Алтын Урда һәм татарлар

Татар халкының килеп чыгышы, этнос буларак формалашуы турында берсеннән берсе төрле фикерләр фәнни әдәбиятта XVIII йөздә күренә башлый, һәм бу проблема буенча кайнар бәхәсләр галимнәр арасында әле бүген дә тынып тормый. Күренекле татар галиме Альфред Халиковның моннан нәкъ чирек гасыр элек чыккан «Без кем – болгармы, татармы?» дигән китабы фәнни җәмәгатьчелекне дә, киң катлау укучыларыбызны да кызыксындырган әлеге мәсьәләгә игътибарны тагын да көчәйтеп җибәрде. Соңгы елларда бу өлкәдә галимнәребез уңышлы эшләде, әмма әле чишелмәгән проблемаларыбыз да җитәрлек.
АЛТЫН УРДАНЫҢ ТАТАР ТАРИХЫНДА ТОТКАН УРЫНЫ
Миңа калса, соңгы елларда ба­сылып чыккан фәнни хезмәтләрдә Алтын Урда дәүләтенең татар та­рихында тоткан урыны бераз иде­аллаштырылып һәм күпертелеп, ә татар-монголлар явы вакытында юкка чыгарылган Идел Болгары дәүләте һәм аның төп халкы бул­ган болгарларның роле, киресенчә, кимсетелеп, кечерәйтеп күрсә­телә. Алтын Урда цивилизаци­ясе булган – бу хәзер галимнәр арасында бәхәс уятмый торган тарихи факт. Әмма монгол-та­тар яуларына кадәр югары үскән Болгар цивилизациясе дә булган ич. Бу фактны да инкарь итеп бул­мый. Кайчандыр Болгар дәүләте урнашкан Урта Идел һәм Кама буйлары хәзер дә татарларның күпләп утырган җирләрен тәшкил итә. Болгарлар шул ук җирләрдә ике гасыр чамасы, 1236 елдан башлап, монгол-татарлар төзегән дәүләт составында яшәргә мәҗбүр ителәләр, аннан соң, Алтын Урда дәүләте таркалгач, 1437–1445 ел­лар аралыгында оешкан Казан ханлыгында яшиләр.

Монгол-татарлар тарафыннан Болгарның алынуы. Рәссам: Ф.Халиков
Хәзерге татарлар – башлы­ча Батый хан гаскәрләре белән килеп, үзләре яулап алган Көн­чыгыш Европа далаларына тара­лып утырган, аннан соң безнең якларга – Идел‑Кама буйларына килеп төпләнгән төрки‑татар ка­биләләре, дигән концепциянең авторлары болгар бабаларыбыз­ның тарихын XIV гасырның урта­ларына кадәр китереп җиткерәләр дә, аннан соң аларны бөтенләй «юкка чыгаралар». Янәсе, бол­гарларның күп өлеше 1236 елгы монгол-татар яулары вакытында һәлак булса, калган өлеше исә XIV гасырның урталарында бөтен Урда территориясендә генә түгел, хәт­та Көнбатыш Европа илләрендә дә таралган коточкыч үләт (чума) пандемиясе вакытында кырылып беткән. Болгар телен татар теле алмаштырган, имеш. Америкада яшәп иҗат итүче татар галиме, профессор Юлай Шамилоглының җиңел кулы белән фәнни әйлә­нешкә кергән һәм рәсми басма­ларда да еш кулланыла торган әлеге концепциягә мин шиклә­неп карыйм. Ни өчен дигәндә, әллә нинди канкойгыч сугышлар нәтиҗәсендә дә халыкны соңгы кешесенә кадәр кырып бетереп булмый. Тарих мондый фактлар­ны белми. Каты сугышлар вакы­тында бәлагә дучар булган халык качып котылуның төрле юлларын таба, ахыр чиктә, башка, тынычрак төбәкләргә күчеп китәргә мөмкин.
Ә үләт эпидемиясенә килгән­дә, эш болайрак тора. Ул Кытай һәм Һиндстан җирләреннән килеп чыга һәм тиз арада Сүрия, Кече Азия, Мисыр кебек дәүләтләргә тарала, тиздән Кырымга килеп җитә, аннан Көнбатыш Европа җирләренә күчә. 1351 елда үләт чире, Балтыйк буе илләреннән килеп, Псков халкын кыра, ике ел­дан соң Мәскәү кенәзлеген чолгап ала. Әлеге эпидемия соңыннан, нишләптер Түбән Новгородны урап үтеп, көньяк далаларына тарала. Болгар җирләренә килеп җиткәнме әлеге афәт? Бу турыда тарихи чыганаклар юк дәрәҗәсен­дә. Шулай да рус елъязмасында бер хәбәр урнаштырылган бугай. Димәк, үләт чире Болгарны чит­ләтеп узган дип әйтә алмыйбыз.
Ярар, шулай да булсын ди. Әмма бит Урта Идел һәм Кама төбәкләрендә болгарлардан тыш башка халыклар да яшә­гән. Нишләп соң алар кырылып бетмәгән? Мордвалар, мәсәлән, Урданың үләт чире котырынган үзәк җирләренә якынрак та ур­нашканнар – исән калганнар бит! Аңлашылып җитми. Галимнәр­нең күпчелеге, әлеге коточкыч афәт нәтиҗәсендә хәтта үләт чире иң күп таралган Көнбатыш Европа илләрендә дә халыкның 25–30 проценты гына (бу да бик зур сан, әлбәттә) үлгән, дигән фи­кердә тора.
АРХЕОЛОГИЯ МАТЕРИАЛЛАРЫ НИ СӨЙЛИ?
Бу хакта археология матери­аллары ни сөйли? Үләт зәхмәте вакытында һәлак булган кешеләр­нең коллектив каберлекләре табылмаган әлегә. Ә менә бол­гарларның Алтын Урда чорында да, Казан ханлыгы җирлегендә дә исән‑имин яшәп ятулары ту­рындагы материаллар бихисап.
Монгол-татарларга кадәрге бол­гарлар тарафыннан кулланылган, калыплашкан чүлмәк ясау, кара һәм төсле металл, шул исәптән зәркән әйберләре җитештерү, сөяк һәм тире эшкәртү ысуллары Ал­тын Урда чорында да, Казан хан­лыгы чорында да сакланып кала, традицион технологияләр оны­тылмый. Болгарларның төп шө­гыле булган игенчелек тә юкка чыкмаган, әлбәттә. Күчмә терлек­челектән башканы белмәгән Мон­голия татарлары, безнең якларга килеп, тиз арада утрак тормышка күчкәннәр һәм иген игә башлаган­нар, дип уйларга нигез юк.
Язма чыганакларда безне кы­зыксындырган сорауга җавап би­рердәй хәбәрләрне күпләп табарга мөмкин. Кайберләрен генә искә төшереп үтик. Рус елъязмачы­лары XVI йөздә дә Казан хан­лыгының төп халкын болгарлар дип атыйлар, ә Мәскәүнең бөек кенәзе Иван III исә, 1487 елда Ка­зан ханлыгы өстеннән протек­торат урнаштыргач, үзен «Бол­гар патшасы» дип игълан итә. Ханлыкның мәшһүр шагыйре Мөхәммәдъяр «Төхфәи мәрдан» поэмасында татарларга тискәре мөнәсәбәтен белдерә һәм үзен болгар халкының бер вәкиле дип саный. Шунысы да игътибарга лаек: әле XVII–XVIII гасырларда да Болгар дәүләтен һәм Казан хан­лыгын яңадан торгызырга теләп, татарларны патша самодержави­есе үткәргән милли-колониаль изүгә каршы баш күтәрергә өндәү­че каһарманнар табылып торган. Кыскасы, «болгар бабаларыбыз» татарларның милли үзаңында ныклы урын алган – бу өстәмә исбатлауны таләп итми торган тарихи факт.
НИ ӨЧЕН БЕЗ БОЛГАР ТҮГЕЛ, Ә ТАТАР?
Ул чакта нишләп соң безне болгарлар дип түгел, ә татарлар дип атыйлар? Хәзер шул сорауга җавап бирергә тырышырбыз. Мо­ның өчен безгә тагын да борын­гырак чорларга сәяхәт кыларга кирәк булыр.
Озак вакытлар без, тарихка та­тарлар исеме белән кереп кал­ган борынгы кабиләләр иң әүвәл Төрки каганатлар чорына караган Күлтәгин, Төньюкүк, Билге каган исемле хәрби җитәкчеләр һәм юл­башчыларның кабер ташларына рун хәрефләре белән уеп языл­ган эпитафияләрдә телгә алына дип йөри идек. Әлеге ташлар VIII гасырда куелганнар, әмма татар кабиләләре («отуз татар­лар», «токуз татарлар») VI гасыр уртасында булып үткән вакыйга­ларны тасвирлаганда төркиләргә буйсынган кабиләләр исемлеген­дә «күренеп китәләр». Атаклы рус галиме профессор Сергей Кляшторный фикеренчә, сюнну/хунну кабиләләренең бер тар­магы булган жуаньжуаньлылар, ихтимал, татарларның борын­гы бабалары булгандыр, чөнки аларның, жуаньжуаньлыларның, икенче исеме кытай язмаларында сакланып калган – датань/тань­тань. Иероглифлар белән языл­ган датань/таньтань сүзе дадар/татар рәвешендә әйтелгәндер, дип фаразлый белгечләр. Ә Да­тань, беләсегез килсә, – жуаньжу­аньлыларның «җиңелү белмәс» юлбашчысы исеме. Халыкның исеме атаклы юлбашчылары исе­ме белән тәңгәл килгән очраклар тарихта мәгълүм нәрсә (мәсәлән, ногайлар, үзбәкләр). Шулай икән, татар этнонимының этимологи­ясе дә ачыклана дигән сүз. Әмма боларның барысы да әле галим­нәрнең фараз дәрәҗәсендәге фи­керләре генә.
Үзәк Азия далаларында күчмә тормыш алып барган борынгы татарлар турында төп мәгълү­матны XIV гасыр фарсы тарихчы­сы Рәшид әд-Диннең «Җәми әт-тәварих» («Гомуми тарих») исемле фундаменталь хезмәтен­нән таба алабыз. Әлеге хезмәттә башлыча Чынгыз хан һәм аның басып алу сугышлары, Монгол империясен төзүче ханнарның тарихы яктыртыла, әмма татар тарихына караган мәгълүмат­лар да бар. «Татарларның исеме элекке заманнардан ук дөньяга таралган иде, – дип яза Рәшид әд-Дин. – Аларның төп яшәү урыны – Буир‑Нур күле тирәсендә (Көнчы­гыш Монголия. – Ф.Х.). Әлеге ка­биләләр бер‑берсе белән еш кына сугышып торганнар». Шулай бу­луга да карамастан, дип дәвам итә Рәшид әд-Дин, алар монгол­ларны үзләренә буйсындырап тоттылар. «Татарлар – күпсанлы халык, әгәр дә алар үзара дош­манлыкларын бетереп, дус һәм бердәм булсалар, аларга кытай­лылар да, күршеләрендәге башка кабиләләр һәм өлкәләр дә кар­шы тора алмаслар иде. Әле болай да алар әллә никадәр халыкны үзләренә караттылар. Татарлар­ның чиксез бөеклеге, куәте, башка кабиләләрнең аларга булган хөр­мәте нәтиҗәсе буларак, бик күп төрки ырулары аларның исемен үзләренә алдылар һәм татарлар дип атала башладылар». Әмма соңыннанрак, XIV йөздә, шул ук ка­биләләр, монголларның көчен-гай­рәтен күреп, исемнәрен «монгол»га алыштырдылар, дип төгәлли Рәшид әд‑Дин борынгы татар тарихына кыскача экскурсны.
ТАТАР КАБИЛӘЛӘРЕ
Әлеге экскурста безнең игътибар­ны җәлеп итәрлек тагын бер мөһим мәгълүмат бар: «Үзләренең га­скәрләре һәм патшалары булган данлыклы татар кабиләләренең саны – алты». Әлеге язмадан та­тарларның алты дәүләте булуы аңлашыла. Аларның берсе Буир‑Нур күле тирәсендә урнашкан, калган­нарының урнашкан урыны күр­сәтелмәгән. Рун язмаларындагы мәгълүматларга караганда, VI га­сырның икенче яртысында һәм VII гасырда татарлар, кыргызлар белән берлектә, Төрки каганатына кар­шы сугышалар. 840 елда алар уй­гырларга каршы күтәреләләр, әмма җиңеләләр. 842 елда исә, киресенчә, татарлар кытай чыганакларында кыргызларның дошманы һәм уйгы­рларның союздашлары рәвешендә телгә алыналар. Бераздан уйгыр­лар да, татарлар да кыргызларның җиңүен танырга, аларга ясак түләп торырга мәҗбүр булалар.
IX–X гасырларда татар кабиләләре Төньяк Кытай белән Көнчыгыш Төр­кестан арасындагы иксез-чиксез далаларда күчмә тормыш алып барганнар, үзләренең хәрби актив­лыкларын беркайчан да югалтма­ганнар. XI гасырда яшәгән фарсы тарихчысы әл-Гардизи язмаларына караганда, татарлар Иртеш буйла­рында кимаклар дәүләтен оешты­руда да турыдан-туры катнашалар. Үзара сугышларда җиңелгән татар­ларның бер төркеме төньяк-көнба­тышка тарафка, Иртеш елгасының югары агымы тирәсендәге җирләргә килеп урнаша, һәм алар биредә ки­маклар дәүләтенең башында торган татар династиясенә нигез салалар.
Төньяк Кытай белән Көнчыгыш Төркестан арасындагы татарлар күпләп урнашкан җирләр тарихка «Татар даласы» исеме астында ке­реп калган. Биредә яшәгән башка халыкларны, шул исәптән монгол кабиләләрен дә, татарлар дип ата­ганнар.
Урта гасырлар чорында яшәгән дала халыкларының тулы һәм дөрес тарихын язу искиткеч катлаулы эш. Төрле телләрдә сөйләшүче ка­биләләр үзара сугышып торганнар, еш кына җиңелгән кабилә җиңү­чесенең исемен кабул иткән. Ка­биләләрнең яшәү урыннары да гел алмашынып торган.
XII йөз ахырларында Үзәк Азия далаларында көн күрүче кабиләләр арасыннан монголлар күтәрелә башлый. Тимучин гаскәрләре та­тарларны тулысынча үзләренә буйсындыралар. 1206 ел корылта­енда элегрәк татарлар тарафын­нан үтерелгән Есүгәй-багатурның улы Тимучин Чыңгыз хан исеме белән Монгол дәүләтенең олуг ханы итеп сайлана. Татарларның күбесен ул үтертә, әмма аларның искиткеч батыр сугышчы булуларын да та­ный, шуңа күрә тәҗрибәле татар гаскәриләрен киләчәк сугышларда файдаланырга карар кыла.
1207 елда Чыңгыз хан башлаган яулап алу сугышлары 1223–1240 елларда аның оныгы Бату хан та­рафыннан Көнчыгыш Европа территориясендә дәвам иттерелә. Ни гаҗәп, Европада «монгол» тү­гел, «татар» исеме тарала башлый. Моның сәбәбен XIII гасыр сәяхәт­чесе Гильом Рубрук аңлатып бирә: «Чыңгыз (соңыннан аның улла­ры һәм оныклары. – Ф.Х.) сугыш­ка керүче гаскәр башына татар­ларны куя торган була, һөҗүмгә дучар ителгәннәр аларны: «Әнә татарлар килә», – дип кычкырып каршы алганнар, шуңа күрә татар исеме тиз тарала». Соңыннан яулап алынган җирләрдә калкып чык­кан Алтын Урда дәүләтенең хал­кын да гомумиләштереп татарлар дип йөртә башлыйлар. Әлбәттә, җиңелүгә дучар булган болгарлар, кайберәүләр уйлаганча, үзләренең асыл исемнәреннән баш тартып, «татар» исеменә тиз генә күчмә­гәннәр. Аларны монгол-татарлар кул астына кермәгән күршеләре шулай атаган. Билгеле булганча, әле XIX гасырда да татарлар үзләрен «мөселманнар» яисә «болгарлар» дип атауны мәгъкуль күргәннәр. Алтын Урда дәүләте составында татар халкының этнос буларак формалашуы тәмамланмый, бәл­ки дәвам итә. Болгарлар составына тугандаш кыпчаклар килеп кушы­ла, әлбәттә, татар-монголларның да ролен инкарь итәргә ярамый. Әмма ни генә булмасын, галимнәр­нең фикеренчә, бүгенге татарлар­ның антропологик үзенчәлекләре монголоид татарлардан түгел, евро­пеоид болгар бабаларыннан килә.