Пётр I патша галиҗәнаплары – Казанда

 
Хәзерге көндә дәүләт җитәкчеләренең төбәкләр буенча даими йөрүләре беркемне дә гаҗәпләндерми. Тарихка күз салсак, XVII гасыр ахырына кадәр Россия патшалары, каядыр еракка барып йөрмичә, Мәскәүдән генә ил белән идарә иткәннәр дигән күзаллау туа. Һәм менә хакимияткә яшь, көче ташып торган Петр патша килүгә, ил күләмендә гаять зур үзгәрешләр башлана. 1722 елда Петр I нең Персия походы барышында Казанда тукталуын биредә иң югары дәрәҗәдәге очрашулар уздыру традициясенә нигез салу, дип карарга мөмкин.
 
  
Адмиралтействога беркетелүчеләрнең гарызнамәләреннән. 1725 ел.
 
 
ПЕРСИЯ ПОХОДЫ
Петр I нең көньяк юнәлештәге ниятләре, башкалары кебек үк, зурдан була. Ул вакытта Һиндстанга Идел елгасы – Каспий диң­гезе – Сырдәрья елгасы аша су юлы белән барып җитеп, җиңел генә сәүдә итеп булыр, дип уй­лаганнар. Әмма тикшерә торгач, барысы да алай җиңел генә түгел икәнлеге ачыклана – күчмә‑ут­рак тормыш алып баручы халык­лар яшәгән меңәрләгән чакрым коры җирләрне үтәсе бар, Каспий диңгезен дә гади елга көймәләре белән генә йөзеп чыга алмыйсың, диңгез яр буйлары тулысынча диярлек Персия кулында. Шулай да адәм баласы, байлыкка, ха­кимлеген киңәйтергә омтылып, кайларга гына бармый. Төньяк су­гышын уңышлы гына тәмамлагач, хәрби көчләрне Каспий диңгезенә җибәрү өчен мөмкинлекләр ачы­ла. Коры җир гаскәрләре, поход­ка дип, алданрак кузгала. Ә 1722 елның 15 маенда Петр I гвардия полклары белән Коломнадан су юлы буенча сәфәргә чыга. Император үзе «Москвитянин» стругында йөзә.
ПАТШАНЫ КАРШЫ АЛУ
Ниһаять, 27 майда Петр I Казан­га килеп җитә. Аны монда шәһәр һәм губерна хуҗалары, халыкны җыеп, туплардан атып, чаңнар кагып, бик зурлап каршы ала. Каршы алучылар арасында Ка­зан губернасы губернаторы Алек­сей Салтыков, вице-губернатор Никита Кудрявцев, митрополит Тихон III һәм башкалар була. Казан губернасы оешканнан соң­гы беренче еллар тарихы өчен бу очрашу гаять истәлекле килеп чыга.
КАЗАН ГУБЕРНАСЫ ОЕШУ ТАРИХЫННАН
Петр I нең административ реформалары нәтиҗәсендә 1708 елда Рус дәүләте 8 губернага бүленә, шул исәптән Казан губер­насы да төзелә. Баштагы чорда ул Түбән Новгородтан алып Әс­терханга кадәрге бик зур мәйдан­ны били, әмма инде бик тиздән аңардан Түбән Новгород (1714 ел), Әстерхан (1718 ел) губернала­ры аерылып чыга. Губерна белән идарә итүдә губернатор һәм ви­це-губернатор төп вазыйфаларны башкара. Никита Алферович Кудрявцев 1697 елда ук Казанга җибәрелеп, воевода (1697–1706), комендант (1706–1710), обер-ко­мендант (1710–1714), вице-губер­натор (1712–1727) булып тора – бу вакытта Казанның иң атаклы кешесенә әйләнә. Алексей Петро­вич Салтыков – 1719–1724 еллар­да Казан губернасы губернаторы. Ул идарә иткән чорда гаять мөһим эшләр башланып китә. Әйтик, салым түләүче халыкны исәпкә алу буенча беренче ревизияне үткәрү (1719–1722) һәм җан ба­шыннан салым салуны кертү (1724).
ИМПЕРАТОРНЫҢ КАЗАН БУЙЛАП СӘЯХӘТЕ
Петр I, беренче чиратта, Кремльдәге Благовещение со­борын карый, Богородица мо­настырена бара, митрополит Тихон III нең, Казан губернасы губернаторының, вице-губер­наторның хезмәт урыннарын­да була, Татар бистәсенә барып, бистә татарларыннан сайланыл­ган кешеләр белән һәм башка «гражданнар» белән аралашкан дигән имеш-мимешләр дә сакла­нып калган. Патшаның 30 майда Казанда үзенең 50 яшьлек юби­леен билгеләп үткәнлеге дә бил­геле. Аның шәһәрдә озакка тук­талуы да шушы вакыйга белән бәйле булса кирәк. Әмма башка сәбәпләре дә бар әле.
Россиядә югарыдан төшкән бое­рык-әмерләргә күз йомып карау, чиновникларның башбаштаклы­гы һәм идарә итүдә башка шун­дый күпсанлы авырлыклар һәрчак булган. Җирле дәүләт органна­рында тикшерүләр, ревизияләр үткәрү дә Петр I дән башланып китә. Император Казанга килгәч, үзен ревизор буларак та күрсәтә. Ул иң башта губерна канцелярия­сендәге указлар теркәлеп бары­ла торган китапны китерүләрен таләп итә, китапны табып китерә алучы булмагач, кабынып китеп, бөтен җирле канцелярияләрдә дә шул хәлдер әле дип, тоталь тикшерүләр үткәрә башлый.
СӘҮДӘГӘР ИВАН МИХЛЯЕВ
Петр I заманында беренче ма­нуфактуралар – кул көче кулла­ныла торган эре предприятиеләр төзелә башлый. Аларның күбесе дәүләт предприятиеләре – шәхси эшмәкәрләрнең завод, фабрика ачарга мөмкинлекләре булмый диярлек. Казанда 1714 елдан дәүләтнеке булган сукно ману­фактурасы эшли башлый. Петр I әлеге мануфактурага ревизия үткәрә – барлык остаханәләрне, товар саклана торган урыннарны, материалларны карап чыга. Ан­нары Казанның иң бай сәүдәгәре Иван Афанасьевич Михляевның шәхси сукно предприятиесендә була. Ике фабриканы да чагышты­рып караганнан соң, соңгысының хәлләре күпкә яхшырак дигән фи­кергә килә, ике предприятие җи­тештерүе арасында шулкадәрле зур аермага гаҗәпләнүен белдерә. Петр соңрак та Казанда оешты­рылган тикшерүләрне онытмый: Казан губернаторына язган ха­тында Казанда вакытта табып китерә алмаган канцелярия кита­бын һичшиксез таптыруын таләп итә, 1724 елда Иван Михляевка җирләре, биналары, эшчеләре белән бергә дәүләт сукно фаб­рикасын бер тиенсез тапшыру турында указ чыгара. Билгеле, императорның җаена тормаса, фабрика кадәр фабрика бирер идемени инде ул – Иван Михляев императорның шәһәргә килүе истәлеге итеп үз хисабына изге апостоллар Петр һәм Павел собо­рын төзергә сүз бирә, һәм йорты янәшәсендә 1726 елга яңа собор үсеп чыга. Аннан соңрак чорга караган документларда да дәүләт акчаларын әлеге фабрика хуҗала­ры Дрябловларга нәрсәгә кирәк­леген сорап та тормыйча меңәр сумлап кына биргәнлекләре, шул ук вакытта башка статьялар буенча чыгымнарны тиененә кадәр исәпләүләре күренә.
КАЗАН АДМИРАЛТЕЙСТВОСЫ
Петр I Казан адмиралтействосы эшчәнлегенә аеруча зур игъти­бар бирә. Ник дигәндә, верфьтә Персия походына дип кораблар төзиләр, аннары Казан губернасы Петербургтагы төп верфьләргә ко­раб төзү өчен кирәкле булган агач материалларын әзерләп җибәрүче үзәк булып тора. Суднолар төзү үзәге Казансуның Иделгә ку­шылган турысында XVII гасыр­да да булган. Шундагы Бишбалта бистәсе янәшәсендәге буш яткан җирләргә 1718 елда рәсми указ нигезендә балта осталары, так­та яручылар, мичкә ясаучылар һәм башка верфьтә эшләүче һөнәр осталары мәҗбүри күчереп утыр­тыла. Предприятиене зурайтып, яңа биналар салына, эшчеләрнең Адмиралтейство бистәсе төзелә. Персия походына дигән кораблар­ны монда ясап, Идел буенча Әс­терханга төшерүне кулай күрәләр.
Петр I Адмиралтейство конто­расында Казаннан Петербургка җибәрелүче агач материалларның ведомостен тикшерә, әлеге доку­мент буенча җибәрелгәннәр белән Петербургта кабул итеп алынган материаллар ведомостен чагыш­тырып карарга дип, Адмирал­тейств-коллегиягә указ җибәрә. Персия походына суднолар төзү өчен, Түбән Новгородта да Казан­дагы кебек үк верфь төзергә әмер бирә.
ИМПЕРАТОРНЫ ОЗАТУ
Ниһаять, Петрның Казаннан китәр вакыты да җитә. Патша­ның туган көнен бәйрәм итә‑итә хәлдән тайган кунаклар 6 июнь көнне йөзеп килгән стругларына утырып туп тавышлары, чиркәү чаңнары астында Казаннан кузга­лып китә. Петр патшаның баштагы планнары буенча рус дәүләтенең төп диңгез суднолары төзү үзәге буларак уйланылган Казанга им­ператорның килүе аның үзе өчен дә, җирле хакимият, халык өчен дә онытылмаслык вакыйга итеп хәтергә сеңеп кала. Соңрак әлеге чор тарихчылары да бу вакый­га турында легенда-уйдырма­лар кушып, бик тәфсилләп язып калдырганнар. Мәсәлән, шул ук Михляевның Петр каршында баш орып, аны үзенә кунакка ча­кыруы, аңа алтын‑көмеш акчалар, энҗеләр тулы ике поднос алып килеп бирүе, имеш, шул сәбәп­ле императорның күңеле йом­шарып китеп, сәүдәгәргә сукно фабрикасын бүләк итүе турында­гы хәбәрләр чыны-ялганы белән бергә тарихка кереп калган.
БОЛГАРДА ТУКТАЛЫШ
Петр I нең Казаннан соң истә калырлык тукталышы Болгар шәһәре хәрабәләре янында була. Әле 1712 елдан ук Успение монас­тыре төзелешенә дип, биредәге төзек ташларны, шул исәптән кабер ташларын кулланганнар. Петр I караганда монда әле би­наларның хәрабәләре шактый күп була. Ул иң беренче ак ма­нарага күтәрелә, грек палатасы дип аталганына һәм башкалары­на керә. Таштан төзелгән 50 ләп бина хәрабәләрен исәплиләр, шул исәптән 10 палатаны һәм 4 манараны, 2 мөселман зира­тындагы 49 кабер ташын исәпкә алалар. Башлап күтәрелгән ак ма­нараның нигезе какшаганын кү­реп, Петр I бераз соңрак Казан губернаторы Алексей Салтыковка аны ныгытырга дип әмер бирә. Күп тә үтми, ул әмер үтәлә. Бол­гар шәһәрлегендәге иске корыл­маларның размерларын, исәбен язарга дип кешеләр җибәрелә, анысы да үтәлә.
1721 елда игълан ителгән Рос­сия империясенең тынгы белмәс, һәрнәрсәгә шәхсән үзе өлгерергә тырышкан императоры Петр патша Казанда үзен дәүләт эш­леклесе буларак күрсәтә. Биредә ул дәүләт хезмәтендәгеләргә тәр­типләрне өйрәтеп, аннан киткәч тә вазгыятьне үз кулында тотып, әмерләрен биреп, аларның үтә­лешен тикшереп тора. Үзен дә, башкаларны да аямыйча йөргән тырышлыклары нәтиҗәсендә, Балтыйк диңгезендәге кебек үк, Каспий диңгезендә дә, вакытлы­чага гына булса да, Андрей әләмен җилфердәтүе, кая гына барса да, кемнәрдәдер – уңай, кемнәрдә­дер тискәре тәэсир калдыруы белән танылган патшаның ма­тур җәй башындагы сәяхәтенең Казан белән бәйләнешле, якты хатирәләргә бай булуы шәхсән безнең өчен кадерле.
 
­
Петр I Казанда. Виктор Федоров рәсеме.