Узган гасыр укытучылары: галстуклы Әлфия

Хәзерге мәктәп балалары пионервожатыйның кем икәнен дә белми. Ә без үскәндә мәктәптә бер чара да шушы кешедән башка узмый иде. Берәр чит мәктәпкә килсәң дә «пионервожатый апа»ны тиз танып аласың: муенында кызыл галстугы булыр. Биек үкчәле туфлиен киеп, кәс‑кәс атлап, мәктәп коридорыннан узар. Аны һәр бала белә, якын итә. Ул иптәш тә, укытучы да...
 
Яңа уку елы башланган көннәрдә Арча районының атаклы пионервожатые белән очраштык. Хатирәләр яңартып, әлеге һөнәрнең үзенчәлекләре хакында сөйләштек.
 


«УКУЧЫЛАРЫМ ӘБИ БУЛЫП БЕТТЕ...»
Әлфия Бәдретдинова гомер буе Яңа Кенәр урта мәктәбендә эшләгән. Быел җәй көне туксан яшен тутырган. Кул биреп исәнлә­шүгә, гаҗәпкә калдым: чигүле түбәтәй белән кызыл галстук бик килешле икән! (Әлфия апа шу­лай киенгән иде). Тәҗрибәле пио­нервожатыйның үзенә шулай дигән идем:
– Кызым, ак шәлем дә бар. Фо­тога төшерергә кирәк, дисәгез, бәйлим, – диде.
– Юк, кирәк түгел, ак шәл яп­кан ханымнарны бик еш күрәбез. Ә менә сезнеңчә киенгән әбиләр­не беренче очратам, – дип шаярт­кан булдым.
Әлфия апа яшь кызлар кебек кызарып куйды:
– Гомерем буена матур кие­нергә яраттым. Ак кофта, ма­тур кара итәк, кызыл галстук – гел шулай йөрдем. Әле чәчләрне дә ясап куясың, кызыл галстукка пар итеп иренне дә кызартасың...
– Һәм кәс‑кәс атлап мәктәп коридорыннан узасыз, – дим. (Ни өчендер нәкъ шулай күз алдына килде).

– Атлап түгел, очып йөри идем, кызым. «Бу Әлфия кайчан гына ял итә икән», – дия торган булган­нар икән. Мәктәп белән ике ара­да йөреп, күп вакыт аяк өстеннән генә ашадым-эчтем. Әни: «Кы­зым, бу гөнаһларыңны кая куеп бетерерсең, утырып ашамыйсың да ич», – дип әйтә торган иде. И, шул вакытларны сагынам. Кайчагында үз-үземә: «Минме соң бу?!» – дип куям...
Әлфия апа сигез ел инде бердәнбер кызы Кадрия Хаки­мова тәрбиясендә яши икән. Яңа Кенәреннән күрше Югары Оры авылына алып килгәннәр. Гомер иткән нигезен, авылдаш­ларын бик сагына.
– Бик яхшы тәрбиялиләр, тик авылымны уйламаган бер сәгатем дә юк. Күршеләрем­не бик юксынам. Күңелле, тату яшәдек без, – ди.
– Әни, күршеләрең исән түгел бит инде. Укытучы Миләүшә апа, Зәйнәп апа, Нәфисә апа да үлде, – дип сүзгә кушылды Кадрия апа.
– Беләм лә... Үлгән кешене дә сагынасың бит. Алар уры­нына башкалары бар. Үземнең укучыларым да әби булып йөри инде хәзер. Алар белән күре­шеп, сөйләшеп утырыр идем. Әнә, җәй көне үз пионерларым Гөлфия, Сәрия, Фадия килгән иде бит. И, сөйләшеп утырыр­га рәхәт булды. Онытмаганнар, рәхмәт яугыры...
– Ә ни өчен Яңа Кенәрдән үзе­гезгә алып килдегез? – дим Кад­рия апага.
– Сәламәтлеге күзгә күре­неп начарланды. Күршедә генә яшәсәк, кереп‑чыгып йөрер идем әле. Юк бит. Әнинең хәле ничек, дип, ут йотып торганчы, үзебезгә алып килик, дидек. Тәрбиядә яшәсен.
Кадрия Хакимова Югары Оры башлангыч мәктәбендә укытучы булып эшли.
– Әни кияүгә чыгып әти белән озак яшәмәгән. Мине, күкрәк ба­ласын ияртеп, әти‑әнисе яны­на – туган нигезенә кайткан. Мин шунда үстем, – диде Кад­рия апа.
 
«ШАГЫЙРЬ БУЛА ЯЗДЫМ»
Әлфия апа өстәлдә яткан калын альбомны кулына алды. Хезмәт юлында ниләр булган, кая, кай­чан барган, шулар турында бө­тен мәгълүматны җыеп, теркәп, ябыштырып барган ул. (Иң күбе­се – фотолар). Әлеге кадерле ядка­рен безгә күрсәтергә дип әзерләп куйган икән.
– Монысы 1947 елда төшкән сурәт, – дип сүзен башлады, ир­кенләп утырышкач. – Казанда өлкән пионервожатыйлар кур­сында укып йөргән чак. Безне анда Сара апа Садыйкова үзе укытты. Атаклы биючеләр дә дәрескә керә иде...
Курсларны тәмамлаганнан соң, Әлфия апа Үрнәк сигезьеллык мәктәбендә пионервожатый бу­лып эшли башлый. Һәм читтән торып Казан дәүләт педагогика институтының татар теле, әдә­бияты факультетына укырга керә.
– Тик укытучы булып бер көн дә эшләмәдем, – диде Әлфия апа.
– Ник? – дим.
– Яңа Кенәрдә пионервожатый урыны бушагач, әти‑әнигә якын­рак булыйм, дип, туган нигезгә кайттым. Шулай итеп, үзем белем алган мәктәптә гомер буе эшләргә туры килде.
– Күңелдә балаларга белем бирү хыялы калмадымы соң? – дим.
– Әлбәттә, башта укытасы килде. Ә аннан онытылды. Эшкә чумдым. Яңа Кенәр урта мәктәбе зур бул­ганлыктан, район, республика күләмендә төрле чаралар еш кына бездә узды. Ул тематик кичәләр үткәрү, дисеңме... Мәхмүт Хөсәе­нов, Гариф Ахунов кебек язучылар, шагыйрьләр килгәндә, аларның әсәрләре буенча программа тө­зисең. Сыер савучы яки башка өлкәдә эшләүчеләр килсә, аларга бүтән программа әзерлисең. Шу­лай, шигырьләр эзли-эзли, укый-укый, үзем шагыйрь булып китә яздым.
Яңа Кенәрдә мәктәп кенә тү­гел, клуб та тирә-юньдәге авыл­лар арасында иң зурларыннан саналды. Шуңа күрә районга килгән кешеләрне иң беренче безгә җибәрделәр. Ә кеше килгәч, үзегез беләсез, якты йөз, такта чәй кирәк. Кая кушсалар, шунда чыптым. Кызымны карашырга әле ярый әти‑әни бар иде...
Әлфия апа гомер юлын искә ал­канда, нык дулкынланды. Күзләре дә яшьләнде. Ә альбомда фото­ларның саны юк. Аларның һәр­кайсында бер тарих ята. Менә – Артекка баргач төшкән фотосы. СССР­ның иң яхшы пионер­вожатыйлары арасында ул...
– Артекта биш‑алты тапкыр булдым, – диде Әлфия апа.
– Юллама бирәләр идеме? – дим.
– Мин бит бөтен конкурсларда дияр­лек катнаштым. Җи­ңүләр дә яулый идем. Әнә шундый актив булганым өчен төрле бүләкләр бирәләр иде, шул исәптән Артекка юллама да. Иосиф Мал­кин – Татарстанда беренче бу­лып пионер оешмасын төзегән кеше. Ул мине әллә каян танып, җилкәмнән кагып кына исәнләшә иде. Гел уйлыйм: пионервожатый булуым нәтиҗәсендә үз заманы­бызның бик күп дәрәҗәле кешелә­ре белән аралаштым. Бу эш минем бәхеткә килеп чыккандыр.
Альбомны карауны дәвам итә­без. Бер сурәтне күргәч, Әлфия апа кош тоткан кебек елмаеп куйды:
– Бу – Казанда, украин халык биюе белән конкурста чыгыш ясыйм. Биергә бик яраттым, пио­нерларымны да өйрәттем. Ә менә украин биюен аеруча яратып баш­кара идем.

«ПИОНЕР ЯРДӘМЕ ЧИКЛӘРНЕ БЕЛМӘДЕ!»
Әлфия апа ишле гаиләдә үсә, җиде туган алар, ул үзе – өченчесе. Бөек Ватан сугышы башланганда, Әлфия апага 11 яшь була. Шул чор­ларны әңгәмәдәшем менә ничек искә алды:
– Сугышта берәүгә дә җиңел булмады, шул исәптән – балалар­га да. Ачка шешендек. Нурания исемле зәңгәр күзле бик матур сеңлем бар иде, ул вафат булды. Ә иң олы апам Дания үзе теләп сугышка китте. Тагын ике кечкенә энем туган иде, алар исән‑имин калды.
– Әтиегез дә сугышта идеме? – дим.
– Юк, сәламәтлеге буенча әти­не сугышка алмадылар. Әтиләр дә ишле гаиләдә үскән, бик авыр тормышта яшәгәннәр. Бер бай, әтине йомышчы малай итеп сайлап, Троицк шәһәренә алып киткән. Күрәсең, ул бай мәрхәмәт­ле кеше булган: әтине укыткан. Заманына күрә бик башлы иде. Шуңа күрә сугыш вакытында кол­хозда эшләде, исәп‑хисап эшен дә алып барды. Сугышка китмәгә­ненә бик борчыла, үзен гаепле хис итә иде.
– Ә Дания апагыз сугыштан кайттымы соң? – дим.
– Кайтты. Сугыш беткәч, быр­гы-барабаннар белән көн дә авыл башына чыгып, сугышчыларны каршы алдык. Алар, кайткач, авыл клубына җыелалар иде. Көтәбез, көтәбез, апабыз юк та юк. Ә ул, җа­ныем, яраланып, госпитальләрдә яткан. 1947 елда гына кайтты. Тә­нендәге шул җәрәхәтләре белән 94 яшькә кадәр яшәде. Казанда, кызында үлде.
Әлфия апа белән иң кызык тема – шул чордагы пионер оеш­маларының нәрсә эшләве, ничек яшәүләре турында сөйләшмәгән­без бит. (Өлкән кеше истәлекләре белән бүлешкәндә, аны ничек бүл­дерәсең, ди!)
– Әлфия апа, – дим, – гел «пио­нерларым» дип искә аласыз. Нәрсә эшли иде алар? Пионер тормышы турында сөйләгез әле.
– Барысын да эшлиләр иде. Авылның ялгыз картларына бу­лышудан башлап, спорт, җыр-бию, яхшы уку – барысы да пио­нерның бурычы. Авылда яшәү­че пионерларның эшенә тагын хезмәт тә өстәлде. Авыл җирлеге идарәсенә нинди план килә, шул­кадәр сөяк, тимер, кәгазь җыеп тапшырдык. Иген уңышын күтәрү өчен көл тапшыру, башак җыю – барысы да пионерларның җилкә­сендә иде. Эшләмәгән эш калмады безнең.
Пионерның тагын бер буры­чы – газета-журналларга язылып, аларга күзәтү ясау. Мисал өчен, Әлфия апа үзе 15 союздаш рес­публиканың газета-журналларын алдырган. Хәтта бүген дә аларның язылу квитанцияләрен саклый.
– Үзең үрнәк күрсәтмәсәң, ата-аналарны газета-журналларга яз­дыра алмыйсың, – ди әңгәмәдә­шем. – Балаларда шул рәвешле уку культурасы тәрбияләдек. Мин мәктәптәге һәр укучы, һәр гаилә турында фикер әйтә ала идем: укуда ничек, эштә, өлкәннәргә мөнәсәбәттә һ.б. Пионерларым укытучыларына сөйләмәгән серләрен дә минем белән бүлеште.
Әлфия апа лаеклы ялга чыккач, мәктәптә пионер оешмасы озак яшәмәгән. Юк, ул эштән киткәнгә түгел, ә илдә барган сәясәткә бәйле рәвештә. Тәҗрибәле пионервожа­тый бүген дә шуңа уфтана, көенә:
– Пионер отрядлары булды­ру СССРның иң зур казаныш­ларыннан берсе булгандыр, мөгаен, – диде ул. – Пионерия бурычлары исәбенә үз илеңне ярату, өлкәннәргә хөрмәт белән карау, тырышып уку – бөтенесе дә кергән иде, чөнки пионер булу боларның барысын да колачлый. Менә шуны юкка чыгару – бик зур хата. Мин үземнең бер генә пио­нерым турында да начар сүз әйтә алмыйм. Алар, тормышта үз урын­нарын табып, кеше булдылар.
...Әлфия апаның альбомында: «Пионер ярдәме чикләрне белмә­де» дип язылган сүзләрне укыган идем. Канатлы сүз буларак кулла­нылган әлеге җөмлә, чынлап та, пионерларның бөтен эшен ачып бирәдер кебек тоелды. Хәзерге балалар Әлфия апа кебек пио­нервожатыйларны күрми, кызыл галстук такмый, «Пионер анты» кабул итми... Бүген аларның бары­сын да Интернет, төрле гаджетлар алыштырды. Шуларны уйлап, аң­лап, кызганыч булып китте.

БЕЛЕШМӘ
Пионер «беренче» дигәнне аңлата. Пионерлар – киләчәккә юл яручылар, курку белми, алдан баручылар, дип тә әйткәннәр. Владимир Ильич Ленин исемендәге Бөтенсоюз пионер оешмасы 1922 елның 19 маенда төзелә. Пионер сафларында чыныгу үткән яшьләр соңрак комсомолга кабул ителә.