Матур туганда, яки уйчан кеше

Балачакта миңа бу гыйбарә искиткеч серле булып тоела иде. Тел очында тәмен кат‑кат тояр өчен, бертуктаусыз кабатлап йөргәнем хәтердә. «Ә нигә матурлык түгел?» дип сораганым да. Бу сорауга җавапка татар теле һәм әдәбияты укытучысы: «Матур туганда – ул матур киләчәк тә була ала, матур кешеләр дә, матур хыяллар да, матур әсәр дә, матур дәүләт тә...» – дип җавап биргән иде. Хәзерге акылым белән аңлыйм: язучы күздә тоткан матурлык төшенчәсе үз эченә революция шаукымын гына алмаган, ә яңа матур тормыш төзибез дигән ихлас ымсынуны да.
 «ЯЗГАННАРЫМДА ЯМАН БЕРНИ ДӘ ТАПМАССЫЗ...»
Шәриф Камал турында архив­ларда истәлекләр әллә ни күп сак­ланмаган. Кайсы гына әдәби сте­нограмма, беркетмәгә юлыкма, катнашучылар арасында исеме телгә алына, ә үзе, әйтерсең, юк. Бик сирәк кенә кистереп әйткән фикере яңгырап куя. Әйе, шулай хәтерлиләр аны: аз сүзле, анык фикерле, дип. Күп сөйләми, әйтсә, кистереп әйтә, ә инде принци­пиаль мәсьәләләргә килгәндә, үз фикерендә ахыргача кала.
Партиядән чыгаралар, килеп чыгышына бәйләнәләр, әмма бер тапкыр да кулга алмыйлар Шәриф Камалны. Хәтта кулга алынган каләмдәш дусларын, шә­риктәшләрен яклап күтәрелүенә дә карамастан.
ТР Милли архивы фондларын­да татар язучылары белән бәйле архивлар мулдан саклана. Кәрим Тинчурин, Шамил Усманов, Кави Нәҗми, Фатих Кәрим язмышла­рына бәйле документларда Шә­риф Камал исеме дә калкып чыга. Гади хезмәт кешесе тормышына багышланган реалистик әсәрләре белән билгеле әдипне, яңа идео­логияне пропагандалаучы була­рак, хакимият танымый калмый. Ул татар язучыларыннан берен­че булып Ленин орденына лаек дип табыла. Ә аннары, «халык дошманнары белән бәйләнештә торганы өчен», партбилетыннан колак кага. Партиядән чыгарып ташлау өчен Кәрим Тинчурин белән дуслыгы, Кави Нәҗмигә тагылган гаепнең ялган булуын кистереп әйтүе, Шамил Усманов­ны яклап чыгуы гына да җитә, билгеле.
«Ул елларда әдәбият оеш­малары башында баручы иптәшләрнең хәзергеләрнеке кебек «фән докторы», «ат­казанган» дигән дәрәҗәле исемнәре дә юк иде. Әмма алар идеалларына бирелгән нык, үзфикерле кешеләр иде. Бу иптәшләр, шәхси тор­мышларын онытып, авыр да, җаваплы да әдәбият йөген үз өсләренә алдылар, аны фи­дакарьләрчә бирелгән хәлдә, бөтен көчләре белән тартып бардылар. Әдәбиятны замана таләбе югарылыгына күтә­рергә тырыштылар».
Гомәр Бәширов истәлекләреннән.
 
1936 елның августында Та­тарстан Язучылар союзы идарәсе каршысындагы партия оешмасы «троцкист-зиновьевчыларга кар­шы актив көрәш башлап җибәрә». Бу сәяси шаукымда иң беренче булып олы зыян күргән язучы­ларның берсе Шамил Усманов була. Аны бердәнбер Шәриф Ка­мал яклап чыга. «Зәңгәр шәл», «Казан сөлгесе» әсәрләрендә революциягә кадәрге крестьян тормышын сурәтләүдә, социа­листик реализм таләпләреннән читләшүдә гаепләнгән Кәрим Тинчуринны да, Гөлсем Камская, Мөхтәр Мутин, Хөсәен Уразиков, Гөлсем Болгарскаялар белән беррәттән, Шәриф Камал яклый. Беренче тапкыр сират кү­перен исән‑имин килеш узган Тинчуринны озакламый кабат алып китәләр. Баштарак аның тормыш иптәше Заһидә ханым белән дус булып исәпләнгәннәр дә кул биреп күрешми башлый. Шундый бер истәлек сакланып калган: көннәрдән бер көнне Шәриф Камал, урамның икенче ягында Заһидә Тинчуринаны кү­реп ала да, аның янына чыгып ку­лын бирә, Кәримнең хәлләре ни­чек, дип сораша. Бу да аны шәхес буларак күрсәтә торган сыйфат­ларның берсе, дияргә буладыр...
1919 елдан бирле ВКП (б) әгъза­сы булып торган Шәриф Камалны партия сафларыннан чыгаргач, ул бик бирешә, кайгыра. Мондый сүзләре сакланып калган: «Язган­ нарымда яман берни дә тапмас­сыз. Миңа инде яшәргә күп кал­мады. Әгәр сез мине, 1919 елдан бирле партиядә торган әгъзаны, аның сафларыннан чыгарасыз икән, соңгы минутларымны гына якынайтачаксыз...»
Асылда, шулай була да. Татар әдәбиятының классигы Шәриф Камал 1942 елның 22 декабрендә 56 яшендә Казанда, Островский урамында урнашкан фатирында үз үлеме белән үлә.
 

«Сабан» газетасы редакциясе коллективы белән. Оренбург. 1925 ел.
 

Шәриф Камал гаилә әгъзалары белән. 1920 нче еллар.
 

Төрле елларда – каләмдәшләре белән.

Мин аны иң соңгы мәртәбә Союзда Шәйхи Маннурның фронттан кайтуы уңае белән уздырылган мәҗлестә очраткан идем. Кичәдән без Афзал Шамов, Гариф Галиев белән бергә чыгып, Шәриф абыйны Островский урамындагы квартирына кадәр озата бардык.
Иртәгесен Шәриф абзый ишегалдында утын ярган, квартирына утын ташыган. Шул эшләрдән соң, «әллә нигә башым әйлә­неп тора» дип, кәнәфиенә кереп яткан. Шул ятудан инде тора алмаган. 22 де­кабрьдә, кичке сәгать 5 тулып 20 минут­та Шәриф абзый мәңгегә күзен йомды.
Гомәр Бәширов, «Көзге ачы җилләрдә»

 
ТОРМЫШ САБАКЛАРЫ
«Татар әдәбияты тарихында Шәриф Камал иң башлап кыска хикәя-новеллалар остасы була­рак танылган язучы. Бу жанрны ул реалистик юнәлештә үстереп җибәрде һәм аның эчтәлеген за­ман чынбарлыгы белән сугарды. Беренче адымнарыннан ук аның әдәби иҗат кыйбласын тормыш­чанлык һәм халыкчанлык бил­геләде», – дип яза әдип турында әдәбият галиме Гали Халит.
Шәриф Камалетдин улы Бай­гилдиев 1884 елның 27 (15) фев­ралендә элекке Пенза губерна­сы Инсар өязе (хәзерге Мордва Республикасы Рузаевка районы) Пешлә авылында туа. Атасы Ка­малетдин шул авылда муллалык итә, бик иске карашлы һәм каты күңелле кеше булган, диләр. Әнисе Зөләйха абыстай исә нечкә күңел­лелеге, самимилеге белән аерылып торган.
Ул башта үз авылында күрше мәхәлләдәге мәдрәсәдә укый. Уни­ке яшендә аны, күбрәк белем ал­сын дип, Пешләдән бераз читтәрәк Ләбәҗә мәдрәсәсенә җибәрәләр. Бу вакытларда Шәриф инде 14– 15 яшьләрдә була. Аңарда иске мәдрәсә тормышыннан ризасыз­лык уяна башлый, үзенчәрәк яшәү теләге туа. Мәдрәсәне ташламаса да, 16 яшьлек егет шул вакытларда салына башлаган Мәскәү – Казан тимер юлына эшкә китә.
1900 нче елларда Шәриф Камал шәлче байларга приказчиклык­ка ялланып, алар белән төрле җирләргә сәүдәгә чыгып йөри. Бу эш тә аңа шактый гыйбрәтле тормыш сабагы бирә: ул төрле кешеләр белән очраша, чынбар­лыкның яхшы‑яман якларына күзе ачыла бара. Шулай йөри торгач, Рига шәһәренә барып җитә, аңарда шундый урында белем алу хыялы кузгала. Ләкин Ригада хыялын тормышка ашы­ру мөмкин булмагач, 1901 елда бер иптәше белән Одессага юнәлә. Максаты – Төркиягә чыгып, анда­гы уку йортларының берсенә эләгү була. Кесәсендә акча, чит илгә чыгу өчен паспорт юклык та аны юлдан туктатмый. Ул Төркиягә барып җитә. Монда шулай ук ярлы егеткә берәү дә якты чырай күрсәтми. Шулай да Шәриф Камал аптырап калмый: ачтан үлмәслек язу‑сызу эшләре таба һәм укытучылар хә­зерли торган «Дарелмөгаллим»гә лекцияләр тыңларга йөри.
Берәр елдан соң Шәриф Камал Истанбулдагы татар яшьләре белән Мисырга китәргә карар кыла. Каһирә шәһәренә килеп җитәләр. Ләкин кая барсалар да, фәкыйрьлек эзәрлекли. Шәриф Ка­мал бервакыт, пошынудан туктап, ныклы рәвештә укырга керешә. Гарәп газетасының редакторы Гали Йосыфның мәкаләләре белән, Йосыф Брагыйның хикәя һәм но­веллалары белән кызыксына баш­лый. Бигрәк тә аны Мөхәммәт Габдеһе (Габду) кызыксындыра. Габду – шул вакытта яшәгән гарәп публицисты һәм Англиянең ко­лониаль сәясәтенә каршы кискен мәкаләләр, очерклар язган журна­лист була. Әнә шул очерклар каләм тибрәтү хыялы белән янган егетне бик нык рухландыра.
Каһирәдә бер елдан артыграк торганнан соң, 1903 елда Шәриф Камал Россиягә кайта. Шундый «изге» җирләрне күргән егетне мулла булырга үгетли башлый­лар. Ләкин ул үз кул көче белән көн күрү, бәхет табу ниятеннән һич тә чигенми. 1903 елда Ека­теринослав (хәзерге Днепропет­ровск) губернасындагы күмер шахталарына барып, күмер та­шучы һәм забойчы булып эшли, тимер юл төзәтә, балык тоту про­мысленда тир түгә.
Шәриф Камал бәхет эзләгән ел­лар – Россия тарихының иң кыз­ган, ил өстендә революция дулкы­ны күтәрелгән чорына туры килә. Ярлыларга яңа, матур тормыш бүләк иткән идеология, әлбәттә инде, яшь егетне дә җәлеп итми калмый. 1905 ел башларында ул туган ягына әйләнеп кайта. Би­регә «Канлы якшәмбе» турындагы хәбәрләр килеп ирешә, Шәриф Камал Пешлә авылына күрше генә Рузаевка станциясендәге тимер юл эшчеләренең митингларында катнаша. Аннан Петербургка китә һәм анда укытучылык эшенә ке­решә. Ныклап рус телен өйрәнә башлый. Аның югары уку йортына керү теләге тагын да көчәеп китә. Гадәттәгечә, бу максатына ирешә алмаса да, икенче изге ният – язу­чы булу нияте ныклап кабына. Ту­ганы Гыймади Байгильдиев ярдә­мендә Петербургтагы мөселман җәмәгатьчелеге белән якыннан таныша. Аның ярдәме белән «Нур» газетасында шигырьләре белән хикәяләрен бастырып чыгаруга ирешә. 1906 елда яшь егетнең «Сада» («Аваз») исемле тәүге ши­гырьләр җыентыгы дөнья күрә.
1907–1910 елларда Шәриф Камал үз авылларында яши һәм балалар укыта. Шунда беренче хикәясе «Уяну»ны язып, «Шура» журна­лына җибәрә, һәм хикәя басылып та чыга. 1910 елда, Төркестан як­ларына барганда, ул Оренбургта тукталып кала. «Шура» редакция­сенә үзенең хикәяләрен тәкъдим итә һәм матбугат органнарының берләшкән конторасына хисапчы булып эшкә керә, аннары «Вакыт»­ның корректоры, ахырдан әдәби хезмәтчесе булып эшли.
Оренбург Шәриф Камалның иҗаты чәчәк аткан урын була. Нәкъ менә биредә ул үзенең баш­лангыч чор иҗатының таҗы са­налган «Акчарлаклар» әсәрен яза, «Хаҗи әфәнде өйләнә» пьесасын иҗат итә. Соңгысы революциягә кадәрге чордагы комедия жанры­ның өлгесе санала. Бу әсәр белән Габдулла Кариев кызыксынып китә һәм аны «Cәйяр» труппасына куяр өчен җибәрүен үтенеп, автор­га хат юллый. Спектакль зур уңыш белән бара.
Әмма Оренбургтагы тормыш шартларының Шәриф Камал гаиләсе өчен шактый авыр бу­луы да мәгълүм. «Матди кысын­кылык һәм яшәү урыннарының начарлыгы язучының көндәлек юлдашлары булып, аның саулыгы­на һәм иҗатына кире тәэсир ясап торалар», – дип яза аның бу елла­ры хакында шул ук Гали Халит.
КАЗАНГА – ИҖАТ КАЗАНЫНА
1925 елда Шәриф Камал Казанга күченеп килә. «Кызыл Татарстан» газетасында, «Совет әдәбияты» журналында эшли. Биредә ул «Таң атканда», «Козгыннар оясында», «Таулар», «Томан артында», «Ма­тур туганда» кебек татар әдәбия­тының классик фондын тәшкил иткән әсәрләрен яза.
1934 елда иҗатының 25 еллык юбилеен шаулап уздыралар. Юби­лярны республика дәрәҗәсендә зурлап тәбриклиләр. Чакырылган кунаклар исемлеге 150 дән артык кешедән гыйбарәт була. Алар ара­сында Кави Нәҗми, Кәрим Тинчу­рин, Галимҗан Нигъмәти, Хәсән Туфан, Газиз Гобәйдуллин, Евгения Гинзбург һ.б. була. Татарстан Язу­чылар Союзына күпсанлы котлау телеграммалары агыла.
Шул ук 1934 елда Шәриф Камал СССР Язучылар Союзы сафларына алына. Әмма репрессияләр дулкы­ны башланып, баш очында, Гомәр Бәширов әйткәнчә, «яшеннәр уй­ный» башлагач, Шәриф Камалның бу иҗади уңышларын да исәпкә алмыйлар. ТР Милли архивы фон­дында Шәриф Камалга ачылган шәхси эш саклана. Анда язучының автобиографиясе дә бар. Ул язучы тарафыннан үзен саклап калыр, совет дәүләтенең магистраль идео­логиясенә тугры икәнлеген ис­батлар өчен язылган булса кирәк. Автобиография машинкада ба­сылган, әмма Шәриф Камалның үз култамгасын сакламаган, бәлки дело өчен аны кемдер әзерләгән, дигән фараз да бар.

1923 елның 13 мартыннан башлап шул елның сентябрь аена кадәр мин атаклы татар язучысы Шәриф Камал абый белән Оренбург шәһәрендә 18 нче балалар йортында эшләдем. Оренбург мәгарифе тарафыннан Шәриф абый белән без бер үк көнне ул заведующий, мин тәрбияче булып билгеләндек. Шәриф абый белән та­ныш булуым һәм бергә эшләргә тиешлегем турындагы шатлыгым әле дә исемдә. Мин Шәриф абыйны, язучы булгач, аерым бер зур кешедер, дип уйлый идем. Ләкин ул бик гади кеше булып чыкты. Без Шәриф абый һәм аның гаиләсе белән бер гаилә кешеләре кебек яшәдек.
Сентябрь аенда 18 нче балалар йорты бетерелеп, балалар икенче балалар йор­тына таратылды. Мин балалар белән берлектә 11нче балалар йортына күчтем. Шәриф абый Оренбург татар педагогия техникумына укытучы булып күчте. 1924, 1925 елларда ул шунда укытты...
Педагог Гөлкәй Зәйнуллина истәлеге. 22.12.1944 ел.

 
ОСТРОВСКИЙ УРАМЫНДАГЫ 15 НЧЕ ЙОРТ
Шәриф Камалның вафатыннан соң, аның кызы Зәйнәп Байгиль­диева язучының фатирын дәүләт карамагына тапшыра. 1944 елда өч бүлмәне биләп торган бу фа­тирны әдәби музей итәргә дигән карарга кул куела. Шулай итеп, 1950 елда Казанда татар язучы­сына беренче музей ачыла.
Музейның йөрәге – мемориаль фатир – хәзерге көнгәчә сакланган, ул Шәриф Камал яшәгән чордагы атмосфераны тулаем чагылдыра. Бирегә «Шәриф янына» яки «Шә­риф абый янына» дип үз чорында каләмдәш дуслары, аркадашлары, музыкантлар, яшь иҗатчылар килә торган була. Аларның исемнәрен атау гына да җитә: Кәрим Тин­чурин, Салих Сәйдәшев, Мансур Мозаффаров, Гази Кашшаф, Муса Җәлил, Гадел Кутуй, Фатих Кәрим, Җәүдәт Фәйзи, Гомәр Бәширов... Островский урамында – элекке­ге сәүдәгәр йортында урнашкан коммуналь фатирда үз чорының иң күренекле шәхесләре җыелып, иҗади сөйләшүләр, бәхәсләр алып барган, «матурлык тудырырга» ом­тылган. Шәриф Камалны яшь язу­чыларга гаять игътибарлы булган әдип буларак та хәтерлиләр. Аның сүзе әдәбиятка килүчеләр өчен фатиха булып яңгыраган.
 

 Җәйнең матур бер көнендә Түбән Осланның чирәмле калкулы­гында «Сиваш» романыннан өзек тыңларга җыелдык. Шәриф абый да килде. Бу өлкән агайның килүе безне, яшь язучыларны, чиксез шатландырды. Һәрвакыт киеп йөри торган калын кысалы зур күзлеген төзәткәләп, тамак кырып алганнан соң, Шәриф Камал да сүзен әйтте:
– Моңарчы язылган әсәрләрнең күбесе, гомумән, гражданнар сугышы хакында булса, синең әсәрең конкрет бер чорга – Кы­рымны азат итүгә багышланган, – диде ул.
Әмма Шәриф абыйның «ләкин»е дә бар иде.
– Ләкин, миңа калса, Гомәр иптәш, геройларның халәте рухия­сен тагын да тирәнрәк итеп бирергә мөмкин булыр иде кебек сизәм. Моңа әсәрдә мөмкинлек бар. Гомәр иптәш, сез Язучылар союзына алуларын үтенеп гариза яздыгызмы әле?
– Юк әле, Шәриф абзый.
– Минемчә, мондый әсәрне язган авторның союз члены булыр­га хакы бар. Болай булгач, өметле инде, өметле.
Мин бу сүзләрне Шәриф абзыйның миңа зур әдәбиятка керергә фатихасы дип аңладым.
Бу кешеләр талантлы авторларның яңа әсәрләренә чын кү­ңелдән куана беләләр иде. Матбугатта аларга киң юл ачалар. Бу бәхәсләр кайчакта ярты төнгә кадәр сузыла. Тынып калган Казан урамнары буйлап мин еш кына аларны уйлый‑уйлый кайта идем.
Гомәр Бәширов, «Көзге ачы җилләрдә»

 
КРАТКАЯ АВТОБИОГРАФИЯ ШАРИФА КАМАЛА
Теперь мне больше пятидесяти лет. Большая часть моей дореволюционной жизни, насчиты­вавшей больше тридцати лет, прошла в морально гнилой среде, в духовно-смрадной атмосфере. Я, родившись в семье деревенского муллы, до сем­надцати лет учился в старой, религиозной школе (медресе).
Тогда я стал стремиться к тому, чтобы вырваться из этого гнилого болота. Нанявшись на работу к одному человеку, уехал. Нелегально перебрался в Турцию. Поехал в Египет. Два года в нищенском положении учился. Однако не нашел себе удов­летворения. Вернулся снова в Россию.
Попал на Донбасс. Около года работал в шахтах Екатеринославской губернии в кругу татарских и украинских рабочих в качестве салазочника и забойщика. После этого уехал на Кавказ, где око­ло года работал на железнодорожном ремонте, а затем на прикаспийских рыбных промыслах.
И здесь надоели жестокая эксплуатация, бес­культурье, беспросветная жизнь. Тогда вернул­ся в деревню и несколько лет учительствовал. Но урядничий гнет, кулацкая эксплуатация, фанатико-религиозный смрад душили и здесь.
Уже в те годы я пописывал рассказы, в ко­торых отражал отдельные явления из рабочей и деревенской жизни. Основы классовой борьбы и марксистская философия еще не были мне зна­комы. (...)
Октябрь переродил меня сызнова. Я осоз­нал вполне ясно, что во все предыдущие годы жил слепо, бессмысленной, жалкой и дешевой жизнью, в обстановке слез и воплей. Я уже ясно видел, что нет другого пути кроме революцион­ной борьбы большевиков, чтобы избавиться от бескультурья, беспросветной жизни, разрушить ее и построить другую жизнь, новую, светлую.
После Октября я стал работать в большевистской печати. В 1919 году вступил в ряды партии. Благодаря условиям Татарской республики, соз­данной на основе Ленинско-Сталинской нацио­нальной политики, для меня открылись неис­черпаемые творческие возможности для работы в области литературы и драматургии. Я считаю величайшим своим счастьем, что живу в эпо­ху великого Сталина и веду творческую работу под руководством партии.
Шариф Камал.
 

Шәриф Камал шәһәр музеенда (хәзерге көндә – ТР Милли музее).

Габдулла Кариевның Шәриф Камалга язган хаты. 1915 ел.

«Акчарлаклар». «Вакыт» газетасы типографиясе. Оренбург. 1915 ел.

Михаил Шолоховның «Поднятая целина» әсәре Шәриф Камал тәрҗемәсендә.

Шәриф Камалның туган авылы Татар Пешләсе. Мордовия Республикасы, Рузаевка авылы. 1940 нчы еллар.