Казан ханлыгы: тәхет өчен көрәш

Белгәнебезчә, Казан тәхетендә җучиләр нәселеннән чыккан идарәчеләр утырган. Табигый ки, Казан ханнары Алтын Урда таркал­ганнан соң барлыкка килгән дәүләтләр белән тыгыз мөнәсәбәттә торганнар. Әмма бу чорда күрше Мәскәү дәүләте дә, ныгып-көчәеп, күрше халыкларны басып алып, чикләрен әкренләп көнчы­гыш тарафка, Урта Иделгә таба киңәйтү сәясәтен тормышка ашыра башлый. Ка­зан ханнары дәүләтнең тышкы сәясәтен корганда шул ике якның көчле басымы астында калалар.
1445 елның июлендә Олуг Мөхәм­мәднең уллары Мәхмүд белән Якуб Суздаль янындагы сугышта рус гаскәрләрен тар‑мар итеп, бөек кенәз Василий II не әсирлеккә алалар. Үзен азат итү бәрабәренә Васи­лий II зур күләмдә йолым бирергә һәм ел саен ясак түләргә мәҗбүр ителгән. Әсирлектән азат итүнең тагын бер шарты – заманында Туктамышның Василий I гә сатып җибәргән «мещера җирләрен» хан­га кире кайтару булган. Нәтиҗәдә ул җирләрдә Касыйм ханлыгы тө­зелгән. Олуг Мөхәммәднең улы Ка­сыйм үзенә мирас биләмәсе итеп бирелгән «городец Мещерский» өчен (тиздән ул Касыйм исеме астында таныла) рус дәүләтенең көнчыгыш чикләрен сакларга, Мәскәү кенәзләре алып барган су­гышларда катнашырга тиеш була. Суздаль янындагы сугыштан соң үт­кән егерме ел дәвамында, Мәхмүд хан  идарә иткән чорда (1445–1464 еллар), Казан ханлыгы тыныч шарт­ларда үсә һәм ныгый.

«Казанны саклаучыларга багышлана. Мәрсия», 2001 ел.
МӘСКӘҮ КАЗАНГА КУЛ СУЗА
Вазгыять Мәхмүд хан үлгәч үз­гәрә. Аның тәхеткә утыртылган улы Хәлил озак идарә итә алмый, 1467 елда ул гүр иясе була. Казан­лылар тәхеткә Мәхмүднең икенче улын – Ибраһимны тәкъдим итәләр, Мәскәү исә хан урынында үзенә бәйле кешене – Касыймны күрергә тели. Тәхеткә Ибраһим утыр­тыла, әмма Мәскәү үз ниятеннән ваз чикми. Иван III Казанга Касыйм җитәкчелегендә зур гаскәр җибәрә. Яу уңышсыз тәмамлана. Шуннан соң, 1469 елда, Казанга Иван III үзе яу белән килә. Рус әсирләрен кире кайтару һәм бер-берләренең эчке эшләренә тыкшынмау шарты белән солых төзелә. Чагыштырмача ты­нычлык тугыз ел дәвам итә.
1478 елның язында рус хөкүмәте Нократ (Вятка) җирләре өчен Ка­занга яңа һөҗүм оештыра, әмма башкалага килеп җитә алмый. Шул ук елны (кайбер чыганаклар­да – 1479 елда) Ибраһим хан үлә. Иван III кә Казан эшләренә актив тыкшыну өчен яңа мөмкинлекләр ачыла. Ибраһим ханның ике улы – Илһам һәм Мөхәммәд Әмин – тәхет өчен көндәшләргә әвереләләр. Казанның Мәскәү яклы төркеме тәхеткә Мөхәммәд Әминне куяр­га тели. Нугай һәм Кырым белән якынлашырга омтылучы икенче төркем исә Илһам кандидатура­сын алга сөрә. Җиңүгә алар ирешә. Ун яшьлек Мөхәммәд Әминне Мәскәүнең бөек кенәзе үз янына тәрбиягә ала һәм аны киләчәктә Казан тәхетенә утыртырга теләвен яшерми.
Бу теләген Иван III 1485 елда ук тормышка ашырырга омты­ла. Мәскәү гаскәрләренә таянып, Мөхәммәд Әмин Илһам ханны Ка­заннан куа. Ләкин Илһам нугай гаскәрләре ярдәмендә тиздән тәхетне кире кайтара. Иван III моның белән һич тә риза булмый һәм 1487 елда Казанга зур яу оештыра. 18 майда руслар шәһәрне камап ала. Дош­ман ягына көтелмәгән һөҗүмнәр оештырып, казанлылар батырларча каршы тора. Бер ай камалышта тор­ганнан соң, каршылык сындырыла. 9 июльдә шәһәр капкалары ачыла, һәм рус гаскәрләре башкалага керә. Тәхеттән куылган Илһамны гаиләсе белән бергә Вологдага озаталар, һәм ул шунда тоткынлыкта үлә. Тәхеткә Мөхәммәд Әмин утыртыла.
«МӘҢГЕЛЕК ДУСЛЫК ҺӘМ ТЫНЫЧЛЫК» КАКШАГАЧ (1487–1521 ЕЛЛАР)
1487 елдан башланган протек­торат Казан ханнарының Мәскәү кенәзләренә тулы бәйлелеген аңлатмый, әлбәттә. Әйе, Иван III «Болгар кенәзе» титулын кабул итә. Казан үз күршеләре – нугайлар­га, Әстерхан һәм Кырымга карата Мәскәү сәясәтен үткәрергә тиеш була, кирәк чакта аларга каршы Мәскәү ягыннан торып сугышырга мәҗбүр ителә. Мәскәү ризалы­гыннан башка казанлыларның үз ханнарын сайлап кую хокукы да булмый.
Аңлашыла ки, Иван III куйган хан халык тарафыннан хуплау тапмый. Мөхәммәд Әминнең Мәскәүгә ярашлы сәясәте, гади халык түләп барган салымнарның артуы, яңа йөкләмәләр өстәлүе күпләрдә, шул исәптән югары катлау вәкил­ләрендә дә канәгатьсезлек тудыра. Фетнә оеша, анда катнашучылар, ярдәм сорап, Себер ханы Мамук­ка мөрәҗәгать итәләр. Мөхәммәд Әмин башакаладан кача, ә Мамук 1496 елның ноябрендә үзенең гаскәрләре белән тыныч кына Казанга керә.
Яңа хан элеккесеннән дә яманрак була. Дәүләт белән юньләп идарә итә белми, борынгы күчмәннәр гадәте буенча күршедәге Арча каласына талау явы оештырырга да тарсынмый хәтта. Аның бу кыргыйлыгын гафу итмиләр – Мамук кире Себергә кайтып китәргә мәҗбүр була.
Хөкүмәтне Мәскәү тарафдар­ларының берсе Колмөхәммәд (Коләхмәт) үз кулына ала. Ул Мәскәү белән мөнәсәбәтләрне торгызырга тырыша, «Болгар кенәзе» Иван III кә Казанга яңа хан куюны сорап мөрәҗәгать итә. Мөхәм­мәд Әмин кандидатурасыннан баш тартып, 1497 елда аның энесе Габделлатыйфны хан итеп куялар. Колмөхәммәд хөкүмәте башта­рак яңа ханны яклый, ләкин ул, артык мөстәкыйльлек күрсәтеп, Мәскәүдән бәйсез сәясәт алып бара башлагач, канәгатьсезлек белдерә. Колмөхәммәд Мәскәүгә юнәлә һәм анда ханга каршы астыртын эш башлый. 1502 елның гыйнва­рында Казанга киң вәкаләтләре һәм Габделлатыйфка карата төгәл күрсәтмәләре булган рус илчеләре килә. Хан тәхеттән куыла һәм Бело­озерога сөргенгә озатыла. Тиздән аны, Кырым ханы Миңлегәрәйнең кискен ультиматумыннан соң, Мәскәүгә кайтаралар.
Тәхеткә яңадан элек үзен Мәскәү тарафдары итеп таныткан Мөхәммәд Әмин утыртыла. Тик бу юлы инде ул, Казаннан яңадан куылудан куркып, Мәскәү рөхсәтен­нән башка гына, бөтенләй икенче сәясәт үткәрә башлый. Иң әүвәл Колмөхәммәд хөкүмәт составын­нан чыгарыла һәм җәзалап үтерелә. Аннары Мәскәү Русе белән ике елга сузылган сугыш башланып китә. 1505 елның 22 июнендә, Казан яр­минкәсе ачылган көндә, ниндидер сәбәпләр табып, рус сәүдәгәрләрен талыйлар, кайберләрен кыйнап үтерәләр. Тиздән Мөхәммәд Әмин нугай гаскәрләре белән бергә Түбән Новгородны камап ала, Ока елга­сы буендагы авыллар талана. 1506 елның язында рус гаскәрләре җавап һөҗүме башлыйлар. Каты бәрелешләр Казан тирәсендә бара. Мөхәммәд Әмин сугышчылары та­гын бер җиңүгә ирешә. 1507 елда Казан белән Мәскәү диплома­тик сөйләшүләр башлап җибәрә, нәтиҗәдә ике дәүләт арасында «элеккечә тынычлык һәм дус­лык мөнәсәбәтләре» торгызыла. Мәскәүдә кул куелган «мәңгелек тынычлык» турындагы шартнамә ун ел буена үз көчендә була, һәм бу вакыт эчендә Казан ханлыгы үзенең үсешендә зур уңышларга ирешә. Әмма Казан өстеннән Мәскәү про­тектораты дәвам итә әле.

«Мәскәү илчеләренең XVI йөз Казанына килүе», 2000 ел.
1518 елда Мөхәммәд Әмин үл­гәч, бәкләр бәге Булат Ширин Казан тәхетенә Касыйм ханы Шаһгалине чакыра. Мәскәүнең яңа бөек кенә­зе Василий III не бу кандидатура бик тә канәгатьләндерә, Казан аксөякләре дә аңа каршы килми. Әмма Шаһгали алып барган сәясәт (салымнарның артуы, сәүдәгәрләр­нең, карачибәкләрнең хокукларын чикләү, Мәскәүгә артык ярарга тырышу) тиздән күпләрдә риза­сызлык тудыра. Заговор өлгереп килә. Аны оештыручылар Кырым ханыннан яклау эзлиләр. 1521 елда шәһәргә Кырым солтаны Сәхиб­гәрәй җитәкчелегендәге гаскәр керә. Шаһгали куыла. Мәскәү про­тектораты бетерелә.
КАЗАНДА – КЫРЫМ ХАННАРЫ
Сәхибгәрәйнең идарә итүе (1521–1524) Казанда рус сәүдәгәрләрен, гаскәриләрен һәм дә Касыйм татар­ларын талау, кыйнау, үтерү белән башланып китә. Моңа җавап итеп, Василий III казанлыларга каршы су­гыш башлый. Гаскәрләр Түбән Нов­городта туктала, ләкин Шаһгали Ка­занга барырга җөрьәт итми. Руслар оборонага күчәләр һәм Сура елгасы тамагында Васильсурск крепостена нигез салалар. Ул аларга киләчәктә Казан тарафына хәрәкәт итү өчен плацдарм хезмәтен үтиячәк.
Сәхибгәрәй Казанда хан вазый­фасын өч ел гына башкара, анна­ры Кырым тәхетенә утыру нияте белән туган ягына кайтып китә. Идарә дилбегәсен исә бертуганы­ның улы 13 яшьлек Сафагәрәйгә тапшыра. Әлеге кандидатураны Булат Ширин җитәкчелегендәге карачибәкләр дә яклый.
Боларның барысы да мәс-кәүлеләрдән рөхсәт сорап тормыйча гына эшләнә. Василий III гаскәр­ләре Казанга юл ала. Казанлылыр дошманның шәһәрне штурм белән алырга тырышуларын уңышлы рәвештә кире кагалар. Василий III хөкүмәте Сафагәрәйне закон­лы хан дип танырга мәҗбүр була. Ләкин аңа тынычлап идарә итәр­гә мөмкинлек бирмиләр. Мәскәү астыртын рәвештә Сафагәрәйгә каршы төркем вәкилләре белән эш йөртә, аларны яңа ханга кар­шы баш күтәрүгә өнди. 1531 елда Сафагәрәй бәреп төшерелә, аның яклылар җәзалап үтерелә.
Мәскәү тарафдарлары хан тәхе­тенә Шаһгалинең энесен, 16 яшьлек Җангалине чакыралар. Ләкин ул де­коратив фигура гына була. Хәтта нугай морзасының кызы Сөембикә белән никахын да Җангали Василий III һәм Казан карачибәкләренең ризалыгы белән генә укыта алган. Казанның эчке эшләренә тагын Мәскәү идарәчеләренең тыкшына башлавы халык арасында көчле ри­засызлык тудыра. 1535 елда Җан­гали үтерелә.
Казанга яңадан Сафагәрәйне чакыралар. Ул, шул заманнарда кабул ителгән йола буенча, Җан­галидән тол калган Сөембикәне хатынлыкка ала. Югары катлаулар басымы астында Мәскәүдән дә, Кырымнан да бәйсез сәясәт алып барырга тырыша. Әмма Мәскәү хөкүмәте Казанга булган дәгъва­ларыннан баш тартмый, элеккеге протекторат чорын кире кайтарырга ниятли. Сафагәрәй, табигый ки, Мәскәүгә һәм эчке дошманнарына каршы көрәштә Кырымга таянырга чамалый. Мәскәүнең турыдан-туры катнашы белән Сафагәрәйгә каршы фетнә әзерләнә. 1546 елда ул тәхет­тән бәреп төшерелә. Сафагәрәй Сөембикәнең әтисе, нугай морза­сы – Йосыф янына качып китә.
Фетнәдә катнашучы казанлылар яңа хан сорап Мәскәүгә мөрәҗәгать итәләр. Иван IV күпсанлы гаскәре белән Казанга Шаһгалине җибәрә. Гаскәрне шәһәргә кертмиләр, Шаһ­гали үзе дә тәхеттә бер ай чамасы гына утырып кала. Шул бер ай дәва­мында Сафагәрәй нугайлар ярдәме белән шактый зур гаскәр җыя һәм, вакытны сузмыйча, Казанга юнәлә. Биредә аны көтеп алалар. Иван IV исә аңа сугыш игълан итә. Сафагәрәй үзен чолгап алган дошманнарын – Мәскәү тарафдар­ларын җәзалый, мөһим дәүләт ва­зыйфаларына Кырым һәм Нугай бәкләрен билгели. Җәмгыятьтә таркалу башлана. Бу эштә, әлбәттә, Мәскәү хөкүмәте дә актив катна­ша. Сафагәрәй үз сәясәте белән ялгыз кала. Дошманнары аннан котылу юлын эзли башлыйлар. Үз теләкләрен алар 1549 елның язында тормышка ашыралар.
КУЛДАН ДӘҮЛӘТ КИТКӘН КӨННӘРДӘ
Хан итеп Сафагәрәйнең ике яшьлек улы Үтәмешгәрәй игъ­лан ителә. Аның исеменнән әнисе Сөембикә идарә итә. Ләкин чын ха­кимият кырымлылар кулында була.
Казан хакимнәренең мөстә-кыйльлегеннән риза булмаган Иван IV хәлиткеч сугыш юлына баса. Казанга ике зур яу оешты­рып, алар белән үзе җитәкчелек итә. Һәр икесендә дә уңышсызлы­кка очрый. Патша хөкүмәте Казан­ны яулап алырга җентекләп әзер­ләнә башлый. 1551 елның 24 маен­да Зөя елгасы тамагында рус кре­посте Свияжскига (Зөягә) нигез салына. Казанга илтүче су юллары киселә. Тау ягы халкын, башлы­ча мариларны һәм чувашларны, үзләренең вәкилләрен Мәскәүгә җибәреп, Россиягә тугрылыкка ант иттерәләр. Казанны язмыш кочагына калдырып, Кырым гар­низоны аны ташлап китә.
Мәскәү белән сөйләшүләр башлана. Килешү буенча тәхет­не Шаһгали ала. Үтәмеш белән Сөембикәне Мәскәүгә озаталар. Корылтай җыела, дәүләтнең мөстәкыйльлеген саклап калырга өметләнеп, ханлыкның Тау ягын­дагы биләмәләрен Мәскәүгә бире­ргә ризалашалар. Ачулары чыккан казанлылар Шаһгалине Казаннан качарга мәҗбүр итәләр. Бу 1552 ел­ның 9 марты була. Чапкын Отучев җитәкчелегендә вакытлы хөкүмәт оештырыла. Тәхеткә Әстерхан ханының улы Ядегәр чакырыла. Ул үзен оста оештыручы һәм авыр шартларда да югалып калмый тор­ган батыр шәхес буларак таныта.
Иван IV хәлиткеч һөҗүмгә әзер­ләнә. 1552 елның июль башында русларның төп гаскәрләре Ко­ломнадан чыгып китәләр һәм 2 августта, 60 мең сугышчыдан торган лагерь булып, Казан ди­варлары янына килеп урнашалар. 23 августта Казанны камау башла­на. 2 октябрь иртәсендә рус га­скәрләре шәһәрне штурмлауга ыргылалар. Нәтиҗәсе һәркемгә мәгълүм: Казан ханлыгы яшәүдән туктый. Дәүләтчелеге һуннар чо­рыннан ук башланган Идел буе та­тарларының югары үскән циви­лизациясе юкка чыга. Борынгы башкалабыз Казан бер көн эчендә рус шәһәренә әверелә.
Җиңелүнең сәбәпләре ачык: Ал­тын Урда таркалганнан соң бар­лыкка килгән дәүләтләрнең ба­рысы да икътисадый яктан шак­тый ук көчсез булалар. Өстәвенә, әле идарә итүче катлаулар тәхет өчен үзара гел сугышып-талашып торалар, һәм бу вазгыятьтән алар­ның дошманы – Мәскәү дәүләте бик оста файдалана.
* * *
Безнең һун бабаларыбыз чо­рыннан ук башланып киткән озын һәм гыйбрәтле тарихыбыз бар. Россиядә яшәүче халыкларның бик азы гына: «Без – борынгыдан ук дәүләтле халык!» – дип горур­лана ала. Дәүләтле, димәк, циви­лизацияле, югары үскән мәдәни­яткә ия булган халык. Бу чыннан да шулай. Бик катлаулы заманда яшибез. Көн тәртибендә – миллә­тебезнең киләчәк язмышы. Юга­лып калмабызмы? Күпгасырлы мирасыбызны киләчәк буыннар­га тапшыра алырбызмы? Моның өчен нәрсәләр эшләргә кирәк? Журналыбыз битләрендә әлеге рубрика кысаларында басылып килгән мәкаләләребез, бәлки, бу сорауларга җавап табуда ярдәм итәрләр, дигән өметтә калабыз.

«Казан чолганышта», 2009 ел.