Чүлмәк кенә, димәгез...
Тарих битләре
07 сентября 2017
Керамика, ягъни балчыктан әвәләп эшләнгән савыт‑саба һәм дә төрле хайван, кош‑корт рәвешендәге бала‑чага уенчыклары археологик казу эшләре вакытында иң еш очрый торган табылдыклардан санала. Аларда бик бай тарихи мәгълүмат «яшеренгән». Әле археологик разведкалар үткәргәндә үк, моңа кадәр билгеле булмаган берәр яңа объект, әйтик, борынгы авыл урыны табып алсак, өч‑дүрт чүлмәк китегенә күз төшереп, әлеге объектның кайсы гасырга караганын һәм биредә нинди халык яшәгәнен шактый ук төгәллек белән әйтеп бирә алабыз. Нәкъ менә шуңа күрә дә инде археологлар керамиканы җентекләп, төрле ысуллар кулланып өйрәнәләр.
«ГОМУМБОЛГАР» КЕРАМИКАСЫ
Болгар илендә чүлмәк җитештерү шәһәр һөнәрчелегенең иң алдынгы тармакларыннан саналган. Чүлмәкчеләр бик югары сыйфатлы һәм киң ассортиментлы продукция җитештергәннәр. Алар арасында аш‑су пешерергә җайлаштырылган казан һәм 3–5 литрлы, артык зур булмаган чүлмәкләр, пешкән ризыкны салып өстәлгә куя торган тәлинкәләр, җамаяклар, кувшиннар һәм башка төрле аш савытлары, ашамлык продуктларын (он-ярма, ит-май, сөт) саклау өчен махсус ясалган хум, корчага ише күләмле, 20–30 литр сыйдырышлы чүлмәкләр, һәр гаиләдә кулланыла торган яктырткыч лампалар бар. Бала арбалары, бишек төпләренә урнаштырыла торган «стаканга охшаш туваклар («бала чүлмәкләре»), кара һәм төсле металлургиядә кирәкле терекөмеш саклау өчен махсуслаштырылган сфероконуслар еш табыла.
Бу савытларны елга комы кушып изелгән кызыл балчыктан чүлмәк түгәрәкләрендә ясаганнар, бераз кояшта киптереп алганнан соң, махсус таякчыклар (лощило) белән шомартып-ялтыратып алганнар, гади генә, әмма бик зәвыклы итеп дулкынсыман бизәкләр төшергәннәр, аннан соң кайнарлыгы 700–800 градуска җитә торган махсус мичләрдә (горннарда) яхшылап яндырганнар.
Күрәсең, практик яктан чыдам, ә формасы белән бик матур булгангадыр, болгар чүлмәкчеләре җитештергән савытларны сәүдәгәрләр күрше халыкларга, бигрәк тә рус кенәзлекләренә илтеп сата торган булганнар. Мәскәү, Суздаль, Муром, Владимир, Белоозеро, Ростов, Бөек Новгород, Түбән Новгород, Киев, Чернигов кебек шәһәрләрне казыганда болгар чүлмәкләре еш табыла. Алай гына да түгел, Суздаль тирәсендә археологлар болгар чүлмәкчеләре эшләгән остаханә калдыкларына тап булдылар. Биредә ике яруслы түгәрәк горннар (аскы катта – утын ягып җылыту, өстә – әзер продукция яндыру камералары) сакланып калган. Диаметры һәм биеклеге икешәр метрга җитә торган әлеге мичләр монголларга кадәрге чорда бары тик болгарларда гына булган. Рус һөнәрчеләре чүлмәкләрне гади мичләрдә – учакларда яндырганнар, шуңа күрә алар җитештергән продукциянең сыйфаты түбән булган. Бары тик XIV йөздә генә болгар чүлмәкчеләренең турыдан-туры йогынтысы астында кайбер рус шәһәрләрендә, мәсәлән, Мәскәүдә кызыл балчыклы чүлмәкләр ясарга өйрәнгәннәр.
Болгар шәһәрләрен һәм авылларын казыганда табыла торган кызыл балчыклы керамиканы фәндә «гомумболгар керамикасы» дип атыйлар. Ул барлык керамик табылдыкларның якынча 94–95 процентын тәшкил итә. Калган 5–6 проценты махсус станок – чүлмәк түгәрәге кулланмыйча, кулдан гына әвәләп ясалган савыт-сабага туры килә. Формалары, җитештерү технологиясе, бизәлеше ягыннан алар бик төрле. Шуңа күрә дә аларны археологлар бик кызыксынып өйрәнәләр. Төрлелекнең сәбәбе шул: әгәр дә кызыл балчыклы һәм яхшы сыйфатлы гомумболгар керамикасын, исеменнән үк аңлашылганча, болгарлар үзләре җитештерсәләр, кулдан эшләнгән, ярыйсы ук архаик, әйтергә кирәк, тупас савыт‑саба болгарларга килеп кушылган башка халыкларга мөнәсәбәтле. Болгар керамикасы буенча күренекле белгечләребез Т.А. Хлебникова һәм Н.А. Кокорина әлеге керамиканы ике дистәгә якын этномәдәни төркемгә бүлеп карыйлар. Без аларның һәрберсенә тукталып тормабыз, әмма кайбер төркемнәр турында мәгълүмат биреп китмичә ярамас. Түбәндә язылганнар укучыларыбыз өчен аңлаешлырак булсын өчен шуны искәртеп үтәбез: керамиканың этномәдәни төркемнәрен галимнәр берече чиратта теге яки бу халыклардагы/кабиләләрдәге чүлмәкчелекнең технологик үзенчәлекләренә карап билгелиләр. Бу үзенчәлекләр балчык савыт‑саба ясау өчен чимал әзерләгән чорда ук башлана. Карьердан казып чыгарылган кызыл балчыктан турыдан-туры измә ясамыйлар, чөнки ул артык майлы була, андый балчыктан ясалган савыт‑саба мичтә яндырганда чатный, яраксызга әверелә. Балчыкның майлылыгын киметү өчен аңа елга комы, тирес, төелгән бака кабырчыгы, кош йоны, туралган үлән, вакланган таш һәм башкаларны кушалар. Бу өлкәдә һәр халыкның үз традициясе була. Шундый ук традицияләр савыт-сабаларның формасында, аларны бизәүдә дә күзәтелә.
ҮЗЕ МӨҺЕРЛЕ, ҮЗЕ ЧЫРШЫЛЫ
Болгарлар әле Хәзәр дәүләте чикләрендә, Азов‑Дон буйларында яшәгән чорда ук бик үзенчәлекле, күрше халыкларныкына охшамаган савыт‑саба җитештерә торган булганнар. Чүлмәкләр көрән төстәге балчык составына туралган үлән яисә шамот – төелгән иске чүлмәк ватыклары кушып кулдан әвәләп ясалган (соңыннан өлешчә чүлмәк түгәрәкләрендә эшкәртелгән); өслеге параллель сызыклар белән сырланган, иңнәре дулкынга охшаш рәсемнәр белән бизәлгән. VIII гасыр урталарында Урта Иделгә күчеп утыргач та, болгарлар традиция буенча шундый ук савыт‑саба җитештерүләрен дәвам иткәннәр. Ул бары тик Х гасыр ахырларында, кулланылышка югарыда тасвирлап үтелгән яхшы сыйфатлы гомумболгар керамикасы кергәч кенә, юкка чыга. Сүз уңаеннан исегезгә төшереп китим: әлеге этномәдәни төркемгә кергән савыт‑саба фрагментлары (фән телендә «салтово-маяк тибындагы керамика» дип йөртелә) Казан кремлендә дә табылган иде, һәм алар башкалабызның барлыкка килү вакытын ачыклауда әһәмиятле роль уйнадылар.
Яндырырга куелган чүлмәк.
Яндырырга куелган чүлмәк.
Х гасыр башларында болгарлар яшәгән шәһәр-авылларда тагын бер этномәдәни төркемгә караган савыт‑саба пәйда була. Фәндәге исеме – «постпетрогром» тибындагы керамика (беренче мәртәбә Екатеринбург шәһәре тирәсендәге Петрогром тавы итәгендә табылган). Бу төркемгә кергән савытлар да кулдан эшләнгән, әмма аларны башка төркемдәгеләр белән һич бутый алмыйсың: барысы да түгәрәк төпле, цилиндр муенлы, балчыгы составында – вакланган бака кабырчыгы. Бизәлеше дә бик үзенчәлекле: муенында рәт‑рәт булып шнур, үрелгән бау эзләре, иңнәрендә тарак тешләренә охшаш штамп «сугып» ясалган зигзаг яисә чыршы сурәте (фәндә «гребенчато-шнуровая керамика» дип йөртелә). Әлеге керамика безнең якларга Урал таулары тирәсендә, Кама елгасының югары агымы бассейнында яшәүче угыр кабиләләре белән бергә «күчеп» килгән. Бер төркем галимнәр әлеге керамиканың килеп чыгышын шул ук территориядә яшәүче финнар – коми-пермяк һәм удмуртларның борынгы бабалары белән бәйләп аңлаталар. Болгар дәүләтенең Кама аръягында урнашкан үзәк өлкәләрендә «постпетрогромлылар» болгарлар белән аралашып бетәләр.
Постпетрогром кабиләләрнең Идел Болгары җирләренә күчеп утырулары XI–XII гасырларда да дәвам итә. Аларның күбесе Алабуга, Кирмән калалары җирлегендә һәм аның тирә-юнендә туплана. Хәзерге Татарстанның көнчыгыш районнарында яшәгән «постпетрогромлылар» Алтын Урда чорында Чиялек археология культурасын барлыкка китерәләр. Әлеге культура кабиләләре, галимнәр фаразлавынча, башкорт халкының килеп чыгышында катнашалар.
Тагын бер үзенчәлекле төркем нык аерылып тора болгар керамикасыннан. Ул да булса безнең фин күршеләребез кулланган савыт-саба. Борынгы марилар ясаган чүлмәкләр бик примитив: өй шартларында кулдан гына әвәләп эшләнгән, бизәкләре дә юк, учакта яндырылган, кыскасы, начар сыйфатлы, хуҗасына озак хезмәт итмәгәндер алар. Мондый савыт‑саба китекләре Казан кремленнән дә табып алынды. Ләкин алар күп түгел, болгарлар арасында яши башлаган марилар үзләре алып килгән савыт-сабадан озак файдаланмаганнардыр, күрәсең, базардан очсызга гына яхшы сыйфатлыларын сатып ала башлаганнардыр.
Ә менә борынгы удмуртларның (ломоватово, чепец, полом кабиләләре) савыт-сабалары сыйфатлырак итеп ясалган, матур гына бизәкләре дә бар. Мондый керамика соңгы елларда Болгар казылмаларыннан, шәһәрнең IX–X гасырларда тупланган иң борынгы катламнарыннан чыкты.
Хәзерге Пермь яклары белән бәйләнгән, ягъни Урал буе финнарына (коми-пермякларга) мөнәсәбәте булган савыт‑саба иң әүвәл Чистай шәһәре янында урнашкан Җүкәтау каласында табыла, шуңа күрә ул фәндә «Җүкәтау тибындагы керамика» дип йөртелә дә. Аның балчыгында эре ком бөртекләре ачык күренеп тора, формасы белән тирән булмаган киң авызлы, бер тоткалы савытлар. Төпләре яссы түгел, бераз түгәрәк. Иңнәрендәге бизәк күп зоналы текә дулкыннардан гыйбарәт. Әлеге савытларның башка халыклар арасында таралган төгәл аналоглары билгеле түгел, шуңа күрә аның Урал‑Кама буйларында яшәгән халыкларныкы булуы мөмкин дигән гипотеза әлегә исбатланмаган килеш кала бирә.
КАЯН КИЛЕПЧЫККАННАР?
Болгар истәлекләрен казыганда сирәк булса да Рус кенәзлекләреннән китерелгән савыт-сабалар да очрый. Хуш, русларның болгар шәһәрләрендә даими яшәүләре борынгы елъязмаларда да чагылыш тапкан. Сугышып та торганнар, сәүдә дә итешкәннәр, алар болгарлар белән «тел, лөгать, гадәт һәм әхлак алмашып» яшәгәннәр. Рус чүлмәкләре кара‑көрән төстә, өслеге параллель сызыклар белән бизәлгән, начар яндырылган. Мондый чүлмәкләрне алар үзләре белән алып килгәннәр, әмма бе раздан болгар савыт-сабасыннан файдалануга күчкәннәр.
Болгарлар белән Көнчыгыш Европа далаларында яшәүче күчмән төрки халыклары арасындагы багланышлар гасырлар буена дәвам иткән. Х йөздә алар бәҗәнәкләр, XI йөздән башлап кыпчаклар белән аралашып яшиләр. Күчмәннәрнең бер өлеше Идел Болгары территориясенә дә үтеп керә дип әйтергә нигез бар, чөнки аларның культурасына хас әйберләр, шул исәптән кулдан эшләнгән савыт‑саба фрагментлары еш табыла. Болгар теленең кыпчаклаша башлавы да монгол яуларына кадәрге чорга туры киләдер, мөгаен.
Күргәнебезчә, төрле халыклар калдырган традицион керамика болгар халкының килеп чыгышын, Урта Идел һәм Урал буе татарларының этник тарихын өйрәнүдә бай мәгълүмат бирә алырлык тарихи чыганак булып тора. Әлеге чыганак болгарларның күп төрле этник компонентлардан торганлыгын бик ачык күрсәтә.
Тагын бер тапкыр яхшы сыйфатлы гомумболгар керамикасына күз төшерик. Каян килеп чыккан ул? Күрше‑тирә халыкларында юк бит мондый формалар – кувшиннар, хумнар, яктырткыч лампалар, туваклар, сфероконуслар.
Кайбер галимнәр мондый формаларның килеп чыгышын һәм безнең төбәкләрдә таралышын антик чор истәлекләре белән бәйләргә тырыша. Имеш, Борынгы Грециядә һәм Римдә кулланылышта йөргән савыт‑саба формалары һәм аларны ясау технологиясе Хәзәр каганлыгы аша Идел болгарларына килеп җиткән. Бу версияне әлегә хуплап та, инкарь итеп тә булмый. Өстәмә тикшеренүләр үткәрергә кирәк. Шул ук вакытта болгар савыт-сабалары (бигрәк тә хумнар, туваклар, яктырткычлар) күп яктан Урта Азия халыкларыныкына охшаш. Кызганыч, Урта Азия һәм Болгар керамикасын чагыштырма планда өйрәнү проблемасы әлегә кадәр игътибардан читтә калып килә. Идел Болгарында табылган сфероконусларның күбесе импорт өлешенә туры килә, алар нәкъ менә Урта Азиядән һәм Кавказ аръягы дәүләтләреннән китерелгәннәр.
«ГОМУМБОЛГАР» КЕРАМИКАСЫ
Болгар илендә чүлмәк җитештерү шәһәр һөнәрчелегенең иң алдынгы тармакларыннан саналган. Чүлмәкчеләр бик югары сыйфатлы һәм киң ассортиментлы продукция җитештергәннәр. Алар арасында аш‑су пешерергә җайлаштырылган казан һәм 3–5 литрлы, артык зур булмаган чүлмәкләр, пешкән ризыкны салып өстәлгә куя торган тәлинкәләр, җамаяклар, кувшиннар һәм башка төрле аш савытлары, ашамлык продуктларын (он-ярма, ит-май, сөт) саклау өчен махсус ясалган хум, корчага ише күләмле, 20–30 литр сыйдырышлы чүлмәкләр, һәр гаиләдә кулланыла торган яктырткыч лампалар бар. Бала арбалары, бишек төпләренә урнаштырыла торган «стаканга охшаш туваклар («бала чүлмәкләре»), кара һәм төсле металлургиядә кирәкле терекөмеш саклау өчен махсуслаштырылган сфероконуслар еш табыла.
Бу савытларны елга комы кушып изелгән кызыл балчыктан чүлмәк түгәрәкләрендә ясаганнар, бераз кояшта киптереп алганнан соң, махсус таякчыклар (лощило) белән шомартып-ялтыратып алганнар, гади генә, әмма бик зәвыклы итеп дулкынсыман бизәкләр төшергәннәр, аннан соң кайнарлыгы 700–800 градуска җитә торган махсус мичләрдә (горннарда) яхшылап яндырганнар.
Күрәсең, практик яктан чыдам, ә формасы белән бик матур булгангадыр, болгар чүлмәкчеләре җитештергән савытларны сәүдәгәрләр күрше халыкларга, бигрәк тә рус кенәзлекләренә илтеп сата торган булганнар. Мәскәү, Суздаль, Муром, Владимир, Белоозеро, Ростов, Бөек Новгород, Түбән Новгород, Киев, Чернигов кебек шәһәрләрне казыганда болгар чүлмәкләре еш табыла. Алай гына да түгел, Суздаль тирәсендә археологлар болгар чүлмәкчеләре эшләгән остаханә калдыкларына тап булдылар. Биредә ике яруслы түгәрәк горннар (аскы катта – утын ягып җылыту, өстә – әзер продукция яндыру камералары) сакланып калган. Диаметры һәм биеклеге икешәр метрга җитә торган әлеге мичләр монголларга кадәрге чорда бары тик болгарларда гына булган. Рус һөнәрчеләре чүлмәкләрне гади мичләрдә – учакларда яндырганнар, шуңа күрә алар җитештергән продукциянең сыйфаты түбән булган. Бары тик XIV йөздә генә болгар чүлмәкчеләренең турыдан-туры йогынтысы астында кайбер рус шәһәрләрендә, мәсәлән, Мәскәүдә кызыл балчыклы чүлмәкләр ясарга өйрәнгәннәр.
Болгар шәһәрләрен һәм авылларын казыганда табыла торган кызыл балчыклы керамиканы фәндә «гомумболгар керамикасы» дип атыйлар. Ул барлык керамик табылдыкларның якынча 94–95 процентын тәшкил итә. Калган 5–6 проценты махсус станок – чүлмәк түгәрәге кулланмыйча, кулдан гына әвәләп ясалган савыт-сабага туры килә. Формалары, җитештерү технологиясе, бизәлеше ягыннан алар бик төрле. Шуңа күрә дә аларны археологлар бик кызыксынып өйрәнәләр. Төрлелекнең сәбәбе шул: әгәр дә кызыл балчыклы һәм яхшы сыйфатлы гомумболгар керамикасын, исеменнән үк аңлашылганча, болгарлар үзләре җитештерсәләр, кулдан эшләнгән, ярыйсы ук архаик, әйтергә кирәк, тупас савыт‑саба болгарларга килеп кушылган башка халыкларга мөнәсәбәтле. Болгар керамикасы буенча күренекле белгечләребез Т.А. Хлебникова һәм Н.А. Кокорина әлеге керамиканы ике дистәгә якын этномәдәни төркемгә бүлеп карыйлар. Без аларның һәрберсенә тукталып тормабыз, әмма кайбер төркемнәр турында мәгълүмат биреп китмичә ярамас. Түбәндә язылганнар укучыларыбыз өчен аңлаешлырак булсын өчен шуны искәртеп үтәбез: керамиканың этномәдәни төркемнәрен галимнәр берече чиратта теге яки бу халыклардагы/кабиләләрдәге чүлмәкчелекнең технологик үзенчәлекләренә карап билгелиләр. Бу үзенчәлекләр балчык савыт‑саба ясау өчен чимал әзерләгән чорда ук башлана. Карьердан казып чыгарылган кызыл балчыктан турыдан-туры измә ясамыйлар, чөнки ул артык майлы була, андый балчыктан ясалган савыт‑саба мичтә яндырганда чатный, яраксызга әверелә. Балчыкның майлылыгын киметү өчен аңа елга комы, тирес, төелгән бака кабырчыгы, кош йоны, туралган үлән, вакланган таш һәм башкаларны кушалар. Бу өлкәдә һәр халыкның үз традициясе була. Шундый ук традицияләр савыт-сабаларның формасында, аларны бизәүдә дә күзәтелә.
ҮЗЕ МӨҺЕРЛЕ, ҮЗЕ ЧЫРШЫЛЫ
Болгарлар әле Хәзәр дәүләте чикләрендә, Азов‑Дон буйларында яшәгән чорда ук бик үзенчәлекле, күрше халыкларныкына охшамаган савыт‑саба җитештерә торган булганнар. Чүлмәкләр көрән төстәге балчык составына туралган үлән яисә шамот – төелгән иске чүлмәк ватыклары кушып кулдан әвәләп ясалган (соңыннан өлешчә чүлмәк түгәрәкләрендә эшкәртелгән); өслеге параллель сызыклар белән сырланган, иңнәре дулкынга охшаш рәсемнәр белән бизәлгән. VIII гасыр урталарында Урта Иделгә күчеп утыргач та, болгарлар традиция буенча шундый ук савыт‑саба җитештерүләрен дәвам иткәннәр. Ул бары тик Х гасыр ахырларында, кулланылышка югарыда тасвирлап үтелгән яхшы сыйфатлы гомумболгар керамикасы кергәч кенә, юкка чыга. Сүз уңаеннан исегезгә төшереп китим: әлеге этномәдәни төркемгә кергән савыт‑саба фрагментлары (фән телендә «салтово-маяк тибындагы керамика» дип йөртелә) Казан кремлендә дә табылган иде, һәм алар башкалабызның барлыкка килү вакытын ачыклауда әһәмиятле роль уйнадылар.
Яндырырга куелган чүлмәк.
Яндырырга куелган чүлмәк.
Х гасыр башларында болгарлар яшәгән шәһәр-авылларда тагын бер этномәдәни төркемгә караган савыт‑саба пәйда була. Фәндәге исеме – «постпетрогром» тибындагы керамика (беренче мәртәбә Екатеринбург шәһәре тирәсендәге Петрогром тавы итәгендә табылган). Бу төркемгә кергән савытлар да кулдан эшләнгән, әмма аларны башка төркемдәгеләр белән һич бутый алмыйсың: барысы да түгәрәк төпле, цилиндр муенлы, балчыгы составында – вакланган бака кабырчыгы. Бизәлеше дә бик үзенчәлекле: муенында рәт‑рәт булып шнур, үрелгән бау эзләре, иңнәрендә тарак тешләренә охшаш штамп «сугып» ясалган зигзаг яисә чыршы сурәте (фәндә «гребенчато-шнуровая керамика» дип йөртелә). Әлеге керамика безнең якларга Урал таулары тирәсендә, Кама елгасының югары агымы бассейнында яшәүче угыр кабиләләре белән бергә «күчеп» килгән. Бер төркем галимнәр әлеге керамиканың килеп чыгышын шул ук территориядә яшәүче финнар – коми-пермяк һәм удмуртларның борынгы бабалары белән бәйләп аңлаталар. Болгар дәүләтенең Кама аръягында урнашкан үзәк өлкәләрендә «постпетрогромлылар» болгарлар белән аралашып бетәләр.
Постпетрогром кабиләләрнең Идел Болгары җирләренә күчеп утырулары XI–XII гасырларда да дәвам итә. Аларның күбесе Алабуга, Кирмән калалары җирлегендә һәм аның тирә-юнендә туплана. Хәзерге Татарстанның көнчыгыш районнарында яшәгән «постпетрогромлылар» Алтын Урда чорында Чиялек археология культурасын барлыкка китерәләр. Әлеге культура кабиләләре, галимнәр фаразлавынча, башкорт халкының килеп чыгышында катнашалар.
Тагын бер үзенчәлекле төркем нык аерылып тора болгар керамикасыннан. Ул да булса безнең фин күршеләребез кулланган савыт-саба. Борынгы марилар ясаган чүлмәкләр бик примитив: өй шартларында кулдан гына әвәләп эшләнгән, бизәкләре дә юк, учакта яндырылган, кыскасы, начар сыйфатлы, хуҗасына озак хезмәт итмәгәндер алар. Мондый савыт‑саба китекләре Казан кремленнән дә табып алынды. Ләкин алар күп түгел, болгарлар арасында яши башлаган марилар үзләре алып килгән савыт-сабадан озак файдаланмаганнардыр, күрәсең, базардан очсызга гына яхшы сыйфатлыларын сатып ала башлаганнардыр.
Ә менә борынгы удмуртларның (ломоватово, чепец, полом кабиләләре) савыт-сабалары сыйфатлырак итеп ясалган, матур гына бизәкләре дә бар. Мондый керамика соңгы елларда Болгар казылмаларыннан, шәһәрнең IX–X гасырларда тупланган иң борынгы катламнарыннан чыкты.
Хәзерге Пермь яклары белән бәйләнгән, ягъни Урал буе финнарына (коми-пермякларга) мөнәсәбәте булган савыт‑саба иң әүвәл Чистай шәһәре янында урнашкан Җүкәтау каласында табыла, шуңа күрә ул фәндә «Җүкәтау тибындагы керамика» дип йөртелә дә. Аның балчыгында эре ком бөртекләре ачык күренеп тора, формасы белән тирән булмаган киң авызлы, бер тоткалы савытлар. Төпләре яссы түгел, бераз түгәрәк. Иңнәрендәге бизәк күп зоналы текә дулкыннардан гыйбарәт. Әлеге савытларның башка халыклар арасында таралган төгәл аналоглары билгеле түгел, шуңа күрә аның Урал‑Кама буйларында яшәгән халыкларныкы булуы мөмкин дигән гипотеза әлегә исбатланмаган килеш кала бирә.
КАЯН КИЛЕПЧЫККАННАР?
Болгар истәлекләрен казыганда сирәк булса да Рус кенәзлекләреннән китерелгән савыт-сабалар да очрый. Хуш, русларның болгар шәһәрләрендә даими яшәүләре борынгы елъязмаларда да чагылыш тапкан. Сугышып та торганнар, сәүдә дә итешкәннәр, алар болгарлар белән «тел, лөгать, гадәт һәм әхлак алмашып» яшәгәннәр. Рус чүлмәкләре кара‑көрән төстә, өслеге параллель сызыклар белән бизәлгән, начар яндырылган. Мондый чүлмәкләрне алар үзләре белән алып килгәннәр, әмма бе раздан болгар савыт-сабасыннан файдалануга күчкәннәр.
Болгарлар белән Көнчыгыш Европа далаларында яшәүче күчмән төрки халыклары арасындагы багланышлар гасырлар буена дәвам иткән. Х йөздә алар бәҗәнәкләр, XI йөздән башлап кыпчаклар белән аралашып яшиләр. Күчмәннәрнең бер өлеше Идел Болгары территориясенә дә үтеп керә дип әйтергә нигез бар, чөнки аларның культурасына хас әйберләр, шул исәптән кулдан эшләнгән савыт‑саба фрагментлары еш табыла. Болгар теленең кыпчаклаша башлавы да монгол яуларына кадәрге чорга туры киләдер, мөгаен.
Күргәнебезчә, төрле халыклар калдырган традицион керамика болгар халкының килеп чыгышын, Урта Идел һәм Урал буе татарларының этник тарихын өйрәнүдә бай мәгълүмат бирә алырлык тарихи чыганак булып тора. Әлеге чыганак болгарларның күп төрле этник компонентлардан торганлыгын бик ачык күрсәтә.
Тагын бер тапкыр яхшы сыйфатлы гомумболгар керамикасына күз төшерик. Каян килеп чыккан ул? Күрше‑тирә халыкларында юк бит мондый формалар – кувшиннар, хумнар, яктырткыч лампалар, туваклар, сфероконуслар.
Кайбер галимнәр мондый формаларның килеп чыгышын һәм безнең төбәкләрдә таралышын антик чор истәлекләре белән бәйләргә тырыша. Имеш, Борынгы Грециядә һәм Римдә кулланылышта йөргән савыт‑саба формалары һәм аларны ясау технологиясе Хәзәр каганлыгы аша Идел болгарларына килеп җиткән. Бу версияне әлегә хуплап та, инкарь итеп тә булмый. Өстәмә тикшеренүләр үткәрергә кирәк. Шул ук вакытта болгар савыт-сабалары (бигрәк тә хумнар, туваклар, яктырткычлар) күп яктан Урта Азия халыкларыныкына охшаш. Кызганыч, Урта Азия һәм Болгар керамикасын чагыштырма планда өйрәнү проблемасы әлегә кадәр игътибардан читтә калып килә. Идел Болгарында табылган сфероконусларның күбесе импорт өлешенә туры килә, алар нәкъ менә Урта Азиядән һәм Кавказ аръягы дәүләтләреннән китерелгәннәр.
Добавить комментарий