Туган тел һәм тарих сәгате

Замандашларыбызга Камил Фатих улы Фасиев исеме танышмы икән? Күпләрнең, мөгаен, аның хакында ишеткәне дә юктыр. Югыйсә бу кеше үз вакытында республика тормышына гаҗәеп зур йогынты ясаган бит. Камил Фасиев үткән гасырның урталарында ук татар теленең юкка чыгу куркынычы, аның рәсми куллану, эш кәгазьләре, фәнни бәхәсләр даирәсеннән «чыгарылуы» турында ачыктан-ачык әйтергә батырчылык итә...
Таныш картина, әйеме? Бүген бик күп бәхәсләр тудырган вазгы­ять –татар телен өйрәнү, аны мәк­тәптә уку-укыту, телнең статусын саклау белән бәйле хәлләр, – баксаң, болар барысы да республикабыз тарихында булган икән инде... Та­рих сәгатенең теле кай якка таба әйләнеп китте соң – алгамы әллә артка, 1950нче еллар ахырынамы? Камил Фасиевнең укучыларыбыз игътибарына тәкъдим ителгән «Үткәннәрне искә алып»* китабы бу сорауга җавап табарга булышыр? дип уйлыйбыз.
 
Камил Фасиев (1919–2005 еллар).
Совет чорының күренекле дәүләт һәм партия эшлеклесе, КПСС Татарстан өлкә комитеты­ның фән һәм мәдәният бүлеге җитәкчесе (1953–1957), КПСС Татарстан өлкә комитеты се­кретаре (1957–1959), Татарстан АССР Югары Советы Президиу­мы Рәисе (1959–1960), РСФСР Югары Советы Рәисенең берен­че урынбасары (1959–1963), СССР Фәннәр Академиясенең Казан филиалы Тел, әдәбият һәм тарих институтында дирек­тор (1960–1963), Казан дәүләт университеты доценты, профес­соры (1963–1984).

БОЗ КУЗГАЛДЫ
«Декада (1957 елның май ахы­ры–июнь башында Мәскәүдә зур уңыш белән узган Татар әдәбияты һәм сәнгате декадасы һәм партия өлкә комитетының шуңа багышланган бюро уты­рышы турында сүз бара. – Н.Ә.) нәтиҗәләре турында сөйләшү киң колач алды. Кайбер иптәшләр белән бәхәсләшеп, фикер алышып, мин бер тезисны якладым: мил­ли мәдәниятнең теләсә кайсы өлкәсендәге уңышлар һәм ким­челекләр мәктәп белән тыгыз бәйләнгән. Татар мәктәбе гаять тирән кризис кичерә. Ашыгыч ча­ралар кабул итмәгәндә, берничә елдан татар мәктәпләре бөтенләй юкка чыгачак, туганлык җепләрен югалткан, ата‑ана телен белмәгән, милли шигърияттә, прозада, му­зыкада, драматургиядә шедевр­лар иҗат итәргә сәләтсез, татар классикасы әсәрләре белән танышу мөмкинлегеннән тулысынча мәхрүм ителгән буын үсәчәк. Әлеге Декадада һәркемдә соклану уяткан мәдәни кыйммәтләрне арттырырга телибез икән, иң әүвәл эшне мәк­тәптән башларга кирәк».
С.Д. Игнатьевның (КПСС Татар­стан өлкә комитетының беренче секретаре – Н.Ә.) йомгаклау сүзе шактый өметле, хәерхаһлы булып чыкты. Ул татар мәдәнияте уңыш­ларын мактау сүзләре белән искә алды, татар культурасының Урта Азия, Казахстан һәм Башкортстан халыклары мәдәниятенә уңай йогынты ясавы турында шәхси күзәтүләре нигезендә белүен ас­сызыклады. Игнатьев милли мәдә­нияттәге тискәре тенденцияләргә борчылу белдергән чыгышларны хуплады, һәм проблемаларны хәл итү өчен анык тәкъдимнәрен җиткерде.
«Үзәк комитеттагы иптәшләр белән киңәшләшеп алырбыз. Ә сез җентекле доклад әзерләгез һәм бө­тен мәдәният комплексын үстерү буенча эшләрнең төгәл планын төзегез», – дип күрсәтмә бирде С.Д. Игнатьев.
Тиздән план төзелеп, расланган иде. Без укытучылар, халык мә­гариф бүлекләренең мөдирләре, язучылар, галимнәр, партия, про­фсоюз һәм комсомол хезмәткәр­ләре белән очрашулар уздырдык. Декабрь башында республиканың сәнгать әһелләре белән җыелыш үтте. Ул вакытта зыялыларның кайберләре турыдан ярып сал­ды: партия һәм хөкүмәт бөтен илне руслаштыруга илткән сәясәт алып бара һәм милли мәктәпләрне ябу максатын тормышка ашыра; Татарстан идарәчеләре, Мәскәү­гә ярарга тырышып, татар телен күрәләтә кыса, туган телдә белем алуны тыя. Ни кызганыч, мондый ялгыш фикерләр очраклы гына барлыкка килмәде.
 П. Поспелов, С. Игнатьев, А. Әбдрәзәков, К.Фасиев. 1960 ел.

М.Әмир, Г. Бәширов, С.Васильев, Л.Соболев, К.Фасиев.
 
Татар әдәбиятыннан кала, та­тар мәктәпләрендә башка барлык предметларны рус телендә укытуга күчү, ә аннары татар балаларын рус мәктәпләрендә укыту эшенә керешү бернинди күрсәтмәсез-ни­сез башланды. Бу мәсьәләдә хөкүмәтнең бернинди карары да, мәгариф министрының һич­бер фәрманы да юк. Процесс үзен­нән-үзе барлыкка килде. Гадәттә эш болайрак булды: райком секре­таре яки район башкарма коми­теты рәисе вазыйфасына рус хал­кы күбрәк булган районнан берәр кандидат тәкъдим ителә. Аның балалары рус мәктәбендә укыган, татарча белми. Өстәвенә, районда рус милләтеннән тагын 3–4 җаваплы хезмәткәр бар. Менә шуларның балалары өчен рус сыйныфлары ачыла. Татар яшьтәшләре белән ара­лашып, бу балалар татарча сөйлә­шергә, укырга-язарга тизрәк тә өй­рәнә алыр иде. Тик әти-әниләре каршы. Һәм җитәкчеләрдән үрнәк алып, татар ата-аналар да балала­рын рус сыйныфларына күчерүне таләп итә. Монда русларга карата күптәннән килгән хөрмәт, рус телен яхшырак өйрәнергә омтылыш үзен сиздерә. Татарлар Каюм Насыйри, Габдулла Тукай, Фатих Әмирхан, Галимҗан Ибраһимов һәм баш­ка татар зыялыларының үгет-киңәшләрен яхшы хәтерли һәм рус телен белүне зур уңыш дип саный».
«Берникадәр вакыт уйланып тор­гач, С.Д. Игнатьев миннән сорап куйды:
– Ә рус сыйныфларында татар теле укытыламы?
– Юк дәрәҗәсендә, атнага ике сә­гать кенә. Балалар онытып бетерә аны. Татар әдәбиятын укымый­лар диярлек. Нәтиҗәдә, ниндидер гайре табигый русча-татарча жар­гонда сөйләшә торган, сай белем­ле, үз халкының тарихыннан, го­реф-гадәтләреннән, мәдәниятеннән читләштерелгән татарлар буыны үсеп килә. Сүз уңаеннан, мондый чир белән партия, совет хезмәткәр­ләренең шактый күбесе авырый.
– Әйе, бер дә күңелле түгел, – диде Семен Денисович кәефсез генә. – Җитди уйланып алырга кирәк. Мондый зилзиләне туктатырга туры киләчәк. Син, зинһар, миңа тулы белешмә әзерлә».
КИҢӘШ ҺӘМ ФАТЫЙХА
«Тамчы таш тишә, диләр бит. Кабат‑кабат сөйләшү нәтиҗәсе буларак, Семен Денисович татар мәктәпләре мәсьәләсен өлкә ко­митеты пленумында махсус тик­шерергә ризалык бирде. Хәзер ҮК фатыйхасын алырга кирәк иде. Семен Денисович мин барында ҮК фән, мәктәпләр һәм мәдәни­ят бүлеге җитәкчесе, академик А.М. Румянцевка шылтыратты:
– Алексей Матвеевич, сәламнәр сезгә. Монда иптәшләр бик җитди һәм четерекле мәсьәлә күтәрә. Бак­саң, Татарстанда татар мәктәпләре юкка чыгып бара икән. Бу мәсьәлә­не пленумда тикшерергә ниятли­без. Ни диярсең?
– Туктале, ничек инде татар мәк­тәпләре югала?
– Казанда һәм башка шәһәр­ләрдә татар телендә укыта торган бер мәктәп тә калмаган. Татарлар балаларын рус мәктәбенә бирергә тырыша.
– Шуннан ни, бу начармыни? Рус телен яхшырак үзләштерерләр.
– Анысы шулай, әлбәттә. Ләкин хикмәт башкада. Монда милли сәясәт бозыла, дип уйлыйм. Татар яшьләре туган телен белми. Го­мумән, милли мәдәнияткә куркы­ныч яный, ди иптәшләр.
– Әйе, башка республикалардагы аерым иптәшләрнең авызыннан да ничектер бу хакта ишеткәләгән идем. Проблема бик үткен төсмер ала башлады кебек. Киңәшләшергә кирәк. Минем адреска анык тәкъ­димнәр белән җентекле хат юлла­гыз.
Ике көннән тиешле документ Үзәк Комитетка китте, ә бер атнадан Румянцев мине үз янына чакыр­ды. Бүлмәсендә мәктәпләр буенча урынбасары В.Н.Дербинов та бар иде. Румянцев Василий Никито­вичка РСФСРның мәгариф мини­стры Е.И. Афанасенконы чакырырга һәм, минем белән бергә мәсьәләне яхшылап тикшереп, нәтиҗә чыга­рырга кушты. Министр килеп җитте. Миңа хәлнең торышын җентекләп аңлатырга кушылды, фактларны, саннарны кабат‑кабат ачыклады­лар, сораулар яудырдылар. Дер­бинов милли мәктәпне шулкадәр түбән тәгәрәтүләренә ышану кыен икәнлеген белдерде. Афанасенко исә башка автоном республикалар­дан да мондый хәбәрләр ирешүен телгә алды, димәк, Татарстаннан килгән иптәшнең мәсьәләне гадел, дөрес күтәреп чыгуына ышанмаска нигез юк».

Укытучы. 1937 ел.
К.Фасиев, Ф. Табиев, А. Шамов, Ш. Хамматов, Г. Кашшаф.
МИЛЛИ МӘКТӘП – ИГЪТИБАР ҮЗӘГЕНДӘ
«Партия өлкә комитеты плену­мы 1958 елның 21 маенда җыелды. Әлбәттә, мин бөтен докладымны сөйләп чыгарга җыенмыйм, шулай да аның төп урыннарына, мөһим мәгълүматларына тәфсиллерәк тукталу кирәк. Алар бүген дә акту­альлеген югалтмады.
Мин докладымны Ленин сүзләре белән башладым. Милли телләрне һәм мәктәпләрне кысрыклаучылар­га кырыс хөкем буларак, В.И. Ленин болай дигән: «Бездә, әйтик, Мәга­риф комиссариатында яки шуның тирәсендә, «мәктәп бер, шунлык­тан рус теленнән кала, башка туган телдә укыта күрмәгез» дип әйтүче коммунистлар бар. Минемчә, мон­дый коммунист – «великорусский шовинист». Бу шовинист күпләре­безгә кереп утырган, аның белән көрәшергә кирәк» (Әсәрләр. – Т.29. – 172–173 б.).
Милли мәгариф тармагында пар­тия яклаган принциплар әнә шун­дый иде. Һәм Татарстан үрнәгендә без бу принципларны тормышка ашыруның уңай нәтиҗәләрен күрә­без... Ләкин уңышлар белән канә­гатьләнеп һәм горурланып, партия һәм совет органнары, беренче чи­ратта, Мәгариф министрлыгы тор­гынлык һәм кризис күренешләрен күрми калган, милли мәктәпкә игъ­тибарны киметкән. Милләтләрне интенсив рәвештә бер-берсенә якынайтканда, имеш, балаларны туган телдә укыту зарурияте үзен­нән-үзе төшеп кала, дигән фикер та­ралды. Татар мәктәпләренең абруе төшү тизәйде, аеруча соңгы унъел­лыкта. Әгәр 1947–1948 уку елында татар балаларының 95% ытуган телендә белем алса, 1958 елда – ан­дыйлар 70% кына, ә Казанда исә – нибары 16,8%. 16 татар мәктәбеннән икәү генә калды, алары да соңгы сулышта. 12 нче татар мәктәбе 1 нче сыйныфка нибары 11 бала кабул ит­кән. 18 нче мәктәптә әлегә татарча укыта торган ике сыйныф сакланып калган, тик аларда 19 укучы гына белем ала.

С. Фасиева, К.Фасиев, Ф. Табиев, Б. Гыйззәтуллин. 1960 ел.
 
Авыл районнарында да хәлләр мактанырлык түгел... Нигездә, русча укытуга каршы чыгачак кеше та­былыр микән. Җәмәгать һәм мәдә­ният эшлеклеләренең күбесе патша заманнарында ук рус мәктәпләренә һәм гимназияләренә эләгергә ты­рышкан. Әмма монда шуны истә тоту зарур: беренчедән, хәлле татар­лар азмы‑күпме төпле белем бирә торган милли мәктәпләр булмаганга күрә, балаларын рус мәктәпләрендә укытканнар, ә бездә хәзер андый мәктәпләр җитәрлек; икенчедән, нигездә, монда рус телен күпме­дер дәрәҗәдә белгән һәм руслардан бер дә начаррак укымаган балалар турында сүз бара; өченчедән, алар туган телләрен һичкайчан оныт­маган, чөнки моны ата-аналар һәм җәмәгать һәрдаим күзәтеп торган. Әллә ни күп санлы булма­ган татар баласын рус яшьтәшләре белән укыту педагогик процесска зыян салмаган, татар мәктәпләренә комачаулык тудырмаган һәм милли зыялылар тәрбияләп үстерүдә уңай нәтиҗәләр биргән.
Татар балалары рус мәктәпләренә елга булып агыла башлагач, хәлләр кискен үзгәрде. Бу исә мәктәпнең төп принцибы – балага якынрак, аңлаешлырак туган телдә укыту принцибын үзгәртә, ахыр чиктә татар теленең аралашу, уку һәм язу чарасы буларак роле кими, татар тормышына хас кыйммәтле гореф-гадәтләр югала. Иң аянычы шул: нәтиҗәдә укучыларның бе­лем дәрәҗәсе кискен түбәнәйде, бер сыйныфта икешәр елга утырып калучылар саны артты.
Милли мәктәп укучыларга тирән, төпле белем бирергә тиеш һәм шуңа сәләтле дә. Моның өчен аңа карата мөнәсәбәтне тамырдан үзгәртү за­рур. Арабызда татар теленең кулла­нылыш дәрәҗәсе төшүгә, татар мәк­тәпләре азаюга зарланырга яратучы иптәшләр бар, ә үзләре балаларын рус мәктәбенә бирә.
Татар мәктәпләрен саклап калыр­га, халыкта аларның абруен күтәре­ргә телибез икән, эшне партия һәм совет органнарының җитәк­челәреннән, җаваплы хезмәткәр­ләреннән, укытучылардан һәм мәк­тәп директорларыннан башларга кирәк. Алар татар мәктәпләрен хөр­мәт итүдә үрнәк күрсәтергә, бу уку йортларын кайгыртырга, хәлләре белән кызыксынып торырга, бала­ларын туган телдә укытырга тиеш. Мәгариф министрлыгы бу фәнне дәүләт имтиханнарыннан төшереп калдырып, зур ялгышлык җибәрде. Бу гамәл үзе үк туган телне укуга теләк кимүгә этәргеч булды. Хә­зерге вакытта татар балаларының 35%ы аны фән буларак укымый. Ашыгыч чаралар кылмаганда, тен­денция көчәя генә барачак. Туган тел – милли әдәбият һәм сәнгатьнең нигез ташы, аларның чәчәк атуына төп шарт. Туган телне үзләштерүдән мәхрүм итеп, без мондый белемсез кешеләрне халык тарафыннан га­сырлар дәвамында иҗат ителгән гаҗәеп бай милли мәдәниятнең «юл читендә» калдырабыз.
Татар мәктәпләре турында мах­сус кайгырту – интернационализм карашларыннан читләшү, мил­ләтчелеккә юл ачу ул, дигән ялган күзаллауларны кыю рәвештә кире кагарга кирәк. Миллилек булмыйча интернационализм да формала­ша алмый. Үз телен һәм халкының гореф-гадәтләрен әйбәт белгән, шул нигездә киң эрудициягә ия бул­ган шәхес башка милләтләр өчен тел һәм мәдәниятнең мөһимлеген яхшы аңлый, аларның рухи кый­ммәтләрен җиңелрәк үзләштерә, аларның тормыш рәвешенә җай­лаша. Без берничек тә татар мәк­тәпләрен русныкына каршы куй­мыйбыз, милли чикләнгәнлекне һәм йомылганлыкны нәфрәт белән кире кагабыз».
Докладның кыскача эчтәлеге шундыйрак. Ул бик зур кызыксыну уятты һәм пленумда катнашучы­ларда яклау тапты.
Пленумда В.Н. Дербинов чыгыш ясады: «Иптәш Фасиев милли мәк­тәпләрдәге эшләрнең торышын дөрес тасвирлады. Ул үзенең төпле докладында хәбәр иткәнчә, туган телдә белем алучы балалар саны 10 ел эчендә 25%ка кимегән... Мәга­риф министрлыгының җаваплылы­гы турында сөйләгәндә, иптәш Фа­сиев бик хаклы. Республикадагы эшләрнең торышы белән танышуы­быз шуны раслады: татар мәктә­пләрендә эшләрнең мөшкеллеген дөрес аңлап, бәя биргән булса, Ми­нистрлык күп кенә чараларны үзе үк кыла ала иде. Эш аның мәсьәләне өлкә комитетында, Министрлар Советында һәм РСФСР министр­лыгында күтәреп чыгу-чыкмавында түгел. Татар мәктәпләре өчен яхшы дәреслекләр әзерләү өчен югары­дагы органнардан нинди күрсәтмә кирәк? Бу – министрлыкның туры­дан-туры бурычы. Мәктәпләр өчен махсус педагоглар әзерләү эшен оештырыр өчен тагын нинди карар таләп ителә?
Шул ук вакытта кабатлап китәм: хәлнең начарлануы өчен республи­каның бөтен партия оешмасы – өлкә комитеты, шәһәр һәм район коми­тетлары да җавап тота. Милли мәк­тәпләрнең абруе ничек түбәнсетел­гәнен һәркем күрде. Катгый карар­лар кабул итәсе урында, җитәкчеләр балаларын рус мәктәпләренә күче­реп куйган – бетте‑китте вәссәлам».
Шактый югары дәрәҗәдә фикер алышулардан соң, өлкә комитеты пленумы «Татар телендә гомуми белем бирү мәктәпләренең хәле һәм аларда эшне яхшырту турын­да» Карар кабул итте».
СТОП! КИЛЕП ҖИТТЕК
«Күпмедер вакыт узгач (ел ярым­нан соң), партиянең Үзәк Комите­тына КПСС Татарстан өлкә коми­тетының элекке беренче секретаре З.И. Моратовтан шикаять килә. Ул өлкә комитеты пленумында­гы чыгышымны тәнкыйть утына тоткан. Гаепләре дә җитди – мил­ләтчелек. Мәскәүдәгеләр өлкә комитеты карарын яңадан тик­шерергә тәкъдим итте, һәм моны 1960 елның гыйнвар аенда эшләп тә куйдылар (бәхәссез-нисез генә). Моратовның хаты һәм Үзәк Коми­тетның аңа уңай җавабы һич тә очраклы түгел. Бу – Сталиннан ми­рас итеп алынган милли сәясәт чагылышы. Милли мәктәпләргә тискәре мөнәсәбәт бездә генә түгел иде. Мәсәлән, шул ук елны Кыргызстан коммунистлар пар­тиясе ҮК беренче секретаре И. Раз­заков, кыргыз балалары укыган мәктәпләрдә кыргыз телен укы­туны җайга салырга кушкан өчен, эшеннән алынды. Игнатьев кебек кыю кешенең дә шүрләп куйга­нына гаҗәпләнәсе юк. Утны‑суны кичеп, зур‑зур вазыйфалардан тө­шерелеп, ул сак булырга өйрәнгән иде, вакытында чигенә, боргалана, хәтта игелекле ният белән кабул ителгән карарларыннан баш тарта белде. Башка җитәкче иптәшләре­без, ул чакта активлашып киткән җәмәгатьчелек фикерен ишет­мәмешкә салышып, тавыш-тынсыз гына Үзәк ихтыярына бирелде».
 
* Русчадан тәрҗемә. Фасиев К.Ф. «Вспоминая прошедшее». Казан, КДУ нәшр., 1999 ел.