Мәшһүр ханбикәләр: Нурсолтан

Әле борынгы күчмәннәр җәмгыятендә үк, бигрәк тә Төрки каганлыгы чорын­нан башлап, соңыннанрак исә инде Урта гасырлар чорында мөселман дәүләтлә­рендә хатын-кызлар хакимият эшендә һәрчак актив катнашып килгәннәр. Җүчи Олысы (Алтын Урда) ханнарының сөекле хатыннары дәүләтнең эчке һәм тыш­кы сәясәт юнәлешләрен билгеләгәндә, хан тәхетенә яңа кандидатлар сайлаган­да кайвакыт хәлиткеч роль уйнаганнар. Казан ханлыгында безгә мәгълүм күре­некле затлар арасында Фатыйма-солтан, Нурсолтан, Гәүһәршад һәм Сөембикә ханбикәләрнең исемнәре бар.
 
Ни кызганыч, язма чыганакларда бу ханымнар турында мәгълүматлар бик аз. Бигрәк тә Фатыйма-солтан турында. Нурсолтан белән Гәүһәр­шад исемнәре елъязмаларда күбрәк очрый, чөнки алар Казан ханлы­гында гына түгел, күрше илләрдә дә сәясәтче һәм дәүләт эшлеклеләре буларак танылганнар. Сөембикә-ханбикәнең сәяси эшчәнлегенә ка­раганда, фаҗигале язмышы күбрәк билгеле. Гәүһәршад һәм Сөембикә турында сүз киләчәк язмалары­бызда булыр. Ә хәзер Нурсолтан турындагы язмабызны Фатыйма-солтаннан башлап китәргә ният­либез.
КЕМ УЛ ФАТЫЙМА-СОЛТАН?
Элек-электән, борынгы кешелек җәмгыяте чорларыннан башлап диярлек, ыруг-кабилә юлбашчы­ларының, патша-корольләрнең, хан-солтаннарның кайчан һәм кем белән никахлашуларына нык игъ­тибар биргәннәр. Бу эшләрдә инде беренче планда мәхәббәт түгел, бәл­ки сәясәт торган. Шул күзлектән чыгып, тәхеткә куелган дәүләт җитәкчеләре хатынлыкка яраклы чибәрләрне үзләре арасыннан түгел, күрше илләрдән, чит дәүләтләрдән сайлап алырга тырышканнар. Әлбәттә, идарәче аксөякләр катла­выннан. Кайчакта хәтта кәләшләр­нең бөтенләй ят телдә сөйләшүлә­ренә һәм башка дин тотуларына да игътибар итмәгәннәр. Ни генә димә, югары катлау әһелләренең никахлашуы нәтиҗәсендә «туган­лашкан» дәүләтләр арасында ыз­гыш-талашлар, сугышлар сирәгрәк булган.
Фатыйма-солтан – Нугай морзасы Мусабәк кызы (сүз уңаеннан: Му­сабәкнең өлкән улы Йосыф морза – Сөембикәнең атасы). 1467 елда аны, Казанга алып килеп, Ибраһим ханга кияүгә бирәләр. Ибраһим хан белән Фатыйма-солтанның Илһам, Хо­дайкол һәм Мәлик‑Таһир исемле өч уллары була. Без инде алар ту­рында узган язмабызда сөйләгән идек. Исегездәдер, 1479 елда, Иб­раһим хан үлгәннән соң, тәхеткә аның олы улын – Илһамны утыр­талар. 1485 елда Мәскәү гаскәрлә­ре ярдәмендә ул тәхеттән куыла, әмма тиз арада нугайлар ярдә­ме белән яңадан тәхет хуҗасына әверелә. 1487 елның язында Иван III гаскәрләре Казанны камап ала, июльдә исә алар алдында шәһәр капкалары ачыла. Илһам ханны тәхеттән бәреп төшерәләр (Иван III кулына аны үзебезнең татарлар ук китереп тоттыралар) һәм хатын­нары белән башта Мәскәүгә, аннан соң Вологдага сөргенгә озаталар. Әнисен, энеләре Мәлик‑Таһир белән Ходайколны һәм сеңелләрен Бе­лоозеро тирәсендәге Карголом шәһәрчегенә сөрәләр. Фатыйма-солтан һәм аның улы Мәлик‑Таһир шунда үлеп калалар.
ТИМУР-БӘК КЫЗЫ НУРСОЛТАН
Ул да, Фатыйма-солтан кебек үк, Нугай далаларында туып‑үскән кыз. Унҗиде яшьләр тирәсендә Нурсолтанны Казан ханы Хәлилгә кияүгә бирәләр. Хәлил ханлык белән озак идарә итә алмый, яшь кенә килеш гүр иясе була. Тол калган Нурсолтанны, борынгыдан килгән йола буенча, аның энесе Ибраһим хан үзенә икенче хатынлыкка ала. Бу никахтан аларның Мөхәммәдәмин һәм Габделлатыйф исемле уллары, Гәүһәршад исемле кызлары дөньяга килә.
1479 елда Ибраһим хан, яшь кенә балаларын – ятим, хатыннарын тол калдырып, якты дөнья белән хушлаша. Мәрхүмнең өлкән хаты­ны Фатыйма-солтан Казанда кала, чөнки улы Илһамны әтисе урынына хан тәхетенә утырталар, Нурсолтан­ны Кырым ханы Миңлегәрәй үзенә хатынлыкка сорый – ул бу чибәр һәм акыллы хатынны кыз чагыннан ук белгән була инде. Нурсолтан ри­залыгын бирә һәм тиздән, яңа гына ун яшен тутырган Мөхәммәдәми­нен Мәскәүгә, Иван III хозурына озатып (Мәскәү күзгә күренеп ны­гый-көчәя, Казанны тынычлыкта калдырмас, бәлки, улымнан хан да ясап куяр әле, дигән өмет беләндер, күрәсең), төпчек улы Габделлатыйф­ны үзе белән алып, Кырымга – Бак­часарайга китеп бара. Аның яңа ире Миңлегәрәй – Кырымны Алтын Урдадан аерып алып, мөстәкыйль ханлыкка нигез салган атаклы Ха­җигәрәй ханның улы. Миңлегәрәй­нең Нурсолтанга кадәр дә берничә хатыны булган, әмма Нурсолтан тиз арада һәм, әйтергә кирәк, җиңел генә аның иң дәрәҗәле һәм сөекле хатынына – олуг ханбикәгә әверелә. Чибәр, мөлаем һәм сөйкемле ханым башкаларыннан, күрәмсең, үзенең зирәк акылы, тыныч табигате, тү­землелеге һәм кешеләр белән уртак тел таба алу сәләте белән аерылып торгандыр.
Миңлегәрәй күзлегеннән чыгып караганда исә, Нурсолтан аның ни­кахлы хатыны гына түгел, бәлки Казан ханлыгын һәм Ногай Урда­сын Кырым белән туганлаштыр­ган илче-дипломат та. Өстәвенә, әле ул Мәскәү кенәзе белән дә дус­танә мөнәсәбәттә тора – олы улы Мөхәммәдәмин Иван III кул астын­да Каширада яши. Шунлыктан Нур­солтанның әкренләп хан киңәшче­сенә әверелеп китүен аңлау бер дә авыр түгел. Казан ханнарына, Нугай морзаларына Нурсолтан аша йо­гынты ясап тору үзе дә – Кырым файдасына.
Мәскәү ныгыса, Казанга тыныч яшәргә ирек куймас, дип, Нурсол­тан дөрес уйлаган икән. 1487 елгы вакыйгалар шуны күрсәтә: Иван III, Казанны яулап алып, биредә Мәскәү протектораты урнаштыра. Илһам хан илдән сөрелә, Мәскәү тәрбия­се алган Мөхәммәдәмин исә, нәкъ әнисе фаразлаганча, хан тәхетенә утыртыла.
Эшләр әйбәт бара, инде төпчек малай турында да уйларга ва­кыт, ул да балигъ булып килә бит. Миңлегәрәй, сәясәт ихтыяҗларын күз алдында тотып, Габделлатыйф­ны Мәскәүгә, Иван III тәрбиясенә җибәрергә тәкъдим ясый. Нурсол­танның аны читкә җибәрәсе кил­ми, әмма ире белән ризалашырга мәҗбүр була. 1493 елның 6 авгус­тында Габделлатыйфны Мәскәүгә озаталар.
Нурсолтан, улының язмышы өчен борчылып, Иван III кә хат юллый:
«Үзең аңлыйсыңдыр, кадер­ле улымны мин, зур ышаныч вә өметләр белән, синең кара­макка җибәрдем. Ул бала яз­мышын үзең теләгәнчә хәл ит: йә үзеңдә тот, асра, йә олы абыйсы Мөхәммәдәмин янына җибәр, кулыңнан килгәнче ты­нычландыр аны. Ул үзе дә, аның абыйсы да бик яшьләр. Алар бер-берсен яратып яшәрләр. Безнең үтенечебез шул: син аларга үзең белгән кадәр яхшы шартлар ту­дырсаң иде. Алланың рәхмәте төшсен сиңа дип, теләктәш булып калабыз. Ә без инде си­нең туганың Миңлегәрәй патша белән бергә, үзебез исән‑имин чакта вә әлегә хәлдән килгәнчә, синең һәрбер эшеңдә ярдәмче булырбыз. Әгәр Мөхәммәдәмин­нең угланнары вә морзалары, хәтта казанлыларның барысы да, сиңа баш иеп һәм яхшылап үтенсәләр, син Габделлатыйфны алар янына җибәр. Әгәр инде җайлап, бик теләп, чын күңелдән үтенмәсәләр, үзең кара, үзеңдә тот, үзең белгәнчә асра... Эне­сен олы агасы янына җибәрсәң дә, үз яныңда калдырсаң да, аңа абыз (тәрбияче) дәрәҗә­сендә бик яхшы бер кеше билгелә. Иң яхшысы аның әтисе Ибраһим кешеләреннән берәрсен...»
Иван III Нурсолтанның теләгенә каршы килми: Габделлатыйф Мәскәүдә калдырыла, «туенып тору өчен» аңа Звенигород шәһәре бирелә. Күңеле бераз тынычлан­гач, 1495 елда абыйсы Хәсән мор­за һәм илледән артык сакчысы белән Нурсолтан Мәккә-Мәдинәгә хаҗ сәфәренә чыгып китә. Кайтыр юлын Мисыр аркылы билгели. Озакка сузылган бу сәфәр аның исе­мен Мисырда гына түгел, Төркиядә һәм Якын Көнчыгыш илләрендә дә киң танытуга ярдәм итә.
Әмма сәфәрдән әйләнеп кайтуга, Нурсолтанга Казандагы улының хәлләре турында борчулы хәбәрләр ишеттерәләр. Биредә Шәрыкка йөз тоткан төркем Мәскәү яклы Мөхәммәдәмин ханга каршы көрәш башлаган икән. Бу көрәш хан тә­хетенә Мөхәммәдәмин урынына Себер угланы Мамыкны (ул Бату ханның энесе Шәйбан нәселеннән) утырткач, беразга сүрелеп тора. Әмма Мамык уңышсыз хан булып чыга, берничә айдан аны куып җибәрәләр.
«ТУГАНЛЫК ҺӘМ ДУСЛЫККА ЧИК КУЯСЫҢ...»
1497 елдан башлап, тәхеттә – Габ­деллатыйф хан. Мәскәү воеводала­ры алдында ул Казан халкына гына түгел, шәхсән Иван III кә дә тугры­лыклы булырга ант итә. Хакимлек итүенең беренче елларында ул үз антына, чыннан да, тугрылыклы кала, әмма соңрак озак еллар Кы­рым шартларында тәрбияләнгән хан мөстәкыйль сәясәт үткәрә баш­лый. Моңа хөкүмәт башында тор­ган Коләхмәт катгый каршы чыга. Ике төркем арасында бәхәс куба, көрәш башлана. Көрәш 1502 елда Габделлатыйфның тәхеттән куылуы белән тәмамлана. Аны тоткын итеп, Мәскәүгә алып китәләр һәм Бе­лоозерога сөргенгә озаталар. Казан тәхетенә яңадан Мөхәммәдәмин менеп утыра.
Мөхәммәдәминнең Казанга кай­туы Нурсолтанны сөендерсә, Габ­деллатыйф язмышы кайгыга сала. Иван III нең мондый кыланмышы хәтта Миңлегәрәйнең дә ачуын чы­гара. Кырымнан Мәскәүгә хатлар агыла башлый. Миңлегәрәй хан­ның 1503 елда язылган хатыннан бер өзек:
«Без бит аны синең яны­ңа ачлыктан-ялангачлыктан җибәрмәдек. Син бездән, яхшы ният белән җибәрегез, дип үзең үтендең. Без җибәрдек. Хә­зер инде үтенечем шул: яхшы гына, кадерләп кенә асра, яшәт үзеңдә, бир аңарга җир. Әгәр шу­лай итәргә теләмәсәң, җибәр аны үзебезгә. Син аны бер тап­кыр җәзага тарттың бит инде. Җитәр, гафу ит аны! Әгәр без­нең үтенечне үтәмәсәң, шуның белән безнең туганлык вә дус­лыкка чик куясың булып чыга. Ул чакта безнең арадагы хаклык бетте дип уйларга кирәк».
Иван III Габделлатыйфны сөр­геннән азат итәргә мәҗбүр була, аңа Мәскәүдә яшәргә рөхсәт итәләр. Әмма Нурсолтанның кү­ңеле, олы улы хан тәхетен биләп торса да, тыныч түгел. Ул аңлый: Мөхәммәдәмингә бик авыр. Өстә­венә, әле бит Фатыйма-солтанның улы Илһам да Вологдада тоткын­лыкта. Әйе, барысының да язмышы Иван III кулында, һәм ул бу хәлдән бик оста файдалана.
Шөкер, дөньялар үзгәреп тора, бу дөньяга беребез дә мәңгелеккә килмәгән. Әнә, Мәскәүдән Иван III нең авырып китүе, үлем түшә­генә ятуы турында хәбәрләр ки­леп тора. Мөхәммәдәмин Мәскәүгә каршы түгел, әмма үз дәүләтеңнең мәнфәгатьләрен дә онытырга яра­мый бит. Һәм ул, килеп туган уңай­лы форсаттан файдаланып, Казан ханлыгының мөстәкыйльлеген кире кайтару өчен көрәшергә карар кыла.
1505 елның 24 июнендә, зур яр­минкә башланасы көндә, Казанда рус сәүдәгәрләренең товарларын та­лап алалар, үзләрен үтерәләр, әсир­леккә алалар, кыскасы, мәхшәр була. Алай гына да түгел, Мөхәммәдәмин 40 мең казанлыдан, 20 мең нугай­дан торган гаскәр белән рус җирлә­ренә бәреп керә. Түбән Новгородны яндыралар, талыйлар. Сугышлар 1506 елда да дәвам итә. Казанга ук килеп җиткән рус гаскәрләре, артык уңышка ирешә алмыйча, кире чигенә.

ХӘЛЛӘР КИСКЕНЛӘШКӘНДӘ
Мөхәммәдәмин авыр хәлдә: руслар белән гел сугышып торып булмаслыгын да аңлый, Мәскәү­нең ныгуын, Казанның исә оты­ры көчсезләнә баруын да күреп тора. Ни генә булмасын, үзең тәхеттә утырганда, дәүләтең ту­рында күбрәк кайгыртырга кирәк. Һәм ул, әнисе киңәше белән булса кирәк, Мәскәүнең яңа бөек кенәзе Василий III кә, кылган гамәлләре өчен гафу үтенеп, хат яза. Энесе Габделлатыйфны әсирлектән ту­лысынча азат итеп, Кырымга кай­таруларын сорарга да онытмый. Бу теләккә Василий бик җитди ка­рый, Мөхәммәдәмин хаты хәтта Боярлар Думасында (!) тикшерелә, анда Габделлатыйфның «гөнаһла­рын» гафу итәләр, әмма үзен Мәскәүдә калдыралар.
Василий III нең бу гамәлләре Нурсолтанны канәгатьләндерми. Ул үзе Мәскәүгә омтыла. Ниһаять, ире Миңлегәрәйдән рөхсәт алып, 1510 елның җәй башында Нурсол­тан Мәскәүнең Кырымдагы илче­се Морозов, Миңлегәрәйнең кече улы Сәхибгәрәй, ханның өч ил­чесе, сакчы-хезмәтчеләре белән Мәскәүгә чыгып китә. Василий III Нурсолтанны кадерле кунагы буларак кабул итә. Нурсолтан Мәскәүдәге улы янында бер ай чамасы яши. Аннан соң Казанга юл тота, биредә бер елга якын яши, Мөхәммәдәминне Мәскәү белән дус яшәргә, сугышлар белән ма­выкмаска чакыра.
1511 елның 22 июнендә Нур­солтан – яңадан Мәскәүдә. Кече улы янында ярты елга якын яшәп, декабрь башларында Кырымга кайтып китә. Габделлатыйфны әсирлектән ахыргача азат итә ал­мый ул, әмма Мәскәү дәүләте белән Кырым ханлыгы арасында яхшы мөнәсәбәтләр урнашуына сөенеп, бик канәгать булып кала.
Кырымның исә үзенең пробле­малары: Миңлегәрәй авыру, урын өстендә; уллары әтисенең Мәскәү белән мөнәсәбәтләрендә урнаш­тырылган тышкы сәясәтен бер дә хупламыйлар. Литва кенәзе Си­гизмунд та аларны Мәскәүгә кар­шы котырта. 1512 елда алар хәтта Мәскәүгә яу чабалар. Нәтиҗәсе бик аяныч: Василий III Габделла­тыйфны тагын ирегеннән мәхрүм итә. Тагын Кырым белән Мәскәү арасында хатлар. Миңлегәрәй белән Нурсолтан Габделлатыйфны катгый рәвештә әсирлектән азат итүләрен таләп итәләр. Мәскәүдән уңай җа­вап килми.
1515 елда Миңлегәрәй хан үлеп китә. Кырымның яңа ханы Мөхәммәтгәрәй Мәскәү белән кырыс сөйләшә – сабырлыкның да чиге була ич. Василий III Габ­деллатыйфны азат итәргә сүз бирә. Шул арада Мөхәммәдәминнең озак­ка сузылган каты авыруы башлана. Ул тәхетне энесе Габделлатыйфка калдырырга теләве турында бел­дерә. Казан илчеләре бу турыда Василийга хәбәр итәләр. 1516 елда Василий III Габделлатыйфны әсир­лектән азат итеп, «туенып тору өчен» аңа Кашира шәһәрен бүләк итә. 1517 елның ноябрендә 42 яшь­лек Габделлатыйф кинәт үлеп китә. Көтелмәгән үлемнең сәбәбен ачык­лый алмыйлар, әмма күпләр өчен ул сер булмый.
1518 елда Мөхәммәдәмин дә якты дөнья белән хушлаша. Өч иренең, сөекле улларының үлемен күреп тирән хәсрәтләр кичергән, җит­мештән артык яшәп олы дөнья мәшәкатьләрен татыган Нурсол­тан бикә бу хәлләрдән соң озак яши алмый. Инде 72 яшен тутыр­ган ханбикә 1519 елда Бакчасарай шәһәрендә вафат була.