Үзбәк хан һәм аның улы Җанибәк

Чыңгыз-ханның «атка атланып бихисап илләрне яулап алырга мөмкин, әмма ул илләр белән атка атланып, ягъни көч кулланып кына идарә итеп бул­мый» дигән алтын сүзләренә таянып, Алтын Урда ханнары Батудан башлап Үзбәк ханга кадәрге җитмеш ел ча­масы (1243–1312) яшәү дәверендә төп көчне дәүләтнең идарә итү систе­масын камилләштерүгә юнәлтәләр.
 
Мәнгү-Тимер вакытында (1266–1282 еллар) Алтын Урда Монгол империясеннән аерылып чыга, ту­лысынча мөстәкыйль дәүләткә әве­релә, дигән идек. Ул үлгәннән соң, Алтын Урда тәхетенә аның энесе Тәдән‑Мәнгү (Туда-Менгу) утырты­ла. Йомшак табигатьле, олы дәүләт белән идарә итүгә сәләтсез ханны 1287 елда тәхеттән куалар. Хан итеп дәүләтнең эчке сәясәтендә зур роль уйнаган Нугай мирза тарафдарла­ры Телә Буганы (Тула-Буга) сайлап куялар. Тәхеткә утырганчы, Нугай мирза белән Венгриягә һәм Поль­шага яу чабарга өлгергән була ул, хан булып алгач, Рязань һәм Муром кенәзлекләрен талап кайта. Әмма аны да хан итеп озак тотмыйлар. 1291 елда Нугай мирза булышлы­гы белән тәхетне Мәнгү-Тимернең улы Токта (Тыктай, Туктагу) яу­лап ала. Хан роленә бик тиз керә ул. Нугайның төрле юллар белән төп идарәче урынына омтылуын да аңлап ала, аңа каршы көрәш башлый һәм үзен тәхеткә утырт­кан хәйләкәр сәясәтчене көчләп бакыйлыкка озата. Токта хан идарә иткән чорда Алтын Урда тотрыклы үсеш чорына баса.

ҮЗБӘК ХАН ДӘВЕРЕНДӘ – УРДА
1312 елда Алтын Урда тәхете Мәнгү-Тимернең оныгы Үзбәк ханга кала (тәхет варисы Илбасар шаһзадә Токтаның үзеннән алда үлгән була). Ул бик озак – 1342 елга кадәр, ягъни утыз ел дәвамында идарә итә. Үзбәк хан чорында Ал­тын Урда дөньяның иң зур (биләгән җирләре ягыннан караганда) һәм иң куәтле дәүләте буларак та­ныла. Археологлар исәпләвенчә, илдә йөздән артык эреле‑ваклы шәһәрләр була. Аларның шактые, Сарай‑Бату (Сарай әл-Мәхрүсә, Иске Сарай), Сарай‑Бәркә (Сарай әл-Җәдид, Яңа Сарай), Мухшы, Үкәк, Бәлҗәмин, Маҗар ишелә­ре, – монгол ханнары вакытында калкып чыккан шәһәрләр. Бәркә хан вакытында төзелә башлаган Сарайны Үзбәк хан үзенең яңа баш­каласы итә. Шунысы игътибарга лаек – яңа шәһәрләр бернинди ныгытмаларсыз төзеләләр. Сәбәбе бик гади – ул вакытта монгол хан­нарына каршы торырлык тышкы дошман булмаган.
Сүз уңаеннан, үзебезнең шәһри Болгарыбызны да искә алып үтик. Белгәнебезчә, монголларга кадәр ул әле кечкенә, әмма эре сәүдә үзәге буларак дөнья базарында танылган бер шәһәр була. Болгарның үсеше Алтын Урда чорында дәвам итә. Монголлар һөҗүме вакытында җи­мертелгән саклану ныгытмаларын яңадан торгызып мәшәкатьлән­миләр, әмма шәһәр территория­се сизелерлек киңәя. XIV гасыр башларына аның мәйданы инде 100 гектардан артып китә. Бүгенгә кадәр сакланган таш-кирпеч ар­хитектура һәйкәлләренең барысы да XIII гасыр ахырына – XIV гасыр урталарына карый. Үзбәк хан чо­рында Җәмигъ мәчете төзелеп бетә, Хан төрбәләре янында Кече манаралы мәчет, шул тирәдә генә Кара пулат, җәмәгать мунчалары торгызыла.
Алтын Урда шәһәрләрендә һөнәрчелек чәчәк ата. Тимер һәм төсле металлар эшкәртү, ал­тын-көмештән, кыйммәтле таш­лардан бизәнү әйберләре ясау, ке­рамик эшләнмәләр (савыт-саба, балалар уенчыклары, суүткәргеч торбалар, бигрәк тә төзелештә кул­ланыла торган өсте ялтыравыклы плитәләр) җитештерү тармаклары алга китә, алар эшләп чыгарган югары сыйфатлы продукция дөнья базарында дан тота.
Шәһәрләр тиз арада халыкара сәүдә үзәкләренә дә әвереләләр. Бөек ефәк юлы һәм аның төнь­як тармагы – Бөек Идел-Чул­ман юлы буйлап Шәрык (Кытай, Һиндстан, Иран, Хәрәзем, Визан­тия, Мисыр) һәм Гареб (Италия, Испания, Франция) илләреннән, ерак Скандинавиядән кыйммәтле товарлар төягән кораблар Алтын Урдага агыла. Коры юл буйлап ки­лүче сәүдә кәрваннарына бернинди куркыныч янамаган, аларны хан та­рафынннан махсус билгеләнгән хәрбиләр юлбасарлардан сакла­ган, төн кунарга исә сәүдәгәрләрне уңайлы кәрван-сарайлар көткән. Иң мөһиме – чит илләрдән кертелә торган товарлардан алына торган сәүдә пошлинасы 3–5 проценттан артмаган. Үзбәк хан тарафыннан тудырылган әлеге уңайлы шартлар нәтиҗәсендә халыкара сәүдә дәүләт казнасына иң күп керем бирүче тармакка әверелгән. Дәүләт каз­насын баетуга, һичшиксез, Алтын Урдага буйсындырылган халыклар да үз өлешен керткән.
Үзбәк хан үзенә тикле идарә иткән Токта ханның төрле төбәкләрдә сугыла торган акчалар­ны унификацияләүгә юнәлдерелгән реформасын дәвам иттерә, налог­лар җыю системасын камилләш­терә, нәтиҗәдә илнең бердәм­леген тотрыклы рәвештә саклау өчен күп көч куя, аны үзәкләштерү сәясәтен үткәрә.
Үзбәк хан тышкы сәясәт өлкә­сендә дә уңышлы гына эшләп килгән. Рус кенәзлекләрен һәрдаим күзәтчелек астында тоту өчен зирәк һәм хәйләкәр, кайчакта икейөз­ле сәясәт алып барган. Мәсәлән, 1317 елда ул Мәскәү кенәзе Юрий Даниловичны рус кенәзлекләре арасында иң көчлеләреннән са­налган Владимирның бөек кенәзе итеп раслый һәм аңа үзенең Кон­чак исемле сеңлесен кияүгә бирә (чукындырылгач, Агафья исемен йөртә). 1327 елда Мәскәү кенәзе Иван Данилович (тарихка Иван I Калита исеме белән кереп калган) ярдәме белән Тверьда Алтын Урдага каршы оештырылган восстаниене бастыра. Тулаем алганда исә, Үзбәк хан вакытында Алтын Урда белән рус кенәзлекләре арасында телгә алып сөйләрлек каршылык булмый. Кенәзләр арасында Үзбәк ханның абруе көннән-көн үсә һәм ул абруй Җучилар дәүләтенең икътисадый куәтенә нигезләнгән була.
Күренекле дин галиме һәм тарихчы Ризаэддин Фәхретдин фикеренчә, «Үзбәк хан алдан күреп эш итүчән, гакыллы, галиҗәнап падишаһ булса да, сәяси җәһәттән зур бер ялгышы инкяр ителмәс. Бу ялгыш Мәскәү кенәзлеген куәтләндереп, Урдага каршы киләчәк дошман хәзерләүдән гыйбәрәт иде. Үзбәк хан гамәлдә үз араларында сугышып, кыры­лышып торган вак кенәзләрне бетереп, бер ноктага җыйды. Шул сәбәпле урыслар куәт алып киттеләр».
 «ОҖМАХ ШАРТЛАРЫ ТУДЫРУЧЫ»
Алтын Урда алып бара торган тышкы сәясәтнең әле Бәркә хан за­маныннан ук башланып киткән тагын бер мөһим юнәлеше – Ху­лагу Иранына каршы көрәш. Ху­лаху-хан – Чынгызханның оны­гы һәм 1220–1250 елларда яулап алынган дәүләтнең беренче хаки­
ме. Ул дәүләт хәзерге Әфганстан, Иран, Ирак, өлешчә Азәрбайҗан, Грузия һәм Әрмәнстан террито­риясендә яшәгән күпмилләтле халыкларны берләштергән. Ху­лагу-хан үзе оештырган дәүләт территориясенә Чыңгызханның улы Җучига вәгъдә итеп кал­дырган биләмәләрен дә керткән. Ул биләмәләр – Кавказ аръягын­да урнашкан азәрбайҗан, әрмән һәм грузин җирләре – Хулагулар дәүләте белән Алтын Урда ара­сында гел бәхәсләр тудырып торган. Үзбәк хан вакытында да, төгәлрәге, 1319 һәм 1335 еллар­да, шул җирләргә яу чапканнар. Үтереш-суешлар, җимерүләр-ватулар күп булган, әмма дәүләт чикләрендә үзгәрешләр булмаган диярлек: Кавказ аръягы Хулагу­лар ягында, Дәрбәнд (Дербент) һәм Төньяк Кавказ Алтын Урда ягында кала биргән.
Үзбәк хан илчеләре Алтын Урда белән Көнбатыш Европа дәүләтләре, Византия, Һиндстан һәм бигрәк тә Мәмлүкләр Мисыры арасында дустанә мөнәсәбәтләр урнаштыруда актив эшләгәннәр. Әлеге дипломатиянең уңай нә­тиҗәсе беренче чиратта икъти­садның үсешендә һәм халыкара мәдәни багланышларның җанла­нуында чагылыш тапкан.
Алтын Урда ханнарының иң мәшһүрләре арасында да Үзбәк хан үзенең уңай яклары белән нык аерылып тора. Аны бигрәк тә мөселман илләрендә ярат­каннар һәм әле хәзер дә хөрмәт итәләр. Бу аңлашыла да, чөнки Үзбәк хан вакытында ислам рәсми рәвештә Алтын Урданың дәүләт дине буларак кабул ителә. Дөрес, мондый омтылыш әле Бәркә хан­да да була, ул үзе дә ислам дине тоткан. Әмма Урданың шактый өлеше әле һаман да мәҗүси алла­ларга табынганнар. Болгарларда һәм Урта Азия халыкларында гына мөселман диненең берничә йөз ел­лык тарихы булган. Бер Аллага та­быну, әлбәттә инде, халыкларның берләшүенә, илнең тотрыклануына китергән, бердәм татар халкы фор­малашуына уңай тәэсир ясаган.
Шунысы игътибарга лаек: ислам дине рәсми дәүләт дине санал­са да, илдә дини толерантлык, вөҗдан иреге һәи тигезлек хөкем сөргән, ягъни, ислам белән бергә башка диннәргә дә иркенлек би­релгән. Үзбәк ханның 1319 елда рус метрополиты Петрга бирелгән ярлыгын Ризаэддин Фәхретдин «православие өчен чикләнмәгән ирек бирүче, аңа оҗмах шартла­ры тудыручы» документ дип ата­ды. Бу тарихи ярлыкта, аерым алганда, «кем дә кем христиан динен сүксә, чиркәү, монастырь, часовняларга тел тидерсә, ул адәм үтерелер», дигән сүзләр бар иде.
Ислам дине кабул итү мәдә­ниятнең үсешенә дә уңай шарт­лар тудырган. Шул заман тарих­чысы Ибн Гарәпшаһ язганча, Сарай шәһәре Үзбәк хан вакы­тында фән һәм мәдәният үзәге булып торган, биредә күренекле галимнәр, атаклы телчеләр, ша­гыйрьләр, остазлар-укытучылар һәм башка бик күп хөрмәтле ке­шеләрдән торган көчле бер зыя­лы төркем эшләгән. Башкалада һәм илнең башка эреле‑ваклы шәһәрләренә төрле уку йортла­рының киң челтәре формалаша. Биредә, ерак Шәрык илләреннән килгән танылган дин белгечлә­ре, галимнәр укыткан. Күп кенә галимнәр, шагыйрьләр берничә тел белгәннәр, әсәрләрен төрки, гарәп, фарсы телләрендә иҗат иткәннәр. Исегезгә төшереп үтим: Котб исемле шагыйрьнең «Хөсрәү вә Ширин» исемле атаклы әсәре нәкъ менә Үзбәк хан заманында язылган (1342).
УРДА ЧАТНЫЙ БАШЛАГАНДА...
Үзбәк хан 1342 елның мартында вафат була. Тәхет варисы – аның олы улы Тәнибәк – ул вакытта Чыгытайлар олысына яу белән киткән була. Шуннан файдала­нып, Үзбәкнең Тайдула исемле хатыны тәхеткә уртанчы улын – Җанибәкне утыртырга ниятли. Һәм теләгенә ирешә дә. Яудан кайткан җиреннән Тәнибәк тә, аның икенче энесе Хызр да юкка чыгалар, үтереләләр.
Җанибәк хан үзенең ундүрт ел буена хакимлек итү дәверендә әтисенең дәүләт белән җитәк­челек итүдәге эчке һәм тышкы сәясәтен дәвам иттерергә ом­тыла. Ул хакимлек иткән чорда яңа шәһәрләр барлыкка килә, искеләре төзекләндерелә, һөнәр­челек остаханәләрендә эш кай­ный, мәктәп-мәдрәсәләрдә укулар бара, хан сараенда галимнәр, ша­гыйрьләр, музыка коралларында уйнаучылар чыгыш ясыйлар.
Алтын Урда белән рус кенәз­лекләре арасында элекеге «яр­лыклар белән уйнау» сәясәте үзе­нең тормышчанлыгын раслый, вассал кенәзләрне хан каршын­да биютеп тору өчен Җанибәк тә көчен кызганмый. Мәмлүкләр Мисыры белән дә Хулагу Ираны­на каршы юнәлдерелгән дустанә мөнәсәбәтләр дәвам итә.
Әмма уңышларга юлдаш булып Алтын Урда тормышында аның киләчәгенә куркыныч яный тор­ган тискәре күренешләр дә пәй­да була. Мәсәлән, күрше Польша короле Казимир элек Алтын Ур­дага буйсынган Галиция белән Во­лынь җирләрен үзенә тартып ала, ә Литва кенәзе Ольгерд чик буе шәһәрләреннән берничәсен үзе­неке итә. Җанибәк сизеп тора: моңарчы ханга ихластан хезмәт итүче кайбер төбәк бәкләре дә Ур­дадан аерылып, үзләренә мөстә­кыйльлек алып яшәү теләге белән яналар.
Шул хәвефле хәлләргә тагын берсе килеп кушыла: 1346 елда Алтын Урдага чума зәхмәте ки­леп җитә. Ул бик тиз Каспий, Азов һәм Кара диңгез буендагы төбәкләргә тарала, Көнбатыш Европа илләренә килеп җитә. Чума зәхмәтеннән дистәләрчә, йөзләрчә мең халык кырыла. Ал­тын Урда өчен дә бу зур фаҗига була.
1357 елда Җанибәк гаскәрләре Төньяк Азәрбайҗан җирләренә басып кереп, Тәбриз шәһәрен кулга төшерәләр. Басып алын­ган җирләр белән идарә итүне Җанибәк үзенең улы Бәрдебәккә тапшыра.
Сугышчылар олы табыш белән Сарайга юнәләләр. Юлда Җанибәк каты авырый башлый. Сарайга кайтып җитүгә әтисенең авыруы турындагы хәбәрне Бәрдебәккә юллыйлар. Шатлыклы хәбәр иясе Бәрдебәк – тиздән ул хан була­чак! – әтисе янына ашыга. Әмма аны Сарайда көтелмәгән яңалык каршы ала – Җанибәк сихәтлә­неп килә. Хан киңәшчесе Туглы бәй тәкъдиме белән оештырылган заговор уңышлы булып чыга: Бәр­дебәк әтисен бакыйлыкка озата.
«Җанибәк хан һәртөрле халык­лар, бигрәк тә урыс һәм хрис­тианнар өчен гаять мәрхәмәтле бер падишаһ иде, – дип яза Риза Фәхретдин. – Ифрат динле, гадел, дәрвиш сыйфатлы, хәерле фикер йөртүче, тугры зат булды». Бәлки шулайдыр да. Әмма аның ике эне­сен үтереп тәхет хуҗасы булганын да онытмыйк. Хуш, үзе дә сөекле улы кулыннан гүр иясе була. За­манасы шулай булгандыр инде..