Алтын Урда цивилизациясе

XIII гасырның II яртысында монгол ханнары тарафыннан оештырылган Алтын Урда дәүләте тарихын начар өйрәнелгән дип әйтеп булмый. Әлбәттә, заманына карап әлеге тарихта төрле концепцияләр өстенлек иткән. Советлар чорында, мәсәлән, Алтын Урданы буйсындырылган халыкларның изгән варварлар дәүләте дип санасалар, хәзер, киресенчә, аны урта гасырның цивилизацияле дәүләтләре исәбенә кертеп, бераз идеаллаштыра да башладылар кебек. Чынбарлык исә алтын урталыкта булырга тиеш.
Алтын Урда ул монгол-татар гаскәрләре тарафыннан Урта Азия һәм Көнчыгыш Европа җирләрен, шул җирләрдә яшәгән халыклар­ны басып алганнан соң барлыкка килгән дәүләт. 1236 елның көзендә монгол баскыннары Идел Болгары дәүләтен дә җимереп ташлыйлар. Болгар цивилизациясе яшәүдән туктый, борынгы бабаларыбызның дәүләтчелеге юкка чыга.

Алтын Урда ханын тәхеткә утырту тантанасы. «Шахнамә». 1330нчы еллар.
«УГЛАННАР БЕРГӘ КУШЫЛА...»
Советлар чорында монгол-та­тарлар алып килгән фаҗигане күпертеп күрсәтәләр иде. Имеш, Болгарда да, рус кенәзлекләрен­дә дә дистәләрчә, хәтта йөзләрчә шәһәрләр яндырылып юкка чы­гартылган, халкы кылыч аша үт­кәрелгән һ.б. Әйе, Рус дәүләтенең Көнбатыш Европа илләре белән чагыштырганда күпкә көчсезле­ге, артталыгы сәбәпләрен аңлату өчен монгол яуларын сылтау итеп алырга кирәк иде. Хәзер Мәскәү тарихчылары үзләре үк мондый карашның дөреслеккә туры кил­мәвен таныдылар. Әмма ни генә димә, сугыш сугыш инде ул, кан коюсыз гына булмый: җи­мерәләр дә, үтерәләр дә. Шул чорда яшәгән елъязмачыларның хәбәр­ләренә генә күз төшерик: «Болгар җирендә угланнар (монгол ханы уллары) бергә кушыла; гаскәрләр шулхәтле күп була ки, җир гөрел­дәп һәм ыңгырашып тора, дошман явы тудырган шау‑шудан кыргый хайваннар һәм ерткыч кошлар ка­тып кала. Башта монголлар штурм белән Олуг шәһәрне (Биләрне) ал­дылар. Бу шәһәр халкының күплеге, ныгытмаларының көчлеле­ге белән бөтен дөньяга билгеле була. Башкаларга гыйбәрәт итеп, шәһәр халкының бер өлешен үте­реп бетерделәр, икенче өлешен әсир иттеләр». Бу сүзләрне фарсы тарихчысы Җүәйни язып калдырган. Шуңа охшаш мәгълүматны рус елъязмачысы китерә: «Шул ук көзне көнчыгыш илләрдән Бол­гар җиренә алласыз татарлар (мон­голлар) килә һәм Олуг шәһәрне яулап ала, картлардан алып имчәк балаларына кадәр барысын да ко­рал аша уздыра. Бик күп товарлар кулга төшерә, шәһәрне яндыра һәм бөтен җирне әсир итә».

Кече манара янындагы төрбә. Болгар шәһәре. Җүчи Олысы. XIV гасыр.
Биләр шәһәрлегендә ул су­гыш эзләре әлегә кадәр саклана. 1236 елны бик күп болгар шәһәр­ләре һәм авыллары талана, ян­дырыла һәм мәңгегә юкка чыга. Күренекле археолог Равил Фәхрет­динов туплаган мәгълүматлардан күренгәнчә, монголларга кадәрге Идел Болгарындагы 100дән ар­тык шәһәрнең бары тик 20се генә, 600ләп авылның 100 гә якыны гына Алтын Урда чорында яшәвен дәвам итә. Бу хәлне, теләсәң-теләмәсәң дә, монгол яуларының нәтиҗәсе, болгар тарихындагы олы фаҗига дип аңлатырга кирәк, минемчә.
ЯҢАРЫШ ҺӘМ КҮТӘРЕЛЕШ
Әмма тормыш туктап калмый бит ул, нинди генә канкоюлы сугышлар булмасын, халыкның бер өлеше исән кала һәм, бераз тынычлык урнашуга, торгызу эшләренә керешә. Тулысынча Ал­тын Урда дәүләте составына кушыл­ган Болгар җирләрендә дә шулай була. Ике дистәгә якын шәһәр-кре­пость, йөздән артык яңа авыл үсеп чыга. Хәтта нигезенә кадәр җимер­телгән Биләрнең халкы да, элеккеге башкаладан ике‑өч чакрым гына төньяккарак китеп, Чирмешән елгасына якынрак бер урында яңа шәһәр торгыза башлый. Дөрес, бу шәһәрнең ныгытмалары булмый (монголлар рөхсәт итми), әмма тер­риториясенең мәйданы ягыннан – 180 га чамасы – русларның иң эре дип йөртелгән Владимир, Суздаль, Мәскәү, Ростов ише шәһәрләреннән дә өстенрәк тора ул. Хәзерге Татар­стан җирләрендә генә түгел, башка өлкәләрдә дә яңа шәһәр һәм авыл­лар калкып чыга (әмма ничек кенә булмасын аларның саны монгол­ларгача чор белән чагыштырганда күпкә аз).
Алтын Урда чорында Болгар олы­сының алга китешен ачык күрсәтеп торучы атаклы тарихи-археоло­гик истәлек, әлбәттә, барыбызга да мәгълүм булган Болгар шәһәрле­ге. Аның гөрләп чәчәк атып утыру чоры нәкъ менә XIV гасырга туры килә. Башлыча шул гасырның бе­ренче яртысында хәрабәләре генә булса да бүгенге көннәргә кадәр сакланып калган Җәмигъ мәче­те, Кара пулат (хөкем бинасы?), Ак пулат (җәмәгать мунчасы), Кече манара, таштан салынган төрбәләр һәм әлегә җир астында сакланып ятучы башка күпсанлы архитектура корылмалары төзелә. XIV йөзнең икенче яртысында, тиздән илне һәлакәткә китерәчәк хан тәхете өчен көрәш – «бөек чуалышлар» башланган чорда, Болгарның яңа ныгытмалары торгызыла. Монголларга кадәрге чор белән чагыштырганда Бол­гарның территориясе 10 тапкыр диярлек киңәйтелә – 380 гектарга җиткерелә. Алтын Урданың башка төбәкләре арасында Болгар олы­сының тагын бер өстенлеге була. Биредә халык элек-электән иген­челек белән шөгыльләнгән, һәм ул хәзер дә Урда шәһәрләрен, беренче чиратта, әлбәттә, башкала булган Сарай халкын яхшы сыйфатлы аш­лык белән тәэмин итеп торган.
Болгарның күзгә күренеп баюы күпләрне кызыктырган, әлбәттә. Аңа юлбасар рус ушкуйниклары да тынгы бирмәгән, вакыт‑вакыт талап китә торган булганнар, Сарай хакимнәре алып барган сәясәткә каршы күтәрелгән әмир-ханзадәләр дә (мәсәлән, Булат-Тимер) Болгарны үзләренеке итәргә омтылган.
АЛТЫН УРДА ФЕНОМЕНЫ
Соңгы елларда тарихчы галим­нәр Алтын Урданы (рәсми телдә – Җүчи Олысы) урта гасырларның иң югары үскән, цивилизацияле дәүләтләре исемлегенә кертәләр, дигән идек. Бу чыннан да шулай. Алтын Урда феномены беренче ка­рашка аңлашылып та җитми кебек. Ничек инде малчылыктан һәм су­гыш эшеннән башканы белмәгән кыргый монголлар икътисады да, мәдәнияте дә шулкадәр алга киткән дәүләт төзи алганнар? Әйе, алар – күчмәннәр, башлыча терлек асрау белән шөгыльләнгәннәр. Әмма, тупас көчкә нигезләнгән булса да, XIII йөз башында ук үзләренең дәүләтләрен дә төзеп куйганнар ич. Дәүләтнең башкаласы итеп 1207 елда Каракорым шәһәренә нигез салганнар. Тиздән тагын берничә шәһәр барлыкка килгән. Тора‑бара ул шәһәрләр һөнәрче­лек үзәкләренә әверелеп киткән. Димәк, монголларга утрак тормыш та, күчмә терлекчелектән башка шәһәр һөнәрчелеге дә күптән та­ныш булган икән.
Туктамыш ханның Тархан ярлыгы. 1392 ел.

Туктамыш ханның Тархан ярлыгы. 1392 ел.
Яулап алган җирләрендә тарихка Алтын Урда, яки Җүчи Олысы булып кереп калган мөстәкыйль дәүләт барлыкка килгәч (монгол империя­сеннән тулы бәйсезлекне ул Батый ханның оныгы Мәнгү Тимер хаким­лек иткән чорда, ягъни 1266–1282 еллар гына ала), монгол ханнары үзләренең кул астындагы өлкәләр­нең һәм анда яшәүче күпсанлы ха­лыкларның тотрыклы үсеше өчен шартлар тудырырга омтылалар. Ни­чек итеп? Көчле дәүләт – бай дәүләт ул, ә байлыкны тудыручылар – гади халык: игенчеләр, терлекчеләр, һөнәрчеләр һәм сәүдәгәрләр. Һәр­кемгә аңлаешлы шушы принциптан чыгып, монгол ханнары иң беренче чиратта бөтен илдә, шул исәптән, рус кенәзлекләрендә дә халык саны алу үткәрәләр һәм исемлеккә кер­гән һәр хуҗалыктан Сарай казнасы­на еллык керемнең уннан бер өлеше (дисәтинә) күләмендә салым – ясак түләүне таләп итәләр. Күп тә түгел, аз да түгел. Артыгын таләп итсәң, гади халык бөләргә мөмкин – бу кур­кыныч нәрсә. Баесыннар – салым да күбрәк керәчәк. (Исегезгә төше­регез: Татарстан Россия казнасына байлыгының күпме өлешен күчереп бара әле?). Тик шунысы бар: озак та үтми, салым җыюны монгол баскаклары кулыннан алып, кенәзләр кулына тапшыралар. Болар инде тунапмы-туный үз халкын, кирәк кадәресен хан казнасына озата­лар, калганын – үзләре файдасына (Мәскәү кенәзе Иван Калита менә шулай баеган бит инде).
СӘҮДӘСЕЗ ДӨНЬЯ – ФАЙДАСЫЗ...
Байлыкның байтак өлешен, әлбәт­тә, һөнәрчелек тармаклары җи­тештергән продукция тәшкил итә. Һөнәрчелек дигәннән. Аның үсеш дәрәҗәсен күрсәтүче төп мәгълү­мат, һичшиксез, археологик казу эшләре вакытында туплана. Алтын Урда шәһәрләре ярыйсы гына өй­рәнелгән. Һөнәрчелек бистәләрен без монголларга кадәр яшәгән шәһәрләрне казыганда да табабыз. Артык зур булмаган чүлмәк янды­ру, тимер кою мичләре – кирпечтән өеп ясалган горннар, һөнәрчеләрнең эш кораллары, ярымфабрикатлар... Ә менә Алтын Урда шәһәрләрен­дәге һөнәрчелекне нишләптер хә­зерге заман термины белән сәнә­гать дип, ә аларның остаханәләрен чын заводлар дип атыйсы килә. Әлеге «заводлар», мәсәлән, Сарай әл-Мәхрүсәдә (Әстерхан тирәсен­дәге Селитренное шәһәрлегендә) табылган чүлмәк ясау, кирпеч сугу һәм яндыру остаханәләре дистәләрчә гектар мәйданны биләп торган. Ме­таллургия «заводларында» Көнчы­гыш Европада беренчеләрдән булып чуен коя башлыйлар (дөрес, чуенны безнең ерак бабаларыбыз һуннар әле б.э.га кадәр II гасырда ук кой­ганнар). Эре шәһәрләрдә зәркән әй­берләре, пыяла савыт-саба, сугыш кораллары ясау осталары, күнчеләр яшәгән. Ләкин шуны искәртеп үтәргә кирәк: остаханәләрдә монголлар да, татарлар да түгел, бәлки Болгардан, Хәрәземнән, Кавказ якларыннан ки­терелгән тәҗрибәле һөнәрчеләр – сугыш әсирләре эшләгән.

Хатын-кыз баш киеме бизәге. Алтын. Җүчи Олысы. XIV гасыр башы.

Каеш бизәкләре. Алтын. Җүчи Олысы. XIV гасыр.

Коръән савыты. Көмеш. Җүчи Олысы. XIV гасыр.
Чылбырга асылган кулон. Алтын. Җүчи Олысы. XIV гасыр.
Икътисадның хан казнасына иң күп керем бирүче өлкәсе – сәүдә. Бигрәк тә тышкы сәүдәгә нык игъти­бар бирелгән. Әле Токта хан зама­нында ук, 1311–1312 елларда, илдә акча рефомасы үткәрелә. Сарай дирһәме тотрыклы акча берәмле­генә әверелә. Ул Алтын Урдада гына түгел, күрше дәүләтләрдә дә әйлә­нештә йөри. Үзбәк хан (1312–1342) сәүдә үсешенә мөмкин кадәр күбрәк ирек тудырган тәртип урнаштыра. Йөзләрчә чакрымнарга сузылган сәүдә юллары төзекләндерелә, кәрван-сарайлар төзелә, юлбасарлар­ның сәүдә кәрваннарына һөҗүм итү, талау ихтималы юк дәрәҗәсенә җит­керелә. Ә иң мөһиме – чит ил сәүдә­гәрләре өчен таможня салымы бик аз күләмдә билгеләнә һәм сатылачак товар бөясенең 3–5 процентыннан артмый. Сәүдәгәрләр өчен махсус юлкүрсәткечләр, Сodex Cumanicus тибындагы икетелле сүзлекләр чы­гаралар. Тышкы сәүдә төп ике транс­порт юлыннан алып барыла. Бөек ефәк юлы (коры җирдән) һәм Бөек Идел юлы буйлап Алтын Урда шәһәрләренә рус кенәзлекләрен­нән, Көнбатыш Европа, Балтыйк буе, Кытай, Һиндстан, Урта Азия, Кав­каз һәм Якын Көнчыгыш илләрен­нән бай сәүдә кәрваннары агыла. Хан казнасына тупланган байлык шәһәрләр коруга, хан гаскәрен то­туга, сарай чиновникларын асрауга, мәдәниятны үстерүгә тотыла.
ШӘҺӘРЛӘР ҺӘМ БАЗАРЛАР МӘМЛӘКӘТЕ
Бүгенге көндә Алтын Урданың ар­хеологик картасына 100дән артык шәһәр билгеләп куелган. Сарай әл-Мәхрүсә (Сарай-Бату), Сарай әл‑Җә­дид (Сарай-Бәркә), Кырым (Солхат), Хаҗитархан, Маҗар, Үкәк аларның иң зурларыннан саналган.
Сарай әл-Мәхрүсәгә Батый хан ни­гез сала. Ул Алтын Урданың икенче (Болгардан соң) башкаласы була. Хәрабәләре Әстерхан тирәсендә, бү­генге көндә дә Казан археологлары тарафыннан тикшерелә. Шәһәр үзе­нең матурлыгы һәм зурлыгы белән замандашларын таң калдырган. Ибн Баттута, шул заман сәяхәтчесе, болай дип язган: «Сарай шәһәре – аеруча зур, тигез җирдә урнашкан, халкы тулып торган, матур‑матур ба­зарлы һәм киң урамлы гүзәл шәһәр. Бервакыт шәһәрнең бер олуг кешесе белән без, атка атланып, шәһәрне әй­ләнеп чыгарга ниятләдек. Без шәһәр­нең бер читендә яши идек, аннан иртән чыгып киттек, ә икенче читенә төштән соң гына барып җиттек... Бу шәһәр урамнары тоташ йорт­лардан гына тора. Биредә җәмигъ гыйбәдәте өчен 13 мәчет бар. Ан­нан кала башка мәчетләр дә гадәт­тән тыш күп». Сарайда 75, ә кайбер исәпләүләр буенча 100 меңгә якын кеше яшәгән – бу урта гасырлар өчен искитәрлек зур сан.
Археологик материаллар күрсәт­кәнчә, башка шәһәрләрдән Сарай үзенең төзеклеге, уңайлыклары белән аерылып торган. Монда ке­рамик торбалардан сууткәргечләр һәм канализация системалары эшләгән. Шәһәр кешеләре эчәр өчен суны арыклар белән тоташтырыл­ган чыганаклардан алганнар. Шәһәр мәйданнарында фонтаннар атып торган. Тышлары балчыктан сырлап ясалган бизәкләр, ялтырап торган төсле плитәләр белән бизәлгән ма­тур сарайлар һәм башка җәмәгать биналары, бай кешеләрнең торак йортлары яндырылган кирпеч­тән салынган. Диварларга, бинага керә торган төп (парадный) ишек өсләренә зәнгәр фонга ак буяу белән матур итеп Коръән сүрәләре язып куелган. Бүлмәләр мичтән торбалар аша идән астыннан җибәрелгән эссе һава белән җылытылган. Биналар эчендә яисә ябулы ишегалдында еш кына су бассейннары да ясалган.
Алтын Урда шәһәрләренең шул вакыттагы күренешен күз алды­на китерү кыен түгел. Үзбәкстанның Сәмәрканд, Бохара шәһәрләрендә булган кешеләр шул чорда салын­ган биналарга охшаш архитектура истәлекләренә карап сокланалар. Менә шундый гүзәл биналарны инде XIV йөздә үк төзергә өйрәнгәннәр икән. Һәм бер Сарайда гына түгел.

Мәдрәсә. Солхат. XIV гасыр.

Җаникә ханым төрбәсе. Кырк-Ер. XV гасыр.

Түрәбәк ханым төрбәсе. Күнә-Үргәнеч. XIV гасыр.
УРДА – ӘДӘБИ БОСТАН
Алтын Урданы чын цивилизацияле дәүләт ясаган факторларның бер­се – аның югары үскән мәдәнияте.Үзәкләштерелгән дәүләт, куәтле икъ­тисад, күпсанлы шәһәрләр, чит илләр белән тыгыз бәйләнешләр мәдәни­ят үсеше өчен уңай шартлар туды­ра. Алтын Урда хакимнәре, бигрәк тә Бәркә, Үзбәк, Җанибәк ханнар, үз тирәләренә ерак илләрдән чакы­рып китерелгән зур галимнәрне, дин белгечләрен, шагыйрьләрне, башка гыйлем ияләрен җыйганнар, аларга эшләрендә, иҗатларында ярдәм итеп торганнар. Бу хакта аларның замандашлары язып кал­дырган. Мәсәлән, «Бәркә үз халкы арасында ислам дине тарата башлый, үз биләмәлеренең барысында да мә­четләр ача, галимнәрне һәм закон белгечләрен үзенә якынайта, алар белә дуслаша» (Ибн Халдун). Үзбәк хан вакытында ислам дине дәүләт дине дәрәҗәсенә күтәрелә, ул «га­лимнәр өчен өчен мәдрәсә төзи, гыйлемгә, фән кешеләренә бик тугрылыклы була» (әл-Омари). Җа­нибәк тә «галимнәргә, белемнәре, суфыйлыгы һәм диндарлыгы белән аерылып торган һәркемгә зур их­тирам күрсәткән» (Абу-л-Гази Баһадур). Урта гасырлар тарихчы­сы Ибн-Гарәпшаһ язганча, Бәркә хан чорында ук инде Сарай «фән үзә­ге һәм рәхәтлек чыганагы булып җи­тешә, кыска гына вакыт эчендә анда мактаулы галимнәр, атаклы телчеләр һәм башка атказанган зыялылардан торган шактый күпсанлы һәм көчле бер төркем оеша». Галимнәр хезмәт­ләрен гарәп, фарсы, төрки телләрен­дә язалар. Әдәби әсәрләр нигездә татар теленә якын торган кыпчак телендә үсеш ала. Рәсми хан ярлыклары, Алтын Урда әдәбиятының иң гүзәл әсәрләре – Котбның «Хөсрәү вә Ширин» (1342), Мәхмүд Болгари­ның «Нәһҗел-фәрадис» (1358), Хисам Кятибның «Җөмҗөмә солтан» (1369), Сәйф Сараиның «Гөлстан бит-төрки» (1391) әсәрләре шушы телдә язылган.
Алтын Урдада мәдәният чәчәк аткан чор озакка сузылмый, ул башлыча Бәркә, Үзбәк һәм Җа­нибәк ханнар идарә иткән елларга туры килә. XIV гасыр урталарында башланып киткән тәхет өчен бер­туктаусыз көрәш, төрле өлкәләр­нең бәкләре-әмирләре арасындагы сугышлар тискәре нәтиҗәләргә ки­терә. Алтын Урда таркалуга йөз тота. Моңа кадәр тыныч кына иҗат итеп яткан укымышлы затларның күп­челеге илне ташлап китәргә мәҗбүр була. Әмма Алтын Урда цивилиза­циясе бабаларыбыз тормышына, яшәешенә үзенең тирән тамырла­рын җибәрергә өлгерә инде. Татар тарихыннан Алтын Урда чорын алып ташлау мөмкин түгел.
 
Фаяз Хуҗин Фотолар автордан алынды