Казан ханлыгы

Алтын Урда таркалганнан соң чагыштырмача кыска – 100 елдан бераз гына артыграк вакыт эчендә яшәп калган бу дәүләтебез Идел‑Урал төбәкләрендә таралып утырган мари, чуваш, удмурт, мордва һәм башкортлар тормышында да тирән эз калдырган. Ханлык чорында Идел буе татарларының халык буларак формалашуы тәмамлана. Язмышның төрле борылышларына, фаҗигаләренә карамастан, милләтебез татар исемен бүгенгегә кадәр саклый.
 
Казан Кремле территориясе. Ханнар төрбәсе.
Казан ханлыгы тарихы яхшы өйрәнелгән дип әйтмәс идем. Мирасханәләрдә сакланып кал­ган язма чыганакларыбызның күбесе рус елъязмаларыннан гыйбәрәт, бу документлар исә ул замандагы рус‑татар мөнәсәбәт­ләрен объектив яктырта дип әй­теп булмый. Борынгы архивла­рыбызны 1552 елгы фаҗигадән соң максатчан рәвештә юкка чыгарганнар – гасырлар буена татарны тарихсыз һәм динсез калдырып, рус милләте соста­вында «эретеп» бетерү сәясәте алып барылган.
ХАНЛЫККА КАЙЧАН НИГЕЗ САЛЫНГАН?
Менә шул чыганакларыбызның ярлы булуы аркасында, хәтта Ка­зан дәүләтенең кайчан барлыкка килүен дә төгәл генә әйтә алмый­быз. Ханлыкка 1437 яки 1438 елда Кырымнан куылган Алтын Урда ханы Олуг Мөхәммәд тарафыннан нигез салынган, дип әйтә кайбер тарихчылар. Рус елъязмаларында һәм фәндә билгеле башка тарихи чыганакларда Олуг Мөхәммәднең Казанга килүе турында бернинди мәгълүмат булмаса да, бу фикер фәндә киң таралган («Татар энци­клопедиясе»нең 3 нче томы – авт.). Ә бит Воскресение һәм Никон елъ­язмаларында, Олуг Мөхәммәднең улы Мәхмүт 1445 елда Казанны алды, аның идарәчесе Алимбәкне (Либейны) үтереп, үзе патшалык итә башлады, дип ачыктан-ачык язылган. Димәк, Казан билегендә (кенәзлегендә) тәхеткә Алтын Ур­дадан, Җүчиләр нәселеннән чыккан идарәче килә. Шулай икән, Казан ханлыгының тарихын 1445 елдан башлап җибәрү дөреслеккә күбрәк туры килә, минемчә.

«Казан ханлыгы». А. Иванов эше.
Әмма ханлыкны нигезләүдә Олуг Мөхәммәднең ролен дә ки­метеп күрсәтергә ярамый – «яңа» дәүләт, ихтимал, аның «проек­ты» буенча төзелгәндер. Татар­ларның кайбер риваятьләрендә Олуг Мөхәммәд Казанның беренче ханнары арасында санала, «Яңа Казанны салганда, аның беренче ханы Алтынбәк, икенчесе – Алим­бәк, өченчесе – Мөхәммәд, дүр­тенчесе Мәхмүтәк булган», – диелә. Игътибар иткәнсездер: хәтта риваятьләрдә дә Олуг Мөхәммәд дәүләткә нигез салучы дип атал­маган.
Тик монда бер сорау килеп туа. Ханлыкка кадәр яшәгән Ка­зан билеге дә дәүләт бит инде ул – Болгарның дәвамчысы. Олуг Мөхәммәд улы Мәхмүт ул дәүләтне 1445 елда нигезенә кадәр җимер мәгәндер, үзенә кадәр идарә иткән Алимбәкне генә куып җибәргән­дер, дип фаразларга мөмкин ич. Шулай икән, Казан билегендә бары тик тәхет хуҗасы гына алмашына булып чыга, һәм без, тарихчылар, ул билекне 1445 елдан башлап хан­лык дип атап йөртәбез.
ХАНЛЫК ТЕРРИТОРИЯСЕНЕҢ ЧИКЛӘРЕ
Ниндирәк дәүләт була соң ул Ка­зан ханлыгы? Ул зур гына терри­тория биләп торган, аның чикләре көнчыгышта Агыйделдән алып көнбатышта Сура елгаларына хәт­ле, төньякта удмуртлар һәм ко­милар яши торган Вятка‑Кама төбәкләреннән башлап, көньякта Иделнең Самара борылышына кадәр сузылган. Шулай итеп, эл­гәреге Идел Болгарына караган бөтен җирләр һәм анда яшәгән халыклар Казан ханлыгы составы­на кергән. Ул көньяк-көнчыгышта Нугай Урдасы, көньякта – Әстерхан (Хаҗитархан) һәм Кырым ханлы­клары, көнбатышта Мәскәү дәүлә­те белән чиктәш булган. Ханлык­ның үзәк өлешен хәзерге Татар­стан җирләре (көньяк-көнчыгышта Кама елгасына кадәр генә) тәшкил иткән. Элеккеге Идел Болгарының халык иң күп яшәгән Кама аръягы җирләре ханлык заманында бушап калган диярлек. Бирегә, көтү куып, күчмә нугайлар еш килеп йөргән. Норлат, Шәрбән, Алпар, Әлки кебек авыллар нугайлар һөҗүменнән саклану өчен урманнар эченә сы­енып утырган.
Аның каравы, Казан арты төбәкләрендә халык күп яшәгән. Ул төбәкләрдә, бигрәк тә Эчке (Иске) Казан тирәсендә, болгар-та­тарларның XV–XVI йөзләргә кара­ган дистәләрчә авыллары булган. Күренекле тарихчы Е.И. Чернышев исә 1960 нчы елларда ук, архив ма­териалларына таянып, Казан хан­лыгы чорына караган һәм Казансу, Ашыт, Мишә, Зөя һәм башка елга бассейннарында урнашкан 700 ләп авылны картага төшергән иде.
«КАЗАН ИЛЕНДӘ БАСУЛАР ЗУР...»
Авыл халкы башлыча игенче­лек һәм терлекчелек белән шө­гыльләнгән. 1552 елда Казанны яулап алуда катнашкан рус кенәзе Андрей Курбский: «Казан илендә басулар зур, туфрагы уңдырыш­лы, һәртөрле яшелчә-җимешкә бик бай, ә игенчеләр исә күптән-күп», – дип язып калдырган. Иген­челәр җир эшкәртү өчен тимер төрәнле сабаннардан һәм болгар заманнарыннан ук билгеле булган ике тешле сукадан файдаланган­нар. Бодай, арпа, арыш, борай, солы, карабодай, тары, борчак, ясмык, җитен иккәннәр (аларның янгында күмерләнгән бөртекләре археологик казулар вакытында табыла). Елъязмаларда: «Казан җире яшелчәгә, җиләк-җимешкә бик бай», – дигән сүзләр дә очрый. Шунысы кызык: инде күптән утрак тормышка күчкән борын­гы болгар бабаларыбыз да яшелчә һәм җиләк‑җимеш үстерүгә хирыс булган. Биләр казылмаларында алма, чия, кура җиләге, балан, кыяр орлыклары табылып тора. Күрәсең, яшелчә һәм җиләк‑җимеш үстерү ханлык чорында да дәвам иткән, әмма соңгырак чорларда әлеге традиция югалган һәм авыл җир­ләрендә бары тик сугыштан соңгы елларда гына яңадан торгызылган.
ХАНЛЫКНЫҢ ШӘҺӘРЛӘРЕ
Казан ханлыгының шәһәр ти­бындагы эре торак пунктлары елга буйларында урнашкан була. Аларның күбесе элеккеге болгар торулыклары нигезендә үсеп чыккан. Әмма Казан ханлыгын инде «шәһәрләр иле» дип атый алмый­быз. Исегезгә төшерәбез: Болгар илендә ныгытылган шәһәрлекләр саны 100 дән артык булса (алар арасыннан Болгар, Биләр, Сувар, Җүкәтау, Кашан, Ашлы кебек бөтен дөньяда мәгълүм эре ка­лалар язма документларда телгә алыналар), Алтын Урда чорын­да бу сан ике дистәдән артмый, ә ханлык чорында исә Казаннан һәм Чаллыдан кала (хәзерге Ба­лык Бистәсе районының Тәберле Чаллысы авылы янында урнаш кан кала күз алдында тотыла), Арча, Лаеш, Тәтеш, Алабуга, Камай («Эчке Казан»), Сембер һәм Сары­тау ише эрерәк торак пунктларын шәһәрләр исемлегенә шартлы рәвештә генә кертергә мөмкин. Хәер, болай дип әйтү дөреслеккә туры килмәскә дә мөмкин, чөн­ки без санап киткән калаларның берсе дә  (Казан һәм Чаллыдан башкалары) археологлар тара­фыннан юньләп өйрәнелмәгән ич. Ничек кенә булмасын, югарыда китерелгән фактлар урта гасыр татарлары цивилизациясе­нең әле Алтын Урда чорын­да ук, 1360 нчы еллардан башлап, әкренләп сүнә ба­руын күрсәтәләр. Бу процесс, күргәнегезчә, ханлык чорында да дәвам итә.

Казан бүреге. Мәскәү Кремленең Кораллар палата­сында саклана.
 
ШӘРЫКНЕҢ БАШКАЛАСЫ
Халыкара сәүдә үзәге була­рак Шәрык һәм Көнбатыш Ев­ропа илләрендә дә билгеле булган ханлык башкаласы Казан, бүгенге күзлектән чыгып караганда, ар­тык зур шәһәр булмаган. Аның тау башында урнашкан һәм көчле ныгытмалар белән уратып алын­ган өлеше (кала – кремль) якынча 10 гектар мәйданны биләп торган. Каланың төньяк өлешендә Хан са­рае, аннан ерак түгел Хан мәчете (хәзерге Сөембикә манарасы уры­нында), шул мәчет янында, бераз көнбатыш тарафка китеп, ханнар төрбәсе урнашкан булган. Әлбәт­тә, дәүләт идарәсенең тотрыксыз эшләвен тәэмин итү өчен салын­ган башка биналар да булгандыр. Хан резиденциясе тирәсендә, кө­ньяктарак, ерактан ук сигез ма­наралы матур Кол Шәриф мәчете күренеп торган (таш хәрабәләре Благовещение соборы каршында­гы сквер территориясендә ачыл­ды). Көнбатыш тарафта хан гвар­диясе казармалары, ат абзарлары, корал ясау остаханәләре, сугыш кирәк-яраклары арсеналы, тагын да көньяктарак сарай хезмәткәр­ләре яши торган гади генә йорт­лар, ашлык саклау амбарлары тезелеп киткән. Шәһәр каласын­да, Кремльдә, Нурали (Нургали) исемен йөртүче тагын бер мәчет эшләп торган. Аның кайда ур­нашкан булуы әлегә билгеле тү­гел, Нурали (хәзерге Тайницкая) башнясы янындарак түгел микән дигән фараз гына бар.
Шәһәрнең төп өлеше, әлбәт­тә, сәүдәгәрләр һәм һөнәрчеләр бистәсеннән гыйбәрәт булган. Ул көнбатыштан Болак елгасы, көнчыгыштан Кара, Ак, Мунча, Шакшы (Поганое) күлләре, көньякта исә хәзерге Лобачевский һәм Астрономия урамнары белән чикләнгән 60 гектар чамасы мәй­данны биләп торган. Ханлык чо­рында шәһәрнең бу өлеше дә ке­реп‑чыгып йөрү өчен 9–10 мана­расы булган имән диварлар белән әйләндереп алына. Бистәнең Казансуга якын өлешендә кара һәм төсле металл кою мичләре, тимерчеләрнең, чүлмәкчеләр­нең, тире‑күн эшкәртүчеләрнең күпсанлы остаханәләре, ә Болак тирәсендә, Нурали башнясыннан ерак түгел җирдә, Таһир мунчасы («Даирова баня») урнашкан була. Хәзерге Үзәк стадионга каршы якта, элеккеге Ташаяк урамы тирәсендә, даими эшләп торучы зур гына базар булган.
Башка урыннарны гади агач йортларда яшәүче шәһәр кешеләре, сәүдәгәрләрнең һәм һөнәрчеләрнең утарлары алып торган. Алар арасында мөл­кәтле кешеләрнең, бай сәүдәгәр­ләрнең агач бүрәнәләрдән, сирәк булса да кирпечтән салынган, шул заман кешеләре язганча, икешәр катлы «гаҗәпләндерерлек матур» йортлары аерылып торган. Кызганыч, язма чыга­накларда Казан бистәләрендәге мәчетләр һәм башка җәмәгать биналары турында хәбәрләр сакланмаган. Алар да булган, әлбәт­тә. Мөселман шәһәрен диварла­ры төсле чынаяк плитәләр белән капланган мәчетләр һәм аларның югарыга омтылган манараларын­нан башка күз алдына да китереп булмый. Шул мәчетләре бит инде шәһәргә үзенә бер төрле матур­лык биреп торган һәм чит ил ке­шеләре аны «искиткеч шәһәр», «Шәрыкнең башкаласы» дип ата­ганнар.
Тормыш шәһәр яны бистәләрен­дә дә кайнап торган. Болак аръ­ягында, хәзерге Мәскәү урамы буйлап, XV йөз урталарында ук Көрәеш бистәсе үсеп чыга. Бистәнең сокланырлык матур Өтәч мәчете (Отучева мечеть) хәт­та рус елъязмаларында теркәлеп калган. Көрәешнең археологик эзләре, шул исәптән борынгы зират урыны, хәзерге Колхоз ба­зары тирәсендә ачылды. Көрәеш бистәсеннән арырак, Иделгә таба, Хан болыны башланып киткән, анда җәен зур бәйрәмнәр оеш­тырылган, ат чабышлары узды­рылган.
Казансуның Иделгә кушыл­ган урынында балта осталары һәм кораб төзүчеләр бистәсе – Бишбалта барлыкка килә. Шун­да ук, Идел култыгында, сәүдә һәм хәрби суднолар тукталышы өчен уңайлы урын да табыла.
Шәһәрнең икенче ягында, Арча кыры белән Кабан күле арасында, Әрмән бистәсе урнашкан була. Өлкән яшьтәге кешеләр әйтүен­чә, әле узган гасыр урталарында да Калинин урамы башланган җирдә борынгы зират урынын күрсәтеп торучы әрмән язмалары белән чуарланган кабер ташлары калкып торган.
Шәһәрдә һәм аның тирә-юнен­дәге бистәләрдә, безнең якынча исәпләүләр буенча, 7–8 мең чама­сы кеше – башлыча һөнәрчеләр һәм вак сәүдәгәрләр яшәгән. Кызганыч, археологик казулар вакытында һөнәрче остаханәләре бик сирәк очрый, әмма алар кул­ланган инструментлар һәм шул остаханәләрдә җитештерелгән әзер продукция – тимерчеләр ясаган хезмәт һәм сугыш ко­раллары, күптөрле көнкүреш кирәк-яраклары, бакырчылар ясаган комганнар һәм кувшин­нар, ювелир осталары җитеш­тергән алтын‑көмеш бизәнү әйберләре, күнчеләр теккән аяк киемнәре, ук савытлары – ар­хеологик табылдыклар арасында сирәк түгел. Чүлмәкчеләр аеруча оста һөнәр ияләре саналган. Алар эшләгән югары сыйфатлы балчык савыт‑саба һәм дә кош-хайван сурәтендәге уенчыклар ма­тур формалары, үзенчәлекле бизәкләре белән аерылып тор­ган. Хатын-кызлар өчен бизәнү әйберләре ясаганда зәркән­челәр бакырга, алтын-көмешкә чокып рәсем төшерү, кыйммәтле ташлар кую, металл үрү кебек катлаулы ысуллар кулланганнар. Алтын‑көмеш әйберләр хан са­раена аеруча күп кирәк булган. Замандашлары язганча, һәр яңа хан үзенә «кыйммәтле таҗ, ал­тын-көмештән савыт‑саба эшләт­кән, кыйммәтле кием‑салым тектергән». Бүген Мәскәү Крем­ленең Кораллар палатасында сакланган уникаль «Казан бүреге» кешеләрдә бүген дә зур соклану уята. Аны XVI гасырның беренче яртысындагы татар зәркән сән­гатенең гүзәл үрнәге дип атарга мөмкин.

«Кунак утравында Казан ярминкәсе». Ф.Халиков рәсеме.
Һөнәрчеләр арасында төзелеш белән мәшгуль кешеләр аерым бер төркем тәшкил иткән. Алар «патша пулатлары һәм биек ма­наралы мәчетләр салучы оста­лар» гына түгел, ә төрле төстәге кирпечләр, матур бизәкле гипс плитәләр эшләүче осталар да бул­ганнар. Таш кисүче осталарның байлар заказы буенча искиткеч матур итеп эшләнгән, матур кал­лиграфия белән гарәпчә текстлар язылган кабер ташлары безне әле дә хәйран калдыра.
КАЗАН – СӘҮДӘ ШӘҺӘРЕ
Казан ханлыгы икътисадын­да сәүдә, бигрәк тә тышкы сәүдә зур роль уйнаган. Татар сәүдә­гәрләре Мәскәү Русе, Кавказ һәм Урта Азия, хәтта Көнбатыш Европа илләре белән тыгыз элемтәдә торганнар. Иделнең Казанга якын Кунак (Гостиный) утравында ел саен даны ераклар­га таралган Казан ярминкәсе уз­дырылган. Шул заманның бер ке­шесе: «Казанга бөтен Рус иленнән бай сәүдәгәрләр һәм ерактан бик күп чит ил кешеләре җыелып килә һәм кыйммәтле то­варлар белән күпләп сату итә», – дип язып калдырган. Сәүдәгәрләр «Бохарадан, Шемахадан, һәм дә төрекләр, әрмәннәр иленнән, һәм дә башка илләрдән» килеп йөргән. Чит ил сәяхәтчеләре дә рус елъязмачыларының сүзен раслый. «Казан – сәүдә шәһәре, – дип язып калдырган XV гасырда яшәгән Венеция сәүдәгәре Ио­сафато Барбаро. – Аннан ифрат күп санда мех чыгарыла, алар Мәскәүгә, Польшага, Пруссиягә һәм Фландриягә китә». XVI га­сыр башында яшәгән Австрия дипломаты Сигизмунд Гербер­штейн Казанга «Әстерхан, шулай ук Персия/Фарсы һәм Әрмәнстан базарларыннан сәүдәгәрләр» килүе турында хәбәр итә. Югары­да китерелгән тарихи чыганаклар яктылыгында Казан ханлыгы Европа белән Азия халыклары арасындагы сәүдәдә әһәмиятле урын тоткан, дип әйтә алабыз.
* * *
Казан шәһәренә киңрәк тукта­луыбызның сәбәбе аңлашыладыр, дип уйлыйм. Ул – ханлыкның башкаласы, татарларның чит ил­ләрдә дә танылу алган бердәнбер зур шәһәре. Башкала тарихында ил тарихы чагыла. Чамалаган­сыздыр, ханлык чоры Казаны элгәреге Алтын Урда һәм Бол­гар шәһәрләреннән зурлыгы ягыннан да, байлыгы ягыннан да күпкә калыша. Биредә Биләр, Болгардагы кебек монументаль архитектура корылмалары юк ди­яргә була. Икътисад үсешен юга­ры бәяләгән очракта да, әлеге күренеш Казан өчен генә хас, дип уйларга нигез бар, чөнки Арча, Лаеш, Тәтеш һәм башка шәһәр­ләр бик кечкенә, шунлыктан алар һөнәрчелектә сизелерлек роль уйнамаганнар. Әлеге чынбарлык­ны тану ханлыкның һәм гомумән урта гасырлар чоры татар циви­лизациясенең киләчәк язмышын объектив рәвештә күз алдына ки­терергә ярдәм итә.