XXI гасыр филармониясе: ретромы, авангардмы?
«Тулы канлы тормыш белән яшибез»
16 января 2018
РЕТРОДАН – ЗАМАНЧАЛЫККА
Татарстанда филармония 1937 елның июлендә эшли башлый, озак та үтми, Татар дәүләт опера һәм балет театры (1939 ел) һәм Казан дәүләт консерваториясе (1945 ел) ачыла. Нәкъ менә шушы өч оешма, тыгыз бәйләнештә торып, татар музыка сәнгатен үстерүгә һәм пропагандалауга зур өлеш кертә, Казандагы музыкаль климатны билгели. Филармониянең беренче җитәкчесе Л.А.Галиев, музыкага кагылышы булмаган партия кешесе исәпләнсә дә, яхшы музыкантларны туплый һәм филармониянең, коллективларның эшчәнлеген әйбәт итеп оештыра. Биредә 35 кешедән торган симфоник оркестр туплана һәм эшен башлап җибәрә. Беренче айларда ук эстрада-концерт бүлеге оештырыла. Россиядәге башка филармонияләрдән аермалы буларак, Татар дәүләт филармониясендә татар фольклоры кабинеты ачыла һәм Татар халык уен кораллары оркестры оеша. Бу аның баштан ук милли сәнгатьне үстерүне үзәккә куеп эшләве һәм халыкны агарту юнәлешен приоритет итеп алуы хакында сөйли. Әлеге кыйбласына ул хәзер дә тугры булып кала бирә.
Бүген ул үзенең янә бер яңарышын – мәдәни ренессансын кичерә дисәк, ялгышмабыз, дип уйлыйм. Исемендә грек аһәңнәре яңгырап торган, үзе, беренче карашка, ретро категориясенә карарга тиеш булган бу оешма, киресенчә, заманның иң алдынгы сафларында булуга дәгъва белдерә. «Филармония экраны» дигән төшенчә бар, мәсәлән, Казанда. Нинди дә булса чара оештырганда, ул сәхнәгә өстенлек бирәләр – чөнки, бу экран тамашаны уникаль фон белән тәэмин итәргә сәләтле. Ярый, монысы техник мөмкинлекләр. Хәер, яңарыш чалымнары филармониянең программа-репертуарында да, концерт-лекторийларының сыйфатында да, дөнья мәдәни контекстына интеграциясендә дә, хәтта ки тышкы вә эчке килеш-килбәтендә дә чагыла. Озын сүзнең кыскасы: Казанның мәдәни тормышында Татар дәүләт филармониясе үзенең мәртәбәле урынын алып тора бүгенге көндә.
Үз тамашачысы белән шулай ук заманча, ягъни ачык һәм демократик шартларда аралаша. Ул, заман таләпләре кушканча, социаль челтәрләрдә актив, билетларны алу һәм бронь мәсьәләсендә, реклама юнәлешендә мобиль һәм уңайлы. Болар бүгенге динамикага корылган заманда бик мөһим. Дөрес, тамашаларга килгән чакта парковка мәсьәләсе тынгы бирми (уены-чыны бергә!), әмма монысы киләчәктә хәл ителә торган мәсьәләдер, дип ышанам. Болар белән мин ни әйтергә телим? Ә менә нәрсә: бүгенге көннең талымлы һәм таләпчән тамашачысы буларак (чөнки безгә бүген бик күп төрле мәйданнар тәкъдим ителә, һәрберсенең – үз үзенчәлеге, үз йөзе), мин XXI гасыр филармониясен сайлыйм һәм анда уздырган вакытымны заяга киткән дип исәпләмим. Ышаныгыз: ике‑өч сәгать дәвамында күмелеп-онытылып Шутиков оркестрын, Айдар Фәйзрахманов коллективын, джаз-оркестрны җаныңа сеңдереп утыру эчке кодларны бөтенләй башка юнәлешкә көйли.
Сәнгати чикләр юылган, татар эстрадасының затлы укасы коелган бер заманда филармониянең анык урыны һәм позициясе булу – сөенечле күренеш. Филармонияләр, мәдәни институт буларак, хәзерге көндә Европа, Америка һәм Россиянең иң эре шәһәрләрендә эшләп килә. Театрлар, музейлар шикелле үк, шәһәрнең мәдәни статусын һәм йөзен дә билгеләүчеләр булып торалар. Әйтик, Вена филармониясенең алтын залында узган концертлар турында ишетеп беләбез без, экспериментларга һәрчак ачык булган Нью‑Йорк филармониясе симфоник оркестрының масштаблы чыгышларын...
Филармония дигәч, күз алдына артистларның һәм һәртөрле коллективларның иҗатын пропагандалау, концертлар оештыру белән шөгыльләнүче бер институт килеп баса. Әмма аның бурычы күпкә киңрәк: ул музыка сәнгатен киң массаларга тарату, дәресләр, лекторийлар уздыру белән дә шөгыльләнә. Бүгенге көндә ул яшь тамашачылар – балалар, мәктәпләр белән актив элемтәдә тора.
Белүебезчә, беренче филармо-нияләр XIX гасырда Европа һәм Америка шәһәрләрендә бар-лыкка килә – Петербургта, Мәскәүдә, Бакуда, Берлинда, Лондонда, Нью-Йоркта. Алар нигездә симфоник музыканы пропагандалый. ХХ гасырда инде филармонияләр Европаның социалистик илләрендә дәүләт оешмалары булып әверелә. Бу аңлашыла да: сәнгатьнең башка төрләре шикелле үк, музыка да идеологик корал буларак зур роль уйнаган еллар бу. 1976 елда СССРда гына да 136 филармония исәпләнгән. Бүгенге көндә Россиядә аларның саны 50гә дә тулмый. Үзгәртеп кору, капиталистик рельсларга басу һәм сәнгатьнең дә язмышы билгесез кулларга күчү чорында күпчелек филармонияләр үзләрен саклап кала, яңа шартларга яраклаша алмыйлар.
«ТӨП КРИТЕРИЙ – ПРОФЕССИОНАЛЬЛЕК»
– Без дә шактый зур югалтулар белән кичтек ул елларны, – дип сөйли Г.Тукай исемендәге Татар дәүләт филармониясе директоры Кадим Нуруллин. – Бинабыз бик таушалган, коллективларның хәле киеренкеләнгән иде, артистларга түләргә, аларны кайгыртырга кирәк. Филармониядә теркәлгән һәр артист – ул безнең коллективның гына түгел, ә милли сәнгатебезнең дә асыл берәмлеге, ул кадерсез булып йөрергә тиеш түгел. Әнә шундый миссиясе дә бар филармониянең. Без нигездә килешү буенча эшлибез хәзерге көндә, бу дөньякүләм кулланыла торган система. Ә теге чакларда шактый читенгә туры килде артистларга да, җитәкчелеккә дә... Безнең бинаны арендага биреп торып акча юнәтергә тырышкан чакларыбыз да булды. Аренда концертларының планда 70%ка кадәр җиткән чаклары булды. Шөкер, республика җитәкчелеге, ул чактагы Президентыбыз Минтимер Шәймиев безне үз канаты астына алды. Рөстәм Миңнеханов та филармониянең хәле белән һәрчак кызыксынып тора, зур кайгыртучанлык күрсәтә. Болар безгә үсәргә бик нык ярдәм итте. Филармония мескен хәлдә яшәргә тиеш түгел, чөнки ул – дөньякүләм масштабтагы оешма. Чит илләргә чыкканда безнең артистлар, коллективлар республиканы күрсәтә һәм данлый, шул ук вакытта, гастрольләр, турлар вакытында алар югары һөнәри осталыкка да ирешә, дәрәҗәсен күтәрә. Тирә‑юньдә ни барын белмичә, бары тик үз мирасыңа гына күмелеп ятып булмый, бүген без борынгы, сыналган мирасны заманча форматта тәкъдим итүгә йөз тотарга тиешбез. Әмма мин үзем дә, безнең коллектив та – гаҗәеп консерваторлар, без иң беренче чиратта милли мирасны саклауны, аның дәрәҗәсен төшермәүне үзәккә куеп эш итәбез.
Бүген безнең олысына да, кечесенә дә тәкъдим итәрдәй искиткеч бай репертуарыбыз бар. Үзебезнең җырчыларны халыкка күрсәтәбез, шулай ук дөньякүләм танылган сәнгать әһелләре һәм коллективлары белән бик теләп хезмәттәшлек итәбез. Һәркем, монда килеп, җан азыгы алып кайтып китә ала, минемчә.
– Ә әлеге дә баягы аренда мәсьәләсе белән эшләр ничегрәк тора? Нинди критерийлар буенча сайлыйсыз бүген кемнең аяк баса алуын филармония сәхнәсенә? – дип төпченәм.
Кадим Назыйрович тыенкы гына елмаеп куя:
– Сәнгатьтә критерий бер генә була ала, минемчә: профессиональлек. Менә шуңа зур игътибар бирәбез. Рәшит Ваһапов, Җәваһирә Сәлахова, Вафирә Гыйззәтуллина, Илһам Шакиров, Лундстрем, Деринг җитәкчелегендәге оркестрлары белән дан тоткан филармония икәнлеген онытып җибәрмәскә кирәк бер генә мизгелгә дә. Без шуларны тыңлап, ишетеп, алар рухында тәрбияләнеп үстек. Безгә кадәр – әти-әниләр, әби-бабайлар. Менә шушы чылбырны өзмәү зарур: сәнгать ул югары кимәлдә булырга тиеш. Хәзерге көндә цензура юк, һәркем үзе теләгәнчә һәм булдыра алганча «сәхнә тота». Мин монысы ак, монысы кара, дип мөһер сугып утырырга җыенмыйм, әмма филармония сәхнәсе – ул затлы сәхнә. Монда килгән тамашачы, фойега аяк басуга, затлылык, тантаналылык атмосферасына күмелергә тиеш, шулай булган очракта, ул инде сәхнәгә артистлар чыккан мизгелдә чын-чынлап сәнгатькә күмелергә әзер булачак. Бу гап‑гади тәрбия. Элегрәк дворяннар бит балаларын кечкенәдән сәнгатькә мәхәббәт уятып тәрбияләгәннәр – музыкага, иң беренче чиратта. Аксөякләр арасында музыканы яхшы белмәү оят саналган. Бездә, мөселманнарда, музыкага мөнәсәбәт икенчерәк, билгеле. Әмма гасыр башында хәят үзгәргән, хәзер ул тагын да иреклерәк. Бүген безнең сәхнәдә дөньяның иң күренекле музыкантлары, артистлары чыгыш ясый, аларны, килеп, тере килеш тыңларга, ишетергә, карарга мөмкин. Бәяләр дә ул кадәр тешләшә димәс идем.
Дүрт фасыл тулы – музыка. Һәм ул гына да түгел – биюләр, эбру сәнгате, ком анимациясе, спектакльләр һәм тагын әллә никадәр сый-нигъмәт. Бары тик вакытың гына җитсен! Хәер, алдан билгеләп, планлаштырып куйганда җиткерергә мөмкин вакытны – сыналган ысул. Ә инде бәяләр, дигәннән. Филармония ел саен абонементларын сата торган махсус көннәр билгели. Мондый көннәрдә аларны чынлап та шактый демократик суммага алырга мөмкин. Балалар абонементлары да – аерым бер тема биредә.
Музыка-фольклор кабинетында. 1938 ел.
Бер төркем артистлар С.Садыйкова белән. Мәскәү, 1969 ел.
«ТУЛЫ КАНЛЫ ТОРМЫШ БЕЛӘН ЯШИБЕЗ»
– Без шулкадәр тулы канлы тормыш белән яшибез, – ди ТР Фольклор музыкасы ансамбле коллективы җитәкчесе Айдар Фәйзрахманов. – Гастрольләр, дисеңме, фестивальләрме, үзебезнең тамашачы өчен әзерләнгән концертлармы. Фольклорга игътибар хәзер бөтен дөнья күләмендә күзгә күренеп көчәйде, бу глобальләшү шартларында кешеләрнең тамырларын барлау белән дә бәйледер, бәлки. Безнең ансамбльне кайда гына барып чыксак та зур кызыксыну белән каршылыйлар, алкышларга күмәләр. Шуңа да үзебезнең профессиональлеккә зур игътибар бирәбез. Республикаңны дөнья күләмендә тәкъдим итү искиткеч зур җаваплылык ул, син үз милләтеңнең йөзенә кызыллык китерә алмыйсың. Ә Татарстан һәм Казан тамашачысы алдында чыгыш ясаганда, аларның бәясен дә тоеп торасың. Монысы – үзе бер имтихан. Мин филармониянең бүген бик матур, ямьле чоры дип уйлыйм, без заман белән бергә атлыйбыз, шул ук вакытта очсызланмыйбыз, үз дәрәҗәбезне саклыйбыз. Яңа буынны тәрбияләүгә зур игътибар бирелә – менә бу шәп нәрсә. Районнарга чыкканда, балалар алдында чыгыш ясаганда, зур канәгатьлек алам. Кайчандыр без авыллардагы йолалар, бишек җырлары, кичке уеннар эчендә алып үстек милли тәрбияне, хәзер чылбыр өзелде, шуңа да аны махсус башкарырга кирәк, бу бик мөһим.
Фольклор музыкасы ансамбле 1999 елда ТР Мәдәният министрлыгы инициативасы белән оеша. Бүгенге көндә аның коллекция-сендә 15 сюжетлы программа концерты бар, гастрольләр географиясе җир шары буйлап таралган. Фольклор ансамбле филармониянең икенче бер данлыклы коллективы – Анатолий Шутиков җитәкчелегендәге ТР Халык уен кораллары оркестры белән дә чыгыш ясый. Әлеге оркестрның туган елы – 1993 ел. Бу коллектив Татарстанның гына түгел, ә Россиянең һәм дөньяның әйдәп баручы җырчылары белән бергә эшләгән концерт программалары белән билгеле. Болар – Илһам Шакиров, Зилә Сөнгатуллина, Венера Ганиева, Юрий Борисенко, Галина Ластовка, Георгий Ибушев, Рөстәм Маликов, Ренат Ибраһимов, Зураб Соткилава, Артур Эйзен, Елена Образцова, Ки Юнг Янг, Каеко Амано, Даниил Штода һ.б.
– Музыка ярдәмендә төрле милләтләрне һәм халыкларны тоташтыручылар дип атар идем мин безнең коллективны, – ди Анатолий Иванович. – Чын сәнгать шуның өчен яратылган да – чикләрне киңәйтер, хәтта юкка чыгарыр өчен. Реальчикләр турында түгел, беренче чиратта, безнең аңыбыздагы чикләр турында әйтүем. Халык уен кораллары белән бөтен төр жанрларны да, стильләрне дә уйнап була, бернинди проблема юк. Без моны үз мисалыбызда сынап карадык һәм исбатлап күрсәттек инде.
Сүз уңаеннан, оркестр һәр ел саен балаларны үзенчәлекле Яңа ел тамашалары белән сөендерә. Шулай ук 20 елдан артык нәни тамашачыларга абонемент концертлар циклы да уздыра.
ТР филармониясе джаз-оркестрын Россиянең иң алдынгы джаз-коллективлары рәтенә генә кертеп калмыйлар, ә Олег Лундстремның турыдан-туры дәвамчысы буларак та югары бәялиләр. Казан биг‑бэнды дөньякүләм джаз традицияләрен саклаучы һәм яңа заманга китереп җиткерүче буларак та абруен югалтмый, сүз, иң беренче чиратта, Каунт Бейси, Глен Миллер оркестрлары турында бара, билгеле. Шуңа да оркестрның сәнгать җитәкчесе һәм баш дирижеры Анатолий Василевскийның сүзне Лундстремнан башлавы бер дә гаҗәп тоелмады:
– Язмышымның Казан һәм Казан филармониясе белән бәйле булуына төп сәбәпче, әлбәттә, Лундстрем һәм джаз. Гашыйк идем мин аның оркестрына! Алар 1958 елда Архангельскига килделәр, әле теге легендар Шанхай составы белән. Без, музыка училищесы студентлары, өнсез калдык, башыбыз-аягыбыз белән джазга чумдык. Миңа Ленинград консерваториясенә рекомендация бирделәр, әмма мин дә, туганым Владимир да Казанны сайладык. Казанга мин Лундстремга киләм дип килдем. Аның белән очрашу тормышымдагы олы бер вакыйга булды. Ул инде үзе Казанда булмаса да, Олег Леонидович безгә берничә тапкыр репетицияләргә килде, киңәшләрен бирде. Казанда джаз традицияләренең дәвам итүе аны куандыра иде. Репертуар белән дә ярдәм итте ул безгә. Глен Миллерның фирменный ноталарын күчереп язып алырга биреп торды, аларга орынганда, кулларымның ничек калтыраганын хәзер дә хәтерлим. Чын хәзинә бит алар! Хәзер менә интернеттан теләгән нәрсәңне табарга була... Ә ул чакта ноталарны төннәрен күчереп яза идек.
Миңа калса, Татарстанда джазның киләчәге яхшы булачак. Ул хәзер тармаклана – аның төрле агымнары, юнәлешләре барлыкка килеп тора. Безнең коллективка килгәндә, состав саллы, шул ук вакытта яшьләргә йөз тотабыз. Безнең үз тамашачыбыз бар, ул инде безгә күп еллар буе тугрылыклы, яшь буын да даими өстәлеп тора. Шулай булгач, безгә әле эшлисе дә эшлисе. Мин «джаз татарга хас музыка түгел», «джаз бетәчәк» дигән сүзләрне ишеткәндә, безнең оркестрның кичәгесе һәм бүгенгесе турында уйлыйм һәм киләчәгенә тагын да ныграк ышанам.
Бүгенге филармония – белем бирү, сәнгатьне киң массаларга җиткерү мәйданы да. Моның белән филармониянең Музыкаль-әдәби лекторие коллективы шөгыльләнә. Ул 1945 елда оеша, 1994 елда реорганизация кичерә, «Опера һәм камера музыкасы бүлеге» булып кала. 2012 елда лекторий кабат торгызыла һәм 11 артисттан оеша: ТР халык артисты Георгий Ибушев, ТР атказанган артисты Ригина Вәлиева, халыкара конкурслар лауреатлары Любовь Добрынина, Гөлнара Байназарова, Оксана Шәйдуллина, Айтуган Вәлмөхәммәтов, Әлфия Мансурова, Ильяс Камалов, концертмейстер, ТР атказанган артисты Роман Чуйнов һәм лектор-музыковед Алсу Мөлекова. Музыкаль-әдәби лекторийның җитәкчесе – ТР атказанган артисты Владимир Васильев.
«АКЧА КИТӘ ДӘ БЕТӘ, ӘММА – НӘРСӘГӘ?»
Эльза Нәгыймова, укытучы, 2 бала әнисе:
– Филармониянең балалар абонементы – зур хәзинә. Икенче ел йөрибез, олы улым бик яратып кабул итә барлык тамашаларны, кечкенәсенә әле иртәрәк бераз. Ни өчен йөртәсең балаңны концертларга, ул бит аларны барыбер аңламый, дигән танышларым да булды. Әмма бу минем максатым иде: кечкенәдән классик сәнгатьне белеп үссеннәр. Без бит авылда берни күрмичә үстек, кая инде ул оркестрларны тыңларга йөрү! Балаларымның сәнгатьне тоя, белә торган затлы шәхесләр булып үсүен телим. Акча китә дә бетә ул, әмма нәрсәгә китә бит – шунысы мөһим.
Айнур, КФУ студенты:
Миңа дусларым «филармоник» дип төрттерәләр. Беренчедән, ул безнең өйгә якын, икенчедән, әнием – музыкаль «маньяк» минем. (Көлә.) Әни белән берничә тапкыр барган идем, болай, кызык өчен генә. Джазга, Даниил Крамерга, Шутиков оркестрына. Аннары лекторий кызыксындырды. Шуннан китте инде. Үзем дә сизми калдым. Кеше үзенә рәхәт булган урынга кат‑кат кайта бит, минем очракта да – шулай.
Добавить комментарий