Уңыш кәрҗине
Үзебездә үскән җиләк‑җимеш һәм яшелчә
01 октября 2018
Сентябрь елның иң мул аедыр. Юкка гына бабаларыбыз: «Сентябрьдә син дә бер, мин дә бер», – димәгән бит. Инде игеннәр җыелып, амбарларга кереп урнашты. Хуҗалыклар да бәрәңге, яшелчә уңышын алып бетерде. Ә аерым фермерлар, зур‑зур агрохуҗалыклар басуында әле икенче икмәк, ягъни яшелчәләрне җыю эше дәвам итә.
Бүген без соңгылары турында язарга булдык. Татарстанда яшелчә, җиләк‑җимеш үстерүче берничә эре ширкәт бар. Алар ярты республиканы туйдыра. Биредә яшелчә, җиләк‑җимеш үстерү ничек оештырылган, шуны күзәтеп, нәтиҗә ясадык.
Колачларга тырышкан тагын бер тема – алма бакчалары. Советлар Союзы чорында күкрәп үскән алма бакчалары бүген ташландык хәлдә. Аларның киләчәге нинди булачак? Кибет, базарларда үзебездә үскән алма бармы? Шушы һәм башка сорауларга җавап эзләдек.
БЕЗГӘ ҮЗЕБЕЗНЕКЕ... ҖИТӘ?
Санкцияләр белән бәйле, чит илдән җиләк-җимеш, яшелчә кертү чикләнгәч, дәүләт җитәкчеләре, аларны үзебездә үстерергә кирәклеген даими рәвештә ассызыклый башлады. Россия Премьер-министры Дмитрий Медведев быел да төбәкләрдә яшелчә, җиләк‑җимеш үстерү буенча махсус программа эшләргә, бу эшне җайларга кушты.
Бер карасаң, Татарстанда, башка төбәкләр белән чагыштырганда хәл уңайрак. ТР Авыл хуҗалыгы һәм азык‑төлек министрлыгыннан алынган мәгълүматларга нигезләнсәк, Идел буе федераль округы төбәкләре арасында, Татарстан, ачык грунтта үстерелгән яшелчә мәйданнары буенча 3нче урында тора. Шул ук министрлыкның җавабынннан күренгәнчә, республикада үскән яшелчә җирле халыкны туендырырга тулысынча җитә.
Быел Татарстанда яшелчә утыртылган гомуми мәйдан 2,4 мең гектарны тәшкил итә. (Тик монда бәрәңге культурасы кермәгән. Ул аерым бара, бу хакта соңрак). Шуларның 780 гектарында – кәбестә, 850 гектарында – кызыл чөгендер, 436 гектарында – кишер һәм 160 гектарда башлы суган. Иң алдынгы рәттә – Арча муниципаль районы. (Бу район бәрәңге үстерү буенча да исемлекнең беренче урынында тора).
Белгечләр фикеренчә, Россия Федерациясенә каршы кертелгән санкцияләр авыл хуҗалыгы товары җитештерүчеләренә (җиләк-җимеш юнәлешендә дә) үсәргә мөмкинлек биргән. Һәрхәлдә, төбәкләрдә бу аермачык сизелә. Ел саен, ТР Министрлар Кабинеты карары нигезендә, федераль һәм төбәк бюджетларыннан җиләк‑җимеш бакчалары утыртучы хуҗалыкларга субсидия бирелә. Аның суммасы – 50 меңнән алып 300 меңгә кадәр.
Тагын бер уңай күренеш – көзен һәм язын ярминкәләр оештырыла. Россиянең башка күп төбәкләрендә дә шулай ул. Ә ярминкә ике як – сатучы һәм сатып алучы өчен дә файдалы. (Быел Татарстанда 15 сентябрьдән башланып китте ул). Отыш шунда – арадашчылар юк. Димәк, товарның бәясе дә, сыйфаты да (ул бит бакчадан, басудан туры ярминкәгә килә) ике як өчен дә кулай. Менә шуңа да шәһәр халкы кышлык яшелчәне, аерым җиләк-җимешне ярминкәдән алып калырга тырыша.
АЛЫП БАРА, ЛӘКИН АЛЫП КАЙТМЫЙ...
Бу мәгълүм мәзәкне бәрәңгегә карата әйтәләр: «Миңа бик ышанма, алып барам, тик алып кайтмыйм», – дигән имеш. Тик «алып кайтмаса» да сугыш чорында халыкны ачлыктан бәрәңге коткарган. Бүген Татарстанда 2 мең гектардан артык мәйданда бәрәңге үсә. Лидерлар рәтендә – Арча районы. «Сервис-Агро» җәмгыятенең «Кырлай» һәм «Игенче» бүлекчәләрендә 1 мең 200 гектар җирдә бәрәңге игелә. 19 сентябрьгә мәйданның яртысы җыелып, саклауга куелган иде. Уңыш – яхшы гына түгел, рекордлы!
– Әлбәттә, эшне тулысынча тәмамламыйча, нәтиҗәләр турында әйтергә иртәрәк, – диде компаниянең баш агрономы Алмаз Сабиров. – Шулай да әлегә кадәр җыеп алынган уңыш буенча шунысы анык: безнең хуҗалыкта әле моның кадәр бәрәңге булганы юк иде. Гектарыннан уртача 410 центнер уңыш чыга. Узган ел бу сан 370 центнер булды.
Быел, чынлап та, бәрәңге уңышы хуҗалыкларда мул. Баш агроном моның сәбәбен берничә факторга бәйләде:
– Беренчедән, июнь, июль әллә ни эссе булмады. Юк дисәк тә, яңгырлар да яуды. Бәрәңге бик эссе елны яратмый, быел һава шартлары «мач» килде.
«Агро-сервис» оешмасында бәрәңге мәйданы бүленгән. Бер кырда «товар бәрәңге», икенчесендә «үсенте», ягъни чәчүлек бәрәңге үсә.
– Бәрәңгенең «Гала», «Королева Анна», «Ред Скартет» төрләренә өстенлек бирдек, – диде агроном. – Төрле сортлар үстереп карадык. Безнең һава шартлары өчен менә шулар әйбәт дигән нәтиҗәгә килдек. Һәр өлкәдә яңалыклар кергән кебек, авыл хуҗалыгы тармагында да яңадан-яңа яшелчә сортлары барлыкка килә. Бәрәңге мәсьәләсендә дә шулай. Без бәрәңге үстерү буенча яңа алымнар кулланырга, яңа сортлар алып кайтырга тырышабыз.
Яңалык дигәннән, Алмаз Сабиров бер «сер» ачты: бактың исә алар кортка агу сипми икән. Сәбәбе бик гади:
– Ә без бәрәңгене агулап утыртабыз, – ди баш агроном. – Нәтиҗәдә, бәрәңге тишелеп чыгуга ана корт аның үсентесен ашый да һәлак була. Колорадо корты «чылбыр реакциясе» белән үсә бит: башта ана корт күкәй сала, аннан балалар чыга. Нигездә, бәрәңгенең яфрагын корт балалары ашый. Ә монда ул күкәй салырга өлгерми кала.
– Агулап утырткан бәрәңге сәламәтлекккә зыянлы түгелме соң? – дим.
Белгеч баш кына какты:
– Нишләптер кешеләрдә ялгыш фикер яши: янәсе хуҗалык бәрәңгесенә караганда фермерларныкы күбрәк агулы. Зур ялгыш. Барысы да бик гади: бәрәңгене агулап җир астына күмгәннән соң, 35 көннән аның зарарлы матдәләре чыгып бетә. Ә бу вакытта бәрәңге әле яралып кына килә торган була. Димәк, зыяны бөтенләй калмый. Ә хуҗалыклар ничек эшли: бәрәңге тишелеп, чәчәк ата башлагач, кортка каршы агу сибә. Колорадо коңгызы
ның үрчегән вакыты нәкъ шул чорга туры килә. Ләкин ана корт барыбер кала, нәтиҗәдә ул яңадан күкәй сала. Кешеләр бәрәңгене янә агулый. Бу август башы да булырга мөмкин. Шуннан соң өч‑дүрт атнадан бәрәңге алырга чыгалар. Ә агу тулысынча бәрәңгедән чыгып бетсен өчен 35 көн вакыт кирәк.
Бәрәңгене агулап утыртуның икенче файдалы ягы да бар: сибүче кешегә зыяны булмый. (Ни дисәң дә, сипкәндә зарарлы матдәләр авыз-борын, күзгә дә керә). Гадәттә, хуҗалыклар арт бакчасына сыер-бозавын, тавык-чебешен дә ябып куя. Димәк, бәрәңге агулаганда аларга да зарарлы матдәләр җил белән очып барып тияргә мөмкин.
Җәмгыятьтә бүген эшнең иң тыгыз мәле: бер төркем эшчеләр (мәктәп укучылары, студентлар да килә) бәрәңгене кырдан җыеп ала. Икенчеләре амбардан сеткаларга тутыра...
– Сентябрьнең җылы, кояшлы килүе безнең өчен янә бер бүләк, – ди Алмаз Сабиров. – Кайбер елны бәрәңге вак була, җыеп алырга һава шартлары да туры килми. Быел барысы да туры килде. Бәхет басты!
ХУҖАСЫЗ БАКЧА?!
Һәр районда диярлек ташландык бакчалар бар. Совет чорында анда яшелчә, җиләк‑җимеш үскән. Ләкин система җимерелүгә, алар берәүгә дә кирәксез булып, ташландык хәлгә килде. Кәбестә, кишер басуларында котырып алабута үсеп утыра, ә алмагач, карлыган бакчалары корып, үзләрен кычыткан, «шайтан таягы» басты. Дөрес, барысын да димим, әмма ташландык бакчалар бездә шактый. (Аның төгәл санын исәпкә алучы да юк булып чыкты хәтта).
– Ташландык бакчаларны яңадан торгызырга план юкмы? – дип ТР Авыл хуҗалыгы һәм азык‑төлек министрлыгына рәсми хат юллаган идек. Менә нинди җавап килде:
– Алмагач бакчаларының җимеш бирү чоры чикләнгән: 20–25 ел. Дөрес тәрбияләгән очракта бакча 30 елга кадәр җимеш бирергә мөмкин. Ташландык бакчаларны төпләү, тәртипкә китерү бик кыйммәт булу сәбәпле, яңа мәйданнарда бакча утырту арзангарак чыга. Дәүләт тарафыннан 30 ел элек һәм алданрак булдырылган иске бакчаларны торгызуга ярдәм каралган. Тик бакчаларның төпләнгән елын һәм хуҗасын билгеләп булмау сәбәпле, бирелгән ярдәмне куллану да мөмкин булмады.
Гади генә итеп аңлатканда, ТР Авыл хуҗалыгы һәм азык‑төлек министрлыгына, кулына документ тотып: «Менә мин бу бакчаның хуҗасы, аны торгызырга телим», – дип килгән кеше булмаган. Кайчандыр дәүләтнеке саналган бакчалар, үзгәртеп кору чорында, аерым кешеләргә, агрофирмаларга бүлеп рәсмиләштерелгән. Ә хуҗаларга исә ул бакча кирәк түгел, бетте-китте! Шулай булгач, бакчаларның кайчанга кадәр берәүгә дә кирәксез булып ятачагы да билгесез. Ни кызганыч...
Аның каравы, яңа бакчалар үстерергә теләүче тырыш кешеләр табылган. 2017 елда, интенсив бакчалар салу проекты нигезендә, Буа районыннан Дәүләтшин хуҗалыгына 8 гектар, Чүпрәле районыннан Хәйруллинга 11 гектар, Мамадыш районыннан Мостафин хуҗалыгына 30 гектар алмагач бакчалары утырту өчен субсидия бирелгән. Алар барысы да крестьян-фермерлык хуҗалыгы булып теркәлгән. Агымдагы елның язгы чорында Мамадыш районының Писцов крестьян-хуҗалыгы 40 гектар алмагач бакчасы утырткан. Көзге чорда тагын 90 гектар алмагач бакчалары утырту ниятләнә. Республикада җиләк‑җимеш куаклары (кура җиләге, карлыган, крыжовник) мәйданнары да арта икән.
АЛМАЛАРЫ, ЧИЯЛӘРЕ...
Республикада иң зур җиләк‑җимеш бакчалары – Югары Ослан районының «Заря» агрофирмасында. Ямбулат авыл җирлегенә карый ул. Бакчаларның гомуми мәйданы 432 гектар, шуларның 265 гектары җиләк‑җимеш бирә. 2017 елда бу мәйданнарда 4 мең тоннадан артык уңыш җыеп алынган. Бүгенге көндә җыелган уңыш 400 тоннадан артык. Шуларның 97 тоннасы – алма белән груша, 11 тонна – төшле культура, 287 тонна – җиләк.
– Быел алма, груша уңышы узган елның яртысы кадәр дә юк, – диделәр «Заря» агрофирмасында. Алмагач бер ел алма бирә, икенче елны ял итә бит. Чия дә шулайрак. Аның каравы, кура җиләге әйбәт булган.
Без килгәндә биредә «урак өсте» иде: яшелчә, җиләк-җимешне Казанга әзерләп ятулары. Атна
саен өч‑дүрт «КАМАЗ» машинасы ярминкәгә бара. Яшелчәләрне күз йомганчы алып бетерәләр икән. (Җәен җиләк‑җимеш тә тиз сатылып беткән).
– Биредә тамыразыклар да үстерәсезме әллә? – дим яшелчә складында бәрәңге аралап ятучы ханымга.
– Юк, моны агрофирманың Яр Чаллы бүлегеннән сакларга дип кайтардылар, – диде Гөлсирә Вагапова. Ул биредә хисапчы булып эшли икән. Тик ярминкәгә әзерләнергә кирәк булганлыктан, кәгазь эшен куеп торырга туры килгән.
– Тамыразыклар биредә узган ел язгы ярминкәләргә кадәр торды, – ди Гөлсирә ханым. – Быел бәрәңге, кишер уңышы әйбәт, яшелчәләр узган елга караганда күбрәк булыр дип уйлыйм.
«Заря» агрофирмасында узган ел мең тонна яшелчә сыйдырышлы склад эшләгәннәр. Ике яклы ул: берсендә алмалар, икенчесендә кишер, бәрәңге, чөгендер кебек тамыразыклар саклана. Склад мөдире Тамара Белоусова алмалар саклана торган якка алып керде:
– Былтыр алмалар биредә март аена кадәр торды, – дип сөйләп китте ул. – Әлегә без складны җылытмыйбыз. Урамда температура минуска кадәр төшкәч, махсус электр мичен кабызабыз. Алма өчен иң яхшы температура – плюс ике градус.
– Алмалар кышка кадәр череп бетмиме? – дим.
– Узган ел әйбәт сакланды. Әлбәттә, без агач әрҗәләрне даими рәвештә тикшереп, карала башлаган алмаларны алып торабыз.
– Ә бәлки сез аларны берәр химикат белән эшкәртәсездер?
– Юк, басудан ничек кайтса, шулай складка керә. Аннан аерып, кәгазь әрҗәләргә салабыз. Быел алма уңышы начар булды, бәлки көзге ярминкәләрдә сатылып та бетәр әле.
Агрофирманың җиләк‑җимеш үсә торган бакчаларын карап чыктык. Гаҗәп зур ул. Алма, груша, «виктория», кура җиләге, чия, карлыган, кара миләш – барысы да аерым утыртылган. Соңгысының уңышын җыеп кына яталар иде. Ямбулат авылында эшче көчләр җитмәгәнлектән, читтән дә кешеләр чакырганнар. Күрше чуваш авылыннан килгән абый-апалар белән сөйләшеп тордык. Ел саен шулай килеп эшлиләр икән:
– Март аеннан эшли башлыйбыз, – диделәр. – Башта бакчаларны чистартабыз, агачларны корыган ботаклардан арындырабыз. Аннан җир эшкәртәбез. Шуннан җиләк, карлыган, чия, алма җыябыз. Бер-берсенә тоташып китә ул. Кара көзгә кадәр эш бетми...
Яздан көзгә кадәр бакчада эшләр өчен 30–40 кеше кирәк. Хезмәт хакы көнләп бара, 1 мең 100 сум. Эшчеләр өчен махсус тулай торак салганнар. Читтән килүчеләр шунда бушка яшәп, бушка туклана.
– Агрофирма үз хисабына 10 йорт салдырды, – диде Ямбулат авылы җирлеге башлыгы Марсель Әхмәтҗанов. – Яшь гаиләләр бирегә килеп төпләнсен, диләр. Тырыш кешегә авылда эш һәрвакыт бар. Монда элеккеге колхоз системасы кебек: агрофирма авыл юлын, суны да карый. Тырыш кешеләргә Ямбулат яшәр өчен менә дигән урын. Казан да ерак түгел...
...Язманы тагын башка мисаллар белән дә дәвам итәргә булыр иде, әмма озынга китә. Әйтәсе килгән фикер шул: теләк булганда, яшелчә, җиләк-җимешне безнең шартларда рәхәтләнеп үстереп була. Сатып алучы да, әллә каян китерелгән җиләк-җимешкә караганда, үзебездә үскәнне алырга тырыша. Шулай булгач, бу юнәлештә эшләргә дә эшләргә безгә. Һәр яклап отышлы бит: эш урыннары да бар, кулланучы экологик чиста продукция ашый һ.б.
БЕЛЕШМӘ-МӘГЪЛҮМАТ:
«2018 елда агросәнәгать комплексында дәүләт ярдәме чаралары турында» (ТР МКның 17.01.2018 елгы 17 нче) карары нигезендә, хуҗалыкларга гомуми чыгымның 80 проценты күләмендә субсидия каралган. Бу 1 гектар традицион бакчаларга 50 мең сумнан артык түгел, ә интенсив типтагы бакчаларга 1 гектарга 300 мең сумнан артык түгел.
Бүген без соңгылары турында язарга булдык. Татарстанда яшелчә, җиләк‑җимеш үстерүче берничә эре ширкәт бар. Алар ярты республиканы туйдыра. Биредә яшелчә, җиләк‑җимеш үстерү ничек оештырылган, шуны күзәтеп, нәтиҗә ясадык.
Колачларга тырышкан тагын бер тема – алма бакчалары. Советлар Союзы чорында күкрәп үскән алма бакчалары бүген ташландык хәлдә. Аларның киләчәге нинди булачак? Кибет, базарларда үзебездә үскән алма бармы? Шушы һәм башка сорауларга җавап эзләдек.
БЕЗГӘ ҮЗЕБЕЗНЕКЕ... ҖИТӘ?
Санкцияләр белән бәйле, чит илдән җиләк-җимеш, яшелчә кертү чикләнгәч, дәүләт җитәкчеләре, аларны үзебездә үстерергә кирәклеген даими рәвештә ассызыклый башлады. Россия Премьер-министры Дмитрий Медведев быел да төбәкләрдә яшелчә, җиләк‑җимеш үстерү буенча махсус программа эшләргә, бу эшне җайларга кушты.
Бер карасаң, Татарстанда, башка төбәкләр белән чагыштырганда хәл уңайрак. ТР Авыл хуҗалыгы һәм азык‑төлек министрлыгыннан алынган мәгълүматларга нигезләнсәк, Идел буе федераль округы төбәкләре арасында, Татарстан, ачык грунтта үстерелгән яшелчә мәйданнары буенча 3нче урында тора. Шул ук министрлыкның җавабынннан күренгәнчә, республикада үскән яшелчә җирле халыкны туендырырга тулысынча җитә.
Быел Татарстанда яшелчә утыртылган гомуми мәйдан 2,4 мең гектарны тәшкил итә. (Тик монда бәрәңге культурасы кермәгән. Ул аерым бара, бу хакта соңрак). Шуларның 780 гектарында – кәбестә, 850 гектарында – кызыл чөгендер, 436 гектарында – кишер һәм 160 гектарда башлы суган. Иң алдынгы рәттә – Арча муниципаль районы. (Бу район бәрәңге үстерү буенча да исемлекнең беренче урынында тора).
Белгечләр фикеренчә, Россия Федерациясенә каршы кертелгән санкцияләр авыл хуҗалыгы товары җитештерүчеләренә (җиләк-җимеш юнәлешендә дә) үсәргә мөмкинлек биргән. Һәрхәлдә, төбәкләрдә бу аермачык сизелә. Ел саен, ТР Министрлар Кабинеты карары нигезендә, федераль һәм төбәк бюджетларыннан җиләк‑җимеш бакчалары утыртучы хуҗалыкларга субсидия бирелә. Аның суммасы – 50 меңнән алып 300 меңгә кадәр.
Тагын бер уңай күренеш – көзен һәм язын ярминкәләр оештырыла. Россиянең башка күп төбәкләрендә дә шулай ул. Ә ярминкә ике як – сатучы һәм сатып алучы өчен дә файдалы. (Быел Татарстанда 15 сентябрьдән башланып китте ул). Отыш шунда – арадашчылар юк. Димәк, товарның бәясе дә, сыйфаты да (ул бит бакчадан, басудан туры ярминкәгә килә) ике як өчен дә кулай. Менә шуңа да шәһәр халкы кышлык яшелчәне, аерым җиләк-җимешне ярминкәдән алып калырга тырыша.
АЛЫП БАРА, ЛӘКИН АЛЫП КАЙТМЫЙ...
Бу мәгълүм мәзәкне бәрәңгегә карата әйтәләр: «Миңа бик ышанма, алып барам, тик алып кайтмыйм», – дигән имеш. Тик «алып кайтмаса» да сугыш чорында халыкны ачлыктан бәрәңге коткарган. Бүген Татарстанда 2 мең гектардан артык мәйданда бәрәңге үсә. Лидерлар рәтендә – Арча районы. «Сервис-Агро» җәмгыятенең «Кырлай» һәм «Игенче» бүлекчәләрендә 1 мең 200 гектар җирдә бәрәңге игелә. 19 сентябрьгә мәйданның яртысы җыелып, саклауга куелган иде. Уңыш – яхшы гына түгел, рекордлы!
– Әлбәттә, эшне тулысынча тәмамламыйча, нәтиҗәләр турында әйтергә иртәрәк, – диде компаниянең баш агрономы Алмаз Сабиров. – Шулай да әлегә кадәр җыеп алынган уңыш буенча шунысы анык: безнең хуҗалыкта әле моның кадәр бәрәңге булганы юк иде. Гектарыннан уртача 410 центнер уңыш чыга. Узган ел бу сан 370 центнер булды.
Быел, чынлап та, бәрәңге уңышы хуҗалыкларда мул. Баш агроном моның сәбәбен берничә факторга бәйләде:
– Беренчедән, июнь, июль әллә ни эссе булмады. Юк дисәк тә, яңгырлар да яуды. Бәрәңге бик эссе елны яратмый, быел һава шартлары «мач» килде.
«Агро-сервис» оешмасында бәрәңге мәйданы бүленгән. Бер кырда «товар бәрәңге», икенчесендә «үсенте», ягъни чәчүлек бәрәңге үсә.
– Бәрәңгенең «Гала», «Королева Анна», «Ред Скартет» төрләренә өстенлек бирдек, – диде агроном. – Төрле сортлар үстереп карадык. Безнең һава шартлары өчен менә шулар әйбәт дигән нәтиҗәгә килдек. Һәр өлкәдә яңалыклар кергән кебек, авыл хуҗалыгы тармагында да яңадан-яңа яшелчә сортлары барлыкка килә. Бәрәңге мәсьәләсендә дә шулай. Без бәрәңге үстерү буенча яңа алымнар кулланырга, яңа сортлар алып кайтырга тырышабыз.
Яңалык дигәннән, Алмаз Сабиров бер «сер» ачты: бактың исә алар кортка агу сипми икән. Сәбәбе бик гади:
– Ә без бәрәңгене агулап утыртабыз, – ди баш агроном. – Нәтиҗәдә, бәрәңге тишелеп чыгуга ана корт аның үсентесен ашый да һәлак була. Колорадо корты «чылбыр реакциясе» белән үсә бит: башта ана корт күкәй сала, аннан балалар чыга. Нигездә, бәрәңгенең яфрагын корт балалары ашый. Ә монда ул күкәй салырга өлгерми кала.
– Агулап утырткан бәрәңге сәламәтлекккә зыянлы түгелме соң? – дим.
Белгеч баш кына какты:
– Нишләптер кешеләрдә ялгыш фикер яши: янәсе хуҗалык бәрәңгесенә караганда фермерларныкы күбрәк агулы. Зур ялгыш. Барысы да бик гади: бәрәңгене агулап җир астына күмгәннән соң, 35 көннән аның зарарлы матдәләре чыгып бетә. Ә бу вакытта бәрәңге әле яралып кына килә торган була. Димәк, зыяны бөтенләй калмый. Ә хуҗалыклар ничек эшли: бәрәңге тишелеп, чәчәк ата башлагач, кортка каршы агу сибә. Колорадо коңгызы
ның үрчегән вакыты нәкъ шул чорга туры килә. Ләкин ана корт барыбер кала, нәтиҗәдә ул яңадан күкәй сала. Кешеләр бәрәңгене янә агулый. Бу август башы да булырга мөмкин. Шуннан соң өч‑дүрт атнадан бәрәңге алырга чыгалар. Ә агу тулысынча бәрәңгедән чыгып бетсен өчен 35 көн вакыт кирәк.
Бәрәңгене агулап утыртуның икенче файдалы ягы да бар: сибүче кешегә зыяны булмый. (Ни дисәң дә, сипкәндә зарарлы матдәләр авыз-борын, күзгә дә керә). Гадәттә, хуҗалыклар арт бакчасына сыер-бозавын, тавык-чебешен дә ябып куя. Димәк, бәрәңге агулаганда аларга да зарарлы матдәләр җил белән очып барып тияргә мөмкин.
Җәмгыятьтә бүген эшнең иң тыгыз мәле: бер төркем эшчеләр (мәктәп укучылары, студентлар да килә) бәрәңгене кырдан җыеп ала. Икенчеләре амбардан сеткаларга тутыра...
– Сентябрьнең җылы, кояшлы килүе безнең өчен янә бер бүләк, – ди Алмаз Сабиров. – Кайбер елны бәрәңге вак була, җыеп алырга һава шартлары да туры килми. Быел барысы да туры килде. Бәхет басты!
ХУҖАСЫЗ БАКЧА?!
Һәр районда диярлек ташландык бакчалар бар. Совет чорында анда яшелчә, җиләк‑җимеш үскән. Ләкин система җимерелүгә, алар берәүгә дә кирәксез булып, ташландык хәлгә килде. Кәбестә, кишер басуларында котырып алабута үсеп утыра, ә алмагач, карлыган бакчалары корып, үзләрен кычыткан, «шайтан таягы» басты. Дөрес, барысын да димим, әмма ташландык бакчалар бездә шактый. (Аның төгәл санын исәпкә алучы да юк булып чыкты хәтта).
– Ташландык бакчаларны яңадан торгызырга план юкмы? – дип ТР Авыл хуҗалыгы һәм азык‑төлек министрлыгына рәсми хат юллаган идек. Менә нинди җавап килде:
– Алмагач бакчаларының җимеш бирү чоры чикләнгән: 20–25 ел. Дөрес тәрбияләгән очракта бакча 30 елга кадәр җимеш бирергә мөмкин. Ташландык бакчаларны төпләү, тәртипкә китерү бик кыйммәт булу сәбәпле, яңа мәйданнарда бакча утырту арзангарак чыга. Дәүләт тарафыннан 30 ел элек һәм алданрак булдырылган иске бакчаларны торгызуга ярдәм каралган. Тик бакчаларның төпләнгән елын һәм хуҗасын билгеләп булмау сәбәпле, бирелгән ярдәмне куллану да мөмкин булмады.
Гади генә итеп аңлатканда, ТР Авыл хуҗалыгы һәм азык‑төлек министрлыгына, кулына документ тотып: «Менә мин бу бакчаның хуҗасы, аны торгызырга телим», – дип килгән кеше булмаган. Кайчандыр дәүләтнеке саналган бакчалар, үзгәртеп кору чорында, аерым кешеләргә, агрофирмаларга бүлеп рәсмиләштерелгән. Ә хуҗаларга исә ул бакча кирәк түгел, бетте-китте! Шулай булгач, бакчаларның кайчанга кадәр берәүгә дә кирәксез булып ятачагы да билгесез. Ни кызганыч...
Аның каравы, яңа бакчалар үстерергә теләүче тырыш кешеләр табылган. 2017 елда, интенсив бакчалар салу проекты нигезендә, Буа районыннан Дәүләтшин хуҗалыгына 8 гектар, Чүпрәле районыннан Хәйруллинга 11 гектар, Мамадыш районыннан Мостафин хуҗалыгына 30 гектар алмагач бакчалары утырту өчен субсидия бирелгән. Алар барысы да крестьян-фермерлык хуҗалыгы булып теркәлгән. Агымдагы елның язгы чорында Мамадыш районының Писцов крестьян-хуҗалыгы 40 гектар алмагач бакчасы утырткан. Көзге чорда тагын 90 гектар алмагач бакчалары утырту ниятләнә. Республикада җиләк‑җимеш куаклары (кура җиләге, карлыган, крыжовник) мәйданнары да арта икән.
АЛМАЛАРЫ, ЧИЯЛӘРЕ...
Республикада иң зур җиләк‑җимеш бакчалары – Югары Ослан районының «Заря» агрофирмасында. Ямбулат авыл җирлегенә карый ул. Бакчаларның гомуми мәйданы 432 гектар, шуларның 265 гектары җиләк‑җимеш бирә. 2017 елда бу мәйданнарда 4 мең тоннадан артык уңыш җыеп алынган. Бүгенге көндә җыелган уңыш 400 тоннадан артык. Шуларның 97 тоннасы – алма белән груша, 11 тонна – төшле культура, 287 тонна – җиләк.
– Быел алма, груша уңышы узган елның яртысы кадәр дә юк, – диделәр «Заря» агрофирмасында. Алмагач бер ел алма бирә, икенче елны ял итә бит. Чия дә шулайрак. Аның каравы, кура җиләге әйбәт булган.
Без килгәндә биредә «урак өсте» иде: яшелчә, җиләк-җимешне Казанга әзерләп ятулары. Атна
саен өч‑дүрт «КАМАЗ» машинасы ярминкәгә бара. Яшелчәләрне күз йомганчы алып бетерәләр икән. (Җәен җиләк‑җимеш тә тиз сатылып беткән).
– Биредә тамыразыклар да үстерәсезме әллә? – дим яшелчә складында бәрәңге аралап ятучы ханымга.
– Юк, моны агрофирманың Яр Чаллы бүлегеннән сакларга дип кайтардылар, – диде Гөлсирә Вагапова. Ул биредә хисапчы булып эшли икән. Тик ярминкәгә әзерләнергә кирәк булганлыктан, кәгазь эшен куеп торырга туры килгән.
– Тамыразыклар биредә узган ел язгы ярминкәләргә кадәр торды, – ди Гөлсирә ханым. – Быел бәрәңге, кишер уңышы әйбәт, яшелчәләр узган елга караганда күбрәк булыр дип уйлыйм.
«Заря» агрофирмасында узган ел мең тонна яшелчә сыйдырышлы склад эшләгәннәр. Ике яклы ул: берсендә алмалар, икенчесендә кишер, бәрәңге, чөгендер кебек тамыразыклар саклана. Склад мөдире Тамара Белоусова алмалар саклана торган якка алып керде:
– Былтыр алмалар биредә март аена кадәр торды, – дип сөйләп китте ул. – Әлегә без складны җылытмыйбыз. Урамда температура минуска кадәр төшкәч, махсус электр мичен кабызабыз. Алма өчен иң яхшы температура – плюс ике градус.
– Алмалар кышка кадәр череп бетмиме? – дим.
– Узган ел әйбәт сакланды. Әлбәттә, без агач әрҗәләрне даими рәвештә тикшереп, карала башлаган алмаларны алып торабыз.
– Ә бәлки сез аларны берәр химикат белән эшкәртәсездер?
– Юк, басудан ничек кайтса, шулай складка керә. Аннан аерып, кәгазь әрҗәләргә салабыз. Быел алма уңышы начар булды, бәлки көзге ярминкәләрдә сатылып та бетәр әле.
Агрофирманың җиләк‑җимеш үсә торган бакчаларын карап чыктык. Гаҗәп зур ул. Алма, груша, «виктория», кура җиләге, чия, карлыган, кара миләш – барысы да аерым утыртылган. Соңгысының уңышын җыеп кына яталар иде. Ямбулат авылында эшче көчләр җитмәгәнлектән, читтән дә кешеләр чакырганнар. Күрше чуваш авылыннан килгән абый-апалар белән сөйләшеп тордык. Ел саен шулай килеп эшлиләр икән:
– Март аеннан эшли башлыйбыз, – диделәр. – Башта бакчаларны чистартабыз, агачларны корыган ботаклардан арындырабыз. Аннан җир эшкәртәбез. Шуннан җиләк, карлыган, чия, алма җыябыз. Бер-берсенә тоташып китә ул. Кара көзгә кадәр эш бетми...
Яздан көзгә кадәр бакчада эшләр өчен 30–40 кеше кирәк. Хезмәт хакы көнләп бара, 1 мең 100 сум. Эшчеләр өчен махсус тулай торак салганнар. Читтән килүчеләр шунда бушка яшәп, бушка туклана.
– Агрофирма үз хисабына 10 йорт салдырды, – диде Ямбулат авылы җирлеге башлыгы Марсель Әхмәтҗанов. – Яшь гаиләләр бирегә килеп төпләнсен, диләр. Тырыш кешегә авылда эш һәрвакыт бар. Монда элеккеге колхоз системасы кебек: агрофирма авыл юлын, суны да карый. Тырыш кешеләргә Ямбулат яшәр өчен менә дигән урын. Казан да ерак түгел...
...Язманы тагын башка мисаллар белән дә дәвам итәргә булыр иде, әмма озынга китә. Әйтәсе килгән фикер шул: теләк булганда, яшелчә, җиләк-җимешне безнең шартларда рәхәтләнеп үстереп була. Сатып алучы да, әллә каян китерелгән җиләк-җимешкә караганда, үзебездә үскәнне алырга тырыша. Шулай булгач, бу юнәлештә эшләргә дә эшләргә безгә. Һәр яклап отышлы бит: эш урыннары да бар, кулланучы экологик чиста продукция ашый һ.б.
БЕЛЕШМӘ-МӘГЪЛҮМАТ:
«2018 елда агросәнәгать комплексында дәүләт ярдәме чаралары турында» (ТР МКның 17.01.2018 елгы 17 нче) карары нигезендә, хуҗалыкларга гомуми чыгымның 80 проценты күләмендә субсидия каралган. Бу 1 гектар традицион бакчаларга 50 мең сумнан артык түгел, ә интенсив типтагы бакчаларга 1 гектарга 300 мең сумнан артык түгел.
Добавить комментарий