрестә 14 уен үткәрәм. Бер уенга уртача 2–3 минут вакыт туры килә. Шуннан да күбрәк уй­наса, бала туя башлый. Шуңа күрә аңа тиз арада икенчесенә күчәргә кирәк. Шулай бер уеннан икенче­сенә күчә‑күчә дәрес үтә дә китә. Балалар: «Бүгенгә беттедәмени?», – дип күңелсезләнеп утыралар.
– Сез эшли башлаган чор укы­тучы һөнәренең дә, татар теле­нең дә шактый популяр чорына туры килгән. Шушы вакытлар са­гындырамы? Әллә инде яңа тех­нологияләр, мөмкинлекләргә бай булган хәзерге заман шарт­ларында эшләргә җиңелрәкме?
– Ул чорда эшләве күпкә җай­лырак иде, чөнки ул вакытта та­тар теленең кирәклеге сизелеп торды. Балалар да тел белү кирәк дип, теләп, тырышып укыйлар иде. Ул чорда ата-аналар да татар телен укытуга бик җитди карады. Хәзер, әлбәттә, мөмкинлекләр күп. Ләкин балаларда да, ата-аналарда татар телен өйрәнү, өйрәтү теләге кимеде. Хәзер аларга татар теленең нигә кирәк икәнен ешрак аңлатырга туры килә. Татар балалары өчен туган тел булса, рус телле балалар өчен ул – дәүләт теле. Җәмәгать урыннарында аралашканда, мәдә­ни чараларда, гомумән, янәшәңдә синең белән бергә гомер кичерүче халыкның телен, тел аркылы аның гореф-гадәтләрен белү замана ке­шесенә рухи байлык өсти, дип са­ныйм мин.
– Соңгы елларда татар теле тирәсендә шушындый катлаулы вазгыять килеп тууның төп сәбә­бен нидән күрәсез?
– Беренчедән, бу эш дәүләт дәрәҗәсендә куелмаган. Әйткә­немчә, 90нчы елларда телгә карата булган кызыксыну белән бүгенге кызыксыну шактый нык аерыла. Телнең киләчәктә ни дәрәҗәдә кирәк булачагына фаразлар буен­ча, әлбәттә. Кирәк булмагач, аңа уку сәгате бүлүне дә кирәк тапмый­лар, билгеле. Аннан шунысы да бар: ничә еллар дәвамында атнасына 4–5 сәгать татар теле дәресе укып, балалар татарча тиешле дәрәҗәдә сөйләшергә өйрәнмәде. Күп бала­лар мәктәптән татар телен белми чыга. Ата-аналарның төп дәгъвасы да шул. «Грамматиканы өйрәнеп утырып, сөйләшергә өйрәнә алма­ды», – диләр.
– Зилә Әфтәховна, сез татар теле һәм әдәбияты укытучыла­рының бөтенроссия съездында: «Безнең буынга, бәлки, татар те­ленә яңа сулыш өрү вазыйфасы йөкләнгәндер», – дигән идегез. Яңа сулыш дигәндә, нәрсәне күздә тотасыз? Татар телен ни­чек популярлаштырырга?
– Беренчедән, кеше күп җыела торган җәмәгать урыннарында татар телендәге язулар күбрәк булсын иде. Барлык татарлар да, оялмыйча, горурланып үз телендә сөйләшсен иде. Мисал өчен, минем тормыш иптәшем Айдар (Айдар Габдинов – Татарстанның атказан­ган артисты, – Ред.), русча ничек кенә яхшы сөйләшсә дә, җәмәгать урыннарында гел татарча гына аралаша. Татар телендә әйткән сүзен аңларга тырышып басып торган рус кешесе белән дә тегесе аңлаганчы барыбер татар телендә сөйләшә ул. Безнең өйдә кагыйдә шундый: өйдә фәкать татар те­лендә генә сөйләшәбез. Шуңа күрә яңа сулыш дигәндә, әнә шулай гаиләдә ата‑ана тарафыннан ту­ган телгә мәхәббәт, хөрмәт хисе тәрбияләүне дә күздә тотуым. Укытучыдан да күп нәрсә тора. Дәресен мавыктыргыч, кызык­лы итеп оештырса, укучы аның дәресенә яратып йөреп кенә кал­мыйча, телне дә җиренә җиткереп өйрәнәчәк. Аннары бүген төрле чараларда ясалган чыгышларның да нигедә рус телендә булуы кү­ңелгә тия. «Исәнмесез!» дип баш­лыйлар да рус телендә сөйләргә тотыналар. Түрәләргә ике дәүләт телен дә тигез дәрәҗәдә белгән, кулланган өчен өстәмә эш хакы түләүне дә кире кайтарыр идем. 90нчы елларда бик нәтиҗәле эшли иде бу кагыйдә. Искиткеч зур сти­мул булыр иде ул. Элек түрәләр хәтта репетитор яллап татар те­лен өйрәнә иде. Үземнең дә ике-өч кешегә дәрес биргәнем булды. Беркем дә татарча сөйләшмәгез, татар сүзләрен бөтенләй куллан­магыз, дип мылтык тотып тормый бит. Барысы да үзебездән генә тора!