Алтын Урданы ни өчен тарихтан төшереп калдырырга теләгәннәр

1944 елның августы. Сугышның иң куркынычы чагы артта калды, аның ничек тәмамланачагында инде беркемнең дә шиге юк. Фронтларда һөҗүм бара. Ә идеологик фронтта хәлләр ничек соң? Монда да кул кушырып утырырга ярамый, дошман йоклап ятмый ул! Иң «уңышлы» идеологик һөҗүм операцияләренең берсе Алтын Урдага каршы ясала.
ШӘРЫК АЛДЫНДА БАШ ИЮ
1944 елның 9 августында ВКП (б) Үзәк Комитетының «Татар партия оешмасында массакүләм-сәяси һәм идео­логик эшнең торышы һәм аны яхшырту чаралары турында» карары дөнья күрә. Әлеге доку­мент дөньяга чыгар алдыннан, республикада идеологик-сәяси эшнең торышын Мәскәү комис­сиясе тикшерә. Аның иң кызган чагында җирле газетада ҮК ку­раторларының ачуын чыгар­ган тупланма басыла. ВКП (б) ҮК секретаре А. Щербаков исе­менә доклад җибәрелә: «Красная Татария» республика газетасы редакциясе бу елның 14 июнь көнендә Берләшкән Милләтләр Оешмасы көненә багышланган махсус сан чыгарды. Газета­ның беренче битендә редакция исеменнән: «Бу санны без ба­тыр союзникларыбыз – Бөекб­ритания һәм Америка Кушма Штатларына багышлыйбыз», – дип хәбәр ителә. Газетаның исе­ме өстендә АКШ, Бөекбритания һәм СССР флаглары сурәте ба­сылган һәм, моннан тыш, инг­лиз телендә сәламләү лозунгы бирелгән...» Нәтиҗә: газета «Гит­лерга каршы коалиция булдыру һәм ныгыту эшендә Советлар Союзының ролен киметә, со­вет халкының һәм Кызыл Ар­миянең Гитлер Германиясенә каршы көрәштәге әһәмиятен түбәнәйтә»…
Алга таба эшләр кыза бара. Бер айдан соң Үзәк Комитетка чираттагы доклад китә. Бу юлы уяу комиссия Җучи олысы (Ал­тын Урда) тарихын «хаталы» бәяләү, «Идегәй» эпосы каһар­маны – хәрби башлык Идегәйнең татар әдәбияты һәм тарихчы­лар тарафыннан, Алтын Урда хакимиятенә каршы көрәшүче буларак, «бозык» рәвештә күрсә­телүе, татар халкы үткәннә­рендәге, аның милли, мәдәни һәм дәүләтчелек тарихындагы «ялгыш» тикшеренүләр булу сәбәпле борчылуын белдерә. Бо­лар барысы да совет халыклары дуслыгын ныгытуга комачау­лый, Совет власте дошманнары тегермәненә су коя, дип нәтиҗә ясый доклад авторлары.
Иптәшләрнең сүзенә ышан­ганда, хаталар, чыннан да, куркыныч. Әйтик, Татарстанда «Идегәй» эпосын татар мәдәния­тенең иң югары казанышы була­рак бәяләргә җөрьәт иткәннәр икән. Хәтта, гөнаһ шомлыгы, Идегәйне Давид Сасунский, «Юл­барыс тиреле витязь» һ.б. белән бер рәткә куялар. Ул гына да тү­гел, Идегәйне «азатлык көрәше герое» буларак олылап, «Совет әдәбияты» журналында Нәкый Исәнбәт мондый нәтиҗәгә килә: Туктамышка каршы көрәшеп, Идегәй Алтын Урдада мөстә­кыйль дәүләтләр, шул исәптән Мәскәү кенәзлеге барлыкка килү һәм бүленеп чыгу өчен җирлек әзерли...
Партия органнарының ачу-нәфрәте һәм моның нәтиҗәләре тарих фәне өчен чын мәгънә­сендә фаҗига булып чыкты. Урта гасырларның әдәби һәйкәле кинәт кенә Сталин идеологлары кулында тарихны кире язу өчен сәбәп-коралга әверелде... Ав­густ карарының бер пунктында түбәндәге юллар бар: «ВКП (б) Татар өлкә комитетына Татарс­тан тарихын фәнни өйрәнү эшен оештырырга тәкъдим итәргә, Татарстан тарихын яктыртуда (Алтын Урданы мактау, Идегәй турындагы ханлык-феодальлек чоры эпосын популярлашты­ру) аерым тарихчылар һәм әдә­биятчылар тарафыннан җибә­релгән җитди җитешсезлекләрне һәм хаталарны бетерергә…»
«ДӨРЕС» НӘТИҖӘЛӘР
Юнәлешләр кичектергесез бирелә, тегермән ташы шунда ук әйләнә башлый. Өлкә коми­тетының беренче секретаре В. Никитин, Тел, әдәбият һәм та­рих институты директоры Х. Яр­мөхәммәтов вазыйфаларыннан азат ителә, аларга шелтәләр бел­дерелә, кешеләр эштән куыла. Алтын Урда чорын тикшерүчелә­ренең «хаталары»н ачып күрсәтә торган, язучылар, сәнгать бел­гечләре иҗатында, галимнәрнең тикшеренүләрендә, идеология өчен җаваплы активлар эшендә «дөрес» басымнар куйган идео­логик киңәшмәләр дә бер‑бер артлы үтә,
Хәзер инде Алтын Урда, рус кенәзлекләрен талаган, артка сөйри торган феодаль дәүләт буларак, бары тик тискәре рухта гына искә алынырга мөмкин. Татар халкы тарихы рус халкы белән берлектә царизмга кар­шы күтәрелгән восстаниеләр аша гына яктыртыла, милли азатлык хәрәкәте алгарышка каршы хәрәкәт буларак бирелә. Мәскәү кенәзлегенең һәм Россия империясенең колонизаторлык сәясәтен өйрәнүгә тыю салына. Гомумән, хәзер татар халкының чын тарихы 1917 елгы револю­циядән соң гына башлана.
ВКП (б) үзәк органы – «Боль­шевик» журналында редакция тарафыннан мәкаләләр басыла. Алардагы төп фикер – «Алтын Урданың ролен, фәнгә каршы килеп, зурайту, матурлау» «бөек идея» – «СССР халыкларының ленинчыл-сталинчыл дуслыгы»­нан чигенү булып тора да инде. Ә бу исә «халыклар арасында дуслыкның өзелүенә, Совет дәүләтенең куәтен какшату­га» китерә. Моның белән шө­гыльләнергә маташкан кеше «дошманның ярдәмчесенә, бөек эшебезгә аяк чалучыга әверелә». Уңга‑сулга бер адым ясыйсыз икән, үзегезгә үпкәләгез, янәсе, без кисәттек.
Шундый хәлгә тарыгач, татар халкы тарихы белән нишләргә соң? Алтын Урдада тамырлары юк икән, Идел буенда татар каян килеп чыккан да бүгенге бәхет­ле көненә кадәр кайда, ничек яшәгән? Алар Тәңренең үзеннән, җиде кат күктән туп‑туры шу­шында төшеп утырмаган лабаса! Барлыкка килгән бушлыкны ни­чек тә булса тутыру өчен, гади генә бер схема уйлап табалар да аны махсус чарада – «Казан татарларының килеп чыгышы турында фәнни сессия»дә (1946 елның 25‑26 апрелендә СССР Фәннәр Академиясенең Тарих һәм фәлсәфә бүлеге һәм СССР ФА Казан филиалы белән бер­лектә үткәрелгән) рәсми ныгы­тып-беркетеп куялар.
Партия галимнәре Идел буе та­тарларының нәсел шәҗәрәсе рус халкы кебек үк татар-мон­гол изүеннән интеккән Кама һәм Идел болгарларыннан гына килә дигән фикердә үза­ра «килешә». Идел буе Болгары иле Алтын Урда составына вас­сал дәүләт буларак керә... Ка­зан ханлыгы, имештер, Болгар патшалыгы нигезендә барлыкка килгән, бу исә Алтын Урда тар­калу нәтиҗәсендә мөмкин бул­ган. Алтын Урда рус һәм башка изелгән халыкларның көрәше аркасында яшәүдән туктый. Шул рәвешле татар халкы та­рихы ул вакыттагы ТАССРның кечкенә территориясе белән чикләнә. Алтын Урданың татар милләте формалашуда зур роль уйнаган бай мәдәнияте белән барлык элемтәләр дә кискен рә­вештә өзелә. Нәтиҗәдә, татарлар үткәннәрсез, тамырларсыз кала.
Тарих сәхифәләренең бәяны СССРда алга таба бары тик әлеге идеологик схема гына барды. Соңгы дистә елларда Россия та­рихын өйрәнү акрынлап фән­ни юнәлешкә салына. Тарих, ниһаять, хакимият хезмәтчесе функцияләреннән арына бара. Бу – катлаулы һәм озак процесс булып чыкты. Күп кенә архив­лар ачылды, чит илләрнең тари­хи чыганаклары белән танышу мөмкинлеге туды, каты кул­лы партия, дәүләт цензурасы юк хәзер.
Нәтиҗәдә, илнең үткә­нендә күп милләтле тарихның бай төсләрен колачлаган буяу­лар төрлелеге чагыла башла­ды. Россия халыклары дуслыгы өчен бернинди куркыныч та юк икән ләбаса. Үзара тигезләр арасында дуслык ныклырак була ул, дип өйрәтә тарих га­лиҗанәпләре.