Шартнамә: ачык сораулар

Россия белән Татарстан арасында Шартнамә төзү, мөгаен, XX гасыр РФ тарихына иң зур вакыйгаларның берсе булып кереп калыр. Аның әһәмиятен тарих тагын бер кат раслар әле. Әйе, Татарстан Шартнамә кабул ителгәннән соң яңача яши башлады. Июнь азагында әлеге мөһим документның гамәлдәге вакыты чыга. «Яңа килешү булачакмы? Аны төзү кирәкме?» кебек сораулар көннән-көн ешрак яңгырый.

 КАЗАН БЕЛӘН МӘСКӘҮ АРАСЫ...
ТР Конституциясендә шундый юллар бар: «Татарстан Республи­касы – РФ Конституциясе, ТР Кон­ституциясе һәм «РФ дәүләт хаки­мияте органнары арасында эшләр бүлешү һәм үзара вәкаләтләр алма­шу турында» Россия Федерациясе һәм Татарстан Республикасы Шартнамәсе нигезендә РФ белән берләшкән һәм Россия Федерациясе субъекты булган демократик хокукый дәүләт». Аңлашылганча, ТР Конституциясе нәкъ менә Шарт­намәгә нигезләнгән.
Беренче Шартнамә 1994 елның 15 февралендә кабул ителгән иде. Безнең кебек яшьрәк буын анык кына хәтерләмидер дә. Бу до­кументны эшләү, кабул итү чын мәгънәсендә тарихи вакыйгага, борылышка тиң була. Шул рәвешле Татарстан үзенең бәйсезлеген бөтен Россия алдында күрсәтә. 2007 елда икенче Шартнамә кабул ителә, чөнки беренчесе гамәлдән чыга. Дөрес, ул беренчесенә кара­ганда шактый кыска. Димәк, Та­тарстан өчен мөһим мәсьәләләр дә азрак, дигән сүз. Шулай булса да, ул безгә республика буларак яшәргә, үз Президентыбызны булдырырга ярдәм итте.
Соңгы бер‑ике айда Шартнамә турында сүзләр, бәхәсләр еш яңгы­рый. Дөресен әйтергә кирәк, кайбер Мәскәү сәясәтчеләре Татарстан­ның үз кануннары буенча яшәвенә каршы. Алар фикеренчә, без Рос­сиянең башка субъектларыннан аерылмыйбыз, димәк, һәммәбез өчен дә бер үк төрле шартлар, ка­нуннар булырга тиеш. Бу очракта «гафу» дип әйтәсе килә: Россиядә 10 донор төбәк бар  (ун ел элек кенә бу сан 15 иде), шуларның берсе – Та­тарстан. Узган ел гына ул Федераль казнага 496 млрд сум акча күчергән. Чагыштыру өчен: 2016 елда аерым программаларга дип республикага 28,4 млрд сум акча бүлеп бирелгән. Күргәнебезчә, Мәскәүгә киткән ак­чаның ун проценты да кире кайтмаган. Ә шул ук вакытта Россия составына 2014 елда кушылган Кы­рымга федераль казнадан 52,7 млрд сум акча күчкән. Ә дотациядә бул­ган ут күршебез – Самара өлкәсенә 17,6 млрд сум акча бүлеп бирелгән. Юк, бу тырнак астыннан кер эзләү түгел, бу Татарстанның башка төбәкләргә караганда мөстәкыйль, Мәскәүгә «обуза» түгеллеген күр­сәтүче меңнән бер мисалы гына.
Яңа Шартнамә булачакмы? Ул безгә нәрсә бирер? Шушы со­рауларны танылган сәясәтче-ана­литиклар, кайчандыр Шартнамә төзүнең башында торган депутат­лар, милләт өчен җан атып йөргән кешеләргә бирдек.
«СҮЗ МӨСТӘКЫЙЛЬЛЕК ТУРЫНДА БАРА»

Марат Галиев, Татарстан Республи­касы Дәүләт Советының Икътисад, инвестицияләр һәм эшкуарлык ко­митеты рәисе урынбасары:
– Әлеге мәсьәләнең ике ягы бар: хокукый һәм сәяси. Хокукый як­тан карасаң, килешү Татарстанга гына түгел, Россиягә дә нәкъ шул ук дәрәҗәдә кирәк. Ни өчен? Россия Конституциясен 1993 елда кабул итү драматик, хәтта кайберәүләр өчен фаҗигале дә күренеш булды. Октябрь аенда Ак йортка һөҗүм ясалды, бу башкарма хакимият белән законнар чыгаручы орган арасындагы конфликт белән бәйле иде. Ул чорда һәркемне бер сорау борчыды: алга таба нишләргә? Һәм менә шушы катлаулы чорда РФ Конституциясе кабул ител­де. Аны Россиянең һәр субъекты хупларга тиеш иде. Татарстан ул вакытта тавыш бирмәде. Шуңа күрә безнең халыкның РФ Кон­ституциясе өчен ризалыгы һавада эленеп калды. Ә менә 1994 елның февралендә кабул ителгән Шарт­намәдән соң РФ Конституциясе Татарстан өчен дә эшли башлады. Менә шуның өчен дә Шартнамә ике якка да кирәк.
Сәяси яктан Шартнамәнең әһә­мияте тагын да зуррак. Татарстан 1992 елда референдум үткәрде. Татарстан үзен Россия составында дип күрде, тик аерым килешү, ягъ­ни Шартнамә нигезендә. Референ­думны дөнья күләмендә дә, Россия масштабында да таныйлар. Мисал өчен, Кырым Россиягә кушылганда, Татарстан да бу сәяси сөйләшүгә кушылды, чөнки бездән дә рөхсәт сорадылар.
Икенчедән, безнең тәҗрибәбез бар, һәм без аны Мәскәүгә аер­мачык күрсәттек: Татарстан Россия составыннан беркая да китмәде. Шушы шартларда әйбәт кенә яшәп ята, ул канәгать.
Яшерен-батырын түгел, Мәскәү­нең кайбер сәясәтчеләренә безнең болай яшәвебез ошамый, алар Рос­сиянең һәр субъектын тигез итәр­гә тели. Тик бер нәрсәне танырга һәм аның белән килешергә кирәк: Шартнамә төзелгәннән соң, Та­тарстанда, шул исәптән Россиядә дә, сәяси тотрыклылык урнашты. Аңа кадәр бу өлкәдә шактый про­блемалар бар иде, монысын да әй­бәт беләбез.
Татарстан һәрвакыт күбрәк хо­кукларга дәгъва кылды. Россиядә 85 субъект бар. Алар үсеш, күләм ягыннан барысы да төрле, тигез түгел. Татарстан СССР заманында ук үзен уңайлы хис итмәде, сәяси статусын үстерү турында сүзләр күп булды: союздаш республика­лар дәрәҗәсендә тануларын теләде. РФ составында башка субъектлар­га бирелгән кебек хокуклар да Та­тарстанга аз тоелды. Әйткәнемчә, субъектлар төрле. Әгәр син донор икәнсең – сиңа мөнәсәбәт бер төрле, реципиент икәнсең – икенче төр­ле. Татарстан 1930 нчы еллардан бирле донор санала. Татарстан­ның икътисадый ихтыяҗларын­нан кала, гуманитар ихтыяҗлары да бар. Татарлар Татарстан Респу­бликасында гына яшәми, Россия, чит илләр буенча да сибелгән. Алар белән яхшы мөнәсәбәттә тору өчен аерым шартлар кирәк, ягъни – дәүләт элементлары. Шуңа күрә Татарстан өлкә, төбәк түгел, ә республика. Бу исә – федерация эчендәге дәүләт формасы. Без бер­кайчан да акча, армиягә дәгъва кыл­мадык. Без шулай ук гомуми дәүләт кануннары бар икәнен дә аңлыйбыз, мисал өчен салым. Иң зур салым түләүче субъектларның берсе без. Бер ук вакытта әлеге акчаның аерым бер өлешен кире кайтаруны да таләп итәргә хокукыбыз бар, чөнки ае­рым республика булгач, чыгымнар бик күп. Шуңа күрә федераль бюд­жеттан акча кайткач, кайберәүләр: «Ни өчен һаман Татарстанга?» – диләр. Ә бит без үзебез түләгән ак­чаның бер өлешен генә кайтарабыз. Һәм ул акчалар рациональ файда­ланыла: яңа сәнәгать объектлары, заманча оешмалар барлыкка килде. Кайберләре хәтта Россиядә дә юк. Шул рәвешле Мәскәүгә үзебезнең булдыклы, күп нәрсәләргә сәләтле икәнебезне күрсәттек. Ә иң мөһи­ме – теләсә нинди икътисад сәяси тотрыклылык булганда гына үсә ала.
Шартнамә булмаса, нәрсә үзгәрә? Баштарак үзгәреш әллә ни сизел­мәячәк. Ә аннан безнең өчен шак­тый катлаулы чор башланырга мөмкин. Мөстәкыйльлекне югалту турында сүз бара...
Юридик яктан карасаң, икенче мәсьәлә килеп баса: Шартнамәдән тыш, РФ Конституциясе Татарстанда эшләргә тиешме? Без бит РФ Кон­ституциясен кабул иткәндә тавыш бирмәдек. Без аны Шартнамә ниге­зендә генә кабул итә алабыз...
Аерым сәясәтчеләр Россия уни­тар дәүләт булырга тиеш, диләр. Әйе, Россия гел унитар булган, дөрес. Тик, әйдәгез, нәтиҗәләргә карыйк. Россия гел каршылыклар белән очраша. Җир шарында Россия кебек зур ил бүтән юк. Бу очракта федерализмнан әйбәтрәк нәрсә юк кебек. Уй-максатлар туры кил­сә генә, эшләр уңышлы бара. Күреп торабыз: Мәскәү белән Казанның бер-берсенә ихтирамы артты, үза­ра аңлашу барлыкка килде. Республиканың да дәрәҗәсе артты. Боларны кул белән тотып карап та, акчага сатып алып та булмый. Ә алар бик мөһим күрсәткечләр. Шартнамә Татарстанга, иң берен­че чиратта, шушы кыйммәтләрне бирде. Гади генә мисал: төп йорт­тан аерылып чыккан егет, тиз ара­да мөстәкыйльгә әйләнеп, матур тормыш кора. Чөнки аның үз‑үзенә ышанычы арта, әтисеннән өч сум акча сорауны оныта. Субъект та шу­лай, мөстәкыйльлек бирсәң, ул зур уңышларга ирешә.
Шартнамәнең киләчәге турында сүз барганда, әлегә төгәл генә бер ни әйтеп булмый. Татарстанның ае­рым сәясәтчеләре бу эшкә алынды. Тик әлегә Мәскәүгә башлап сүз әйтү­че юк. Ә безгә әйтергә кирәк, чөнки Шартнамәнең әһәмияте Татарстан өчен мөһимрәк.
«ТӨП МАКСАТ – САКЛАП КАЛУ»

Индус Таһиров, тарих фәннәре докторы, профессор, сәясәтче, Татарстан Фәннәр академиясе ака­демигы:
– Әлеге Шартнамәне булдыру өчен безгә нык көрәшергә туры килде. 1994 елда ике яклы деле­гация төзелде. Россия  ягы Татар­станга нинди дә булса өстенлекләр бирүгә каршы чыкты. Без исә, уртак проект кабул итеп, мөнәсәбәтләрне ике яклы Шартнамә белән җайлый алдык.
Ул чагында, безгә ияреп, тагын 40 тан артык субъект Россия белән шундый ук Шартнамә төзеде. Ләкин аларның күбесе әлеге килешүләрдән тиз арада баш тартты. Кемнәргәдер «өстәге» көчләр шулай эшләргә кушты, икенчеләре исә үзләренә йөкләнгән вазыйфаларны башкара алмабыз, дип курыкты. Һәм алар­ны гаепләп тә булмый. Әлеге Шартнамә субъектларны шактый мөһим вәкаләтләр белән тәэмин итте. Аларны тиешенчә үти белергә дә кирәк бит. Нәтиҗәдә, Татарстан Шартнамәле бердәнбер республика булып калды. Әгәр дә без беренче булып килешү төзегәнбез, әле алай гына да түгел, артыбыздан башка төбәкләрне дә иярткәнбез икән, димәк, Татарстан зур Россияне федератив рельсларга бастырган, дигән сүз.
2007 елның июнендә Россия Президенты  В.В. Путин тара­фыннан икенче Шартнамә имза­ланды. Әлеге документ әзер бул­гач, аны Россиянең ике палатасы да җентекләп тикшерде. Шартнамә Дәүләт Думасында үтте, ә Федера­ция Советында үткәргән вакытта Сергей Миронов теше-тырнагы белән каршы чакты. Кызганыч, аңа башка депутатлар да кушылды. Ләкин без бу мәсьәләне өр-яңадан күтәрдек. Биредә М.Ш. Шәймиев­нең йогынтысы аеруча зур булды. Ул Владимир Путин белән элемтәгә кереп, мәсьәләгә ачыклык кертте. Документны Федерация Советы аша яңадан үткәреп, өр‑яңа Шарт­намә барлыкка килде. Ике Шарт­намәне чагыштырсак, күренә: әлбәттә, без күп кенә мәсьәләләр буенча артка чигенергә мәҗбүр булдык. Безнең махсус статуста булуыбыз күпләргә ошамады, бил­геле. Соңгы вакытта бу сүзләр та­гын да кискенрәк яңгырый башла­ды. Мәсәлән, күптән түгел генә Владимир Жириновский: «Ике якның мөнәсәбәтләрен билгели торган пунктлар Конституциядә бар инде», – дип белдерде. Чын­лыкта: «Россия Конституциясендә субъектлар Үзәк белән федератив шартнамә нигезендә яки башка килешү аша яшәргә тиеш», – ди­елгән. Без федератив килешүдән баш тарттык, кул куймадык. Нәкъ менә шуңа күрә 1994 елның 15 февраль Шартнамәсе барлыкка килде дә инде.
Бүген безнең төп максат – Шарт­намәне саклап калу. Беренчедән, ул Россияне федератив дәүләт итү өчен кирәк. Әгәр дә хәзер шушы Шартнамәбезне юк итәләр икән, Россия формаль рәвештә федерация булып кала алмаячак, дигән сүз. Ник дигәндә, федера­циянең нигезе – нәкъ менә шарт­намәлелек. Икенчедән, Татарстан башка төбәкләр өчен һәрвакыт үрнәк ролен үти, социаль-икътиса­дый яктан үсә, камилләшә. Бик зур кризис чорларында да республика үзенең ныклыгын югалтмый. Ки­ресенчә, үзенең бердәмлеген, яшәү көчен күрсәтә. Биредә нәкъ менә әлеге Шартнамә зур роль уйный да.
«ВАКЫТ БЕЛӘН ЧИКЛӘНМӘГӘН ИДЕ...»

Фәрит Зәкиев, Бөтентатар иҗтима­гый үзәге рәисе:
– Шартнамәне озайту буламы, дигән сүзләр дөрес түгел, бу Кон­ституциягә каршы килә. 1994 елда кабул ителгән беренче Шартнамә 1992 елның 21 мартында үткәрелгән референдумга нигезләнде. Беренче Шартнамәдә чын федератив дәүләт принциплары гамәлгә кергән иде. Мисал өчен, хәзер Татарстанның бөтен табышының 80–85 проценты Мәскәүгә китеп бара, ә 1994 елда Татарстан үз табышының яртысын үзендә калдырырга теләде. Әмма ләкин 2000 елда, унитар дәүләткә кайту гамәлләре башлангач, Шарт­намәнең асылы үзгәрде. Югыйсә ул вакыт белән чикләнмәгән, ягъни документ ничек расланган, шулай эшләргә тиеш иде.
РФ Президенты исеменә 30 май көнне хат юлладык. Анда без Мәскәү белән Казан арасында Шартнамә төзүнең мөһимлеген ассызыкладык. Шулай ук кайбер мөһим таләпләрне аерып күрсәт­тек: милли белем бирү система­сы булдыру, бер каналлы салым җыюны тормышка ашыру, Милли банк булдыру, Президент статусын саклап калу һ.б. Президент Аппа­ратыннан: «Хатыгыз каралачак», – дигән җавап хаты килде. Күңелдә ышаныч уянды.
«ФЕДЕРАЛИЗМНЫҢ ФУНДАМЕНТЫ»

Максим Шевченко, Россия Прези­денты каршындагы Ватандашлык җәмгыятен үстерү һәм кеше хокуклары  шурасы әгъзасы:
– Татарстан белән Мәскәү ара­сындагы Шартнамә, федерализмның фундаменты булып тора. Документны сакларга кирәк, чөн­ки шуның нигезендә республика һәм Россия зур уңышларга иреш­те. Бу зур низаглы мәсьәләләрдән качарга ярдәм итте, икътисадны көчәйтте. Ул Татарстанның гына түгел, Россиянең дә үсешенә бу­лыша. Шуңа да, мин бу Шартнамә барлык нечкәлекләренә кадәр сакланып, озайтылырга тиеш, дип саныйм. Шул исәптән пре­зидент институты да сакланырга тиеш. Алтын йомырка китерүче тавыкка тияргә ярамый.
...Яңа Шартнамә төзеләчәкме? Дөресен әйтергә кирәк, бу сорауга анык кына җавап әлегә юк. Югыйсә Шартнамәнең вакыты чыкты дисәк тә була. РФ Дәүләт Думасы депутаты Олег Морозов­ка шушы сорауны юллаган идек. Кызганыч, җавапны көтеп җит­кереп булмады. Шулай да бу хак­та аның фикерен белдек. Июнь аенда, депутат Казанга килгән иде. Журналистларның: «Яңа Шартнамә кабул ителәчәкме?» – дигән соравына Олег Викторович түбәндәгечә җавап бирде:
– Югары даирәдә бу хакта сөй­ләшүләр барамы-юкмы, төгәл генә әйтә алмыйм. Минем фи­кергә килгәндә, Шартнамәнең 10 ел элек булган кебек әһәмиятен күрмим. Ул вакытта субъ­ектлар арасында аерым канун­нар юк иде. Бүген исә барысы да рәсмиләштерелгән. Россиянең хәзерге халәтендә Шартнамә­нең әллә ни зур ролен күрмим. Тик аның булуында да проблема юк дип уйлыйм.

Татарстан һәм Россия арасындагы икенче Шартнамәгә 2007 елда РФ　Президенты Владимир Путинның сәяси хуплавы нәтиҗәсендә кул куелды.