Авыл укытучысына ничек миллионер булырга
Педагог анты
28 мая 2020
Соңгы елларда Татарстанда оптимальләштерү нәтиҗәсендә авыл мәктәпләре күзгә күренеп азайды, сала укытучылары арасында кадрлар җитешмәү исә һаман да проблема булып кала бирә. «Земский учитель» федераль программасы бу хәлне төзәтергә тиеш. Татарстанның мәгариф һәм фән министры Рафис Тимерхан улы Борһанов «Татарстан» журналына республикада гамәлгә кертелгән әлеге программаның үзенчәлекләре һәм аннан көтелгән нәтиҗәләр турында сөйләде.
– Рафис Тимерханович, Татарстан авыллары мәктәпләрендә күбесенчә нинди укытучылар җитми?
– Безнең авыл мәктәпләрендә математика һәм физика, рус теле һәм әдәбияты, шулай ук инглиз теле укытучылары җитми. Күп кенә мәктәпләрдә башлангыч сыйныф укытучыларына да кытлык бар.
– Татарстанда «Земский учитель» программасының нинди дә булса үзенчәлекләре бармы? Авыл җирлегенә эшкә киткән барлык укытучыларга да бер миллион сум акча биреләчәкме, әллә бу акчаны алу өчен ниндидер чикләүләр каралганмы?
– Татарстанда әлеге программада катнашу өчен, 55 яшькә кадәрге, урта һөнәри яки югары белемле укытучылар гариза бирә ала. Алар конкурс нигезендә сайлап алыначак, аның нәтиҗәләре буенча 2020 елда 13 җиңүче билгеләнәчәк. Менә шул мөгаллимнәр миллион сум күләмендә бер тапкыр бирелә торган компенсация алачак. Программа 2022 елга кадәр эшләячәк һәм ул гамәлдә булган вакыт эчендә 34 җиңүчегә шундый ярдәм күрсәтү каралган.
– Яшь белгеч үз миллионын нәрсәгә тотарга хокуклы?
– Үзе кирәк дип санаган максатта. Кагыйдә буларак, бу акчаларны торак мәсьәләсен хәл итү өчен тоталар – муниципалитетларда мондый суммага уңайлы фатир яки йорт сатып алырга мөмкин. Яки шул акча белән ипотека өчен беренче кертемне ясап була.
Акча хезмәт срогы башында бирелә. Җиңүчеләрне игълан иткәннән соң, укытучы мәктәп белән биш елга хезмәт килешүе һәм бер тапкыр бирелә торган компенсация турында килешү төзергә тиеш. Ләкин кеше килешүдә билгеләнгән биш елын эшләмәсә, акча кире кайтарылырга тиеш.
Миллион сум – яшь белгеч өчен саллы ярдәм, дип саныйм, шул рәвешле без авыл җирендә мәктәпләрне саклап кала алачакбыз. Чөнки педагоглар булмау балаларның район үзәкләренә тартылуына, ә аннары зур шәһәрләргә юл тотуына китерә.
Яшьләр авылда калырга теләсен өчен, без алар өчен шартлар тудырырга тиеш. Мондый шартлар хәзер илкүләм проектлар, президент программалары ярдәмендә булдырыла: юллар, клублар, мәктәпләр, китапханәләр төзелә һәм ремонтлана – болар барысы да авылларда яшәү уңайлы булсын өчен эшләнә. Шуңа күрә матди-техник базаны ныгытуга яки укытучыларның хезмәт хакын арттыруга юнәлтелгән теләсә нинди яңа программаның барлыкка килүе – минем өчен зур шатлык. Төзекләндерелгән һәр мәктәп тә, һәр сатып алынган яңа җиһазлар комплекты да – сөенеч. Авыл мәктәпләренә барып җиткән илкүләм проектлардан без «Һәр баланың уңышы» программасы буенча икешәр-өчәр информатика һәм технология сыйныфы җиһазладык. Шулай да мин әйтә киләм: мәктәп – мода белән бизәлгән диварлар түгел ул, ә белем алу, күпкырлы үсеш, дуслык, үзара ярдәмләшү дигән сүз. Ләкин мондый заманча мәктәпләрдә уку һәм укыту, белем алу һәм дуслар табу күпкә кызыграк икәнлеге белән дә килешәм.
– Укытучылык эше өчен авылны сайларга теләүчеләр күбрәк булыр да алар, субсидияне ала алмыйча, күңелләре кайтып, ул авылларны ташлап китәр дигән куркыныч юкмы?
– Мондый хәл була калса, президентыбыз Рөстәм Нургалиевич Миңнеханов тиешле чаралар күрер, дип уйлыйм. Бу программада катнашырга теләк белдерүчеләрнең күбрәк булуын телибез. Сала кешеләре өчен уңайлылык һәм кулай шартлар тудыруга юнәлдерелгән барлык авыл программалары белем бирүче мөгаллимнәр генә түгел, аларның укытыр кешеләре дә булсын дигән максатны күздә тотып гамәлгә ашырыла. Моннан тыш, Татарстанның күп кенә районнарында укытучыларга муниципалитетлардан да өстәмә түләүләр каралган.
– Конкурста бары тик педагогик белемгә ия кеше генә катнаша аламы? Әйтик, математик белем алган затның андый мөмкинлеге юкмы?
– Бар. «Педагогика» юнәлеше буенча һөнәри әзерлек узу турында дипломы булган очракта. «Яңа укытучыбыз» грантын гамәлгә ашырганда, андый тәҗрибәбез булды. Педагогик юнәлешне күздә тотмаган югары уку йортларын тәмамлап, мәктәпләрдә укытучы булып эшләргә теләге зур егетләр һәм кызлар конкурста катнашты, грант отучыларны эшкә алдылар һәм шул ук вакытта педагогика нигезләрен үзләштерү өчен укырга җибәрделәр. Алар искиткеч шәп укытучылар булды.
– Декрет ялы килешүдә каралган биш еллык стажга керәме?
– Бала карау өчен бирелә торган ял бу стажга керми, дөрес, мин моның белән килешеп бетмим. Чөнки бала табарга теләгән хатын‑кызга без барлык шарт
ларны тудырырга тиеш: «Демография» илкүләм проекты, Россия Президенты һәм Татарстан Президенты юлламалары кушканча да. Шуны аңларга кирәк: безнеке кебек зур ил өчен, икътисадыбыз да, халык хуҗалыгы да тиешенчә эшләсен өчен, ким дигәндә, ике тапкыр күбрәк халык кирәк. Минемчә, без бала табарга яки сабыйларны уллыкка-кызлыкка алырга теләгән хатын-кызларга ничек тә булышырга тиеш.
– Бу программа буенча эшләгән вакытта укытучыга читтән торып югары белем алырга ярыймы? Яки икенче югары белем?
– Әлбәттә. Бу – Россия Федерациясе Хезмәт кодексында да каралган. Югары белем алганда, укытучы кешегә эш бирүче оешма, урта хезмәт хакын саклап калган хәлдә, сессия вакыты өчен өстәмә ял бирә.
– «Земский учитель» программасыннан нинди нәтиҗә көтәсез?
– Төп өмет, әлбәттә, яшь белгечләрнең авыл мәктәпләрендә төпләнеп калуы. Ә авыл мәктәпләрен кадрлар белән тиешенчә тәэмин итү нәтиҗәсендә салада укыту методларын камилләштерүгә дә, белем бирү мөмкинлекләрен киңәйтүгә дә, сыйфатлы бушлай белем алу өчен һәркемгә җай тудыруга да, шулай ук авыл мәктәпләрендә уку-укытуның сыйфатын күтәрүгә дә юл ачылачак.
– Яшь белгеч авылга кайтсын өчен, мондый эшне күпме вакыт дәвамында алып барырга кирәк?
– Мондый тәҗрибә һәрвакыт булырга тиеш. Егермебишмеңчеләр турындагы тарихны искә төшерегез әле. Ул вакытта мәктәпнең өч кенә сыйныфын булса да тәмамлаган эшчеләрне шәһәрдән авылга балалар укыту өчен җибәргәннәр. Нинди дә булса кызыксындыру чаралары – грантлар, конкурслар, төрле ярдәм күрсәтү кебек ысулларга хәзер дә вакыт‑вакыт әйләнеп кайтырга кирәк.
Ел саен 12 меңгә якын кеше педагогик белем алу процессын дәвам итә. Әмма, ни кызганыч, аларның күбесе педагогика өлкәсендәге эш урынына барып җитми. Шуңа күрә үз вакытында без педагогик белем алган һәм кайдадыр бизнеслары булган затлар – инде йортын да салган, машина да сатып алган, үз бизнесыннан арырга да өлгереп, яраткан эш белән шөгыльләнергә теләгән 40–45 яшьлек кешеләрне дә чакырып карадык. Без аларны яңадан укытып чыгарырга һәм мәктәпләргә җибәрергә әзер идек. Тик, кызганыч, берничә ел тәнәфестән соң, кешегә кабат сыйныф бүлмәсе ишеген ачып керү шактый кыен. Моннан 20 ел элек булган сыйныф белән хәзергесе бик нык аерыла. Бу заманда үз фәнеңнән генә түгел, ә барлык юнәлешләр буенча да яхшы әзерлекле булырга кирәк. Балалар бүген бик хәрәкәтчән, күп белүчән һәм алдынгы карашлы. Мондый алга киткән укучы каршында абруй казана белү зарур. Ә бу төр сәләт, әлбәттә, һәркемгә дә бирелмәгән. Кайчагында моңа тәҗрибә белән ирешәсең. Баштагы мәлдә балалар белән уртак тел табып булмаска да мөмкин…
– Балалар, нигездә, яшь укытучыларны, яңа укытучыларны ярата…
– Әлбәттә, яраталар. Ә ни өчен? Чөнки аларны мыскыллап, кимсетеп була. Үземнән хәтерлим, мин дә бит Арчада авыл мәктәбендә укыдым. Төрле хәлләр булды, хәзер шуның өчен оят та әле. Үз укытучыларыма рәхмәт сүзләре генә әйтә алам. Тик кайчагында яшүсмерлек максимализмы аркасында, коллективта аерылып тору теләге белән, укытучылар өчен бик кимсеткеч гамәлләр дә кылып ташлый идек... Акланыр өчен бердәнбер нигез – без моны явызлыктан эшләмәдек, бүген үз гамәлләребезнең дөрес булмаганлыгын аңлыйбыз һәм үкенәбез.
Бездә өлкән балалар сыйныфы да бар иде. Гаиләләрдә берничә бала булган вакытлар, алар бер үк мәктәптә бер‑бер артлы укый. Кайчагында укытучылар кече яшьтәгеләрнең тәртибе өчен әти-әниләренә түгел, ә өлкәнрәк абый-апаларына зарлана. Ул чакта укытучының абруе бөтенләй башка иде. Мин башкарма комитет рәисенең улы идем, әгәр син ниндидер түрә кешенең улы икән, җаваплылык икеләтә арта, бер дә хәзерге кебек түгел. Теләсә кайсы укытучы әтинең кабинетына кереп, синең ни майтарганың турында сөйли ала. Тик алар, безне кызганып, андый юлга бармады. Безнең мәктәптә яшь укытучылар бик күп иде. Әйтик, математика укытучысы Нина Степановна Демьянова, институтны тәмамлау белән мәктәпкә килеп, безне дүртенче сыйныфта кабул итте һәм чыгарылышка кадәр илтеп җиткерде.
– Хезмәт юлына яңа аяк баскан яшь авыл укытучыларына нинди теләкләрегезне ирештерер идегез?
– Табиблар Гиппократ анты бирә. Укытучы да ант итәргә тиеш: үз һөнәренә тугрылык саклау турында – аңа хыянәт хакында уй башка да килеп карамасын; укучыларга карата мәхәббәт турында – яратканнары да, өнәп бетермәгәннәре дә сезнең мөнәсәбәттәге аерманы сизмәсен өчен; белем бирү эшендә әдәплелек, тәртип турында – сезнең һәм үзенең матди хәленә карамастан, һәр укучы белем алу мөмкинлегенә ия булсын өчен.
Һөнәр сайлаганда, кеше кайда укытачагын, нинди кыенлыклар белән очрашачагын бик үк уйлап та бетермидер,
мөгаен. Үз һөнәреңә карата мәхәббәткә нәкъ менә беренче биш‑алты елда нигез салына, ә аннары, яхшы укытучы булсаң, балаларың да китәргә ирек бирмәячәк, җибәрмәячәкләр. Балалар күркәм укытучыга тартыла, яхшы педагогны бернинди гаджет та алыштыра алмый. Чөнки бары тик тере кеше, белемле укытучы гына укучыларда теге яки бу фәнгә омтылышны, нинди дә булса сәләтне күрә һәм үстерә, шәхеснең көчле якларын ныгыта, җитешмәгән сыйфатларны үстереп җибәрә ала. Мөгаллимнең артта кала торган укучы белән шөгыльләнеп, 8–9 нчы сыйныфка аның сәләтләрен, талантларын ачып җибәрүе, нәтиҗәдә ул укучының ачылып китеп, алдынгылар рәтенә керүе – мондый очракларның минем күз алдында булганы бар.
Яшь укытучыларга үзеңне камилләштерү, үз предметыңны укытуда осталыкны арттыру юнәлешендә даими эшләргә һәм мәктәптә белем бирүнең ике өлештән – укыту һәм тәрбиядән торуын һәм аларның бертигез дәрәҗәдә мөһим икәнлеген онытмаска киңәш итәм. Тәрбия бирмичә генә укытырга ярамый, шул ук вакытта уку-укытусыз гына тәрбияләп тә булмый. Безгә белемле була торып та әдәпсез, рухи кыйбласы бозык укучылар кирәк түгел. Җәмгыятебезгә өлкәннәр турында да кайгырта белгән, бер-берсенә ярдәм кулы сузарга әзер торган кешеләр таләп ителә. Мин үзебезнең мәктәптә көчлерәк укучыларның арттарак баручылар белән шөгыльләнүен искә алам, һәм бу һәрвакыт нормаль күренеш саналды, ниндидер гайре табигый эш дип кабул ителмәде. Укучыларның аерым фәннәрдән билгеләрен генә яхшыртып калмыйча, төрле яклап үстерергә ярдәм иткән факультативлар, класстан тыш дәресләр дә күп иде. Укытучылар безнең белән шөгыльләнергә иренмәде, балалар бакчасыннан башлап, чыгарылыш сыйныфка кадәр мөгаллимнәремнән уңдым мин. Балалар бакчасында укыткан барлык укытучыларымны, тәрбиячеләрне һәм хәзер инде мәрхумә пешекче Маруся апаны – барысын да хәтерлим, тулы исем-фамилияләрен әйтеп бирә алам. Маруся апаның вафат булуына 50 ел инде, андый кешеләрне шулкадәр озак хәтердә тотар өчен, алар сиңа ниндидер онытылмаслык игелек эшләргә, үрнәк күрсәтергә, күңелеңә кереп калырга тиеш. Бернинди ятлату, көчләп укыттыру белән генә моңа ирешә алмыйсың. Бу кешеләр безгә бар күңелләрен, йөрәкләрен, яшьлекләрен бирде. Сыйныф җитәкчебез Галина Николаевна әнә шулай безне кайгыртып, кияүгә дә чыкмады, көн‑төн укучылары белән шөгыльләнде, шәхси тормышына вакыты да калмады... Әлбәттә, бу күптән булган хәлләр инде – әле совет мәктәбендә...
– Укучылар һәм укытучы арасында мондый мөнәсәбәтләр, сезнеңчә, берәр кайда калды микән әле?
– Бездә, Татарстанда, авыл педагогик культурасы һәм тәрбиясенең хәзинәләрен Азнакайда һәм Сарманда күреп була. Хәер, ераккарак киткән саен шулкадәр күбрәк сакланып калган ул – Мөслимдә, Актанышта... Анда укытучы-укучы арасында үрнәк мөнәсәбәтләргә мисаллар бар. Шуңа күрә безнең бурыч бу процесста ике зат – укытучы белән һәм укучыны күзгә‑күз калдырудан гыйбарәт, ә калганнар – уку‑укыту буенча урынбасардан, мәктәп директорыннан алып мәгариф министрына һәм президентка кадәр – кирәкле шартларны тудырырга тиеш. Чөнки ни дисәң дә, монда иң мөһиме – укытучы, ул – милли проект, икътисадның төп герое. Тормышның иң башында, балачакта, укытучы балада нинди күнекмәләрне үстереп җибәрә, без аннары шундый белгеч һәм шәхес алачакбыз дигән сүз. Йә ул кешедән башы шәп эшли торган оста килеп чыга – бу инде, нинди генә булмасын, фәнни-техникмы, гуманитармы, социальме – алга бару, прогресс дигән сүз. Йә инде уртакул кеше генә укып чыгачак, андыйлар исә икътисадның бүгенге халәтен тотып торырга ярдәм итә алачак. Ә дөнья бик тиз үзгәрә бит, аның артыннан өлгереп барырга кирәк.
«ЗЕМСКИЙ УЧИТЕЛЬ» ПРОГРАММАСЫНЫҢ БАРЛЫК ШАРТЛАРЫ, ШУЛ ИСӘПТӘН ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАГЫЛАРЫ БЕЛӘН ДӘ, МОНДА ТАНЫША АЛАСЫЗ:
Фото: Александр Ефремов
– Рафис Тимерханович, Татарстан авыллары мәктәпләрендә күбесенчә нинди укытучылар җитми?
– Безнең авыл мәктәпләрендә математика һәм физика, рус теле һәм әдәбияты, шулай ук инглиз теле укытучылары җитми. Күп кенә мәктәпләрдә башлангыч сыйныф укытучыларына да кытлык бар.
– Татарстанда «Земский учитель» программасының нинди дә булса үзенчәлекләре бармы? Авыл җирлегенә эшкә киткән барлык укытучыларга да бер миллион сум акча биреләчәкме, әллә бу акчаны алу өчен ниндидер чикләүләр каралганмы?
– Татарстанда әлеге программада катнашу өчен, 55 яшькә кадәрге, урта һөнәри яки югары белемле укытучылар гариза бирә ала. Алар конкурс нигезендә сайлап алыначак, аның нәтиҗәләре буенча 2020 елда 13 җиңүче билгеләнәчәк. Менә шул мөгаллимнәр миллион сум күләмендә бер тапкыр бирелә торган компенсация алачак. Программа 2022 елга кадәр эшләячәк һәм ул гамәлдә булган вакыт эчендә 34 җиңүчегә шундый ярдәм күрсәтү каралган.
– Яшь белгеч үз миллионын нәрсәгә тотарга хокуклы?
– Үзе кирәк дип санаган максатта. Кагыйдә буларак, бу акчаларны торак мәсьәләсен хәл итү өчен тоталар – муниципалитетларда мондый суммага уңайлы фатир яки йорт сатып алырга мөмкин. Яки шул акча белән ипотека өчен беренче кертемне ясап була.
Акча хезмәт срогы башында бирелә. Җиңүчеләрне игълан иткәннән соң, укытучы мәктәп белән биш елга хезмәт килешүе һәм бер тапкыр бирелә торган компенсация турында килешү төзергә тиеш. Ләкин кеше килешүдә билгеләнгән биш елын эшләмәсә, акча кире кайтарылырга тиеш.
Миллион сум – яшь белгеч өчен саллы ярдәм, дип саныйм, шул рәвешле без авыл җирендә мәктәпләрне саклап кала алачакбыз. Чөнки педагоглар булмау балаларның район үзәкләренә тартылуына, ә аннары зур шәһәрләргә юл тотуына китерә.
Яшьләр авылда калырга теләсен өчен, без алар өчен шартлар тудырырга тиеш. Мондый шартлар хәзер илкүләм проектлар, президент программалары ярдәмендә булдырыла: юллар, клублар, мәктәпләр, китапханәләр төзелә һәм ремонтлана – болар барысы да авылларда яшәү уңайлы булсын өчен эшләнә. Шуңа күрә матди-техник базаны ныгытуга яки укытучыларның хезмәт хакын арттыруга юнәлтелгән теләсә нинди яңа программаның барлыкка килүе – минем өчен зур шатлык. Төзекләндерелгән һәр мәктәп тә, һәр сатып алынган яңа җиһазлар комплекты да – сөенеч. Авыл мәктәпләренә барып җиткән илкүләм проектлардан без «Һәр баланың уңышы» программасы буенча икешәр-өчәр информатика һәм технология сыйныфы җиһазладык. Шулай да мин әйтә киләм: мәктәп – мода белән бизәлгән диварлар түгел ул, ә белем алу, күпкырлы үсеш, дуслык, үзара ярдәмләшү дигән сүз. Ләкин мондый заманча мәктәпләрдә уку һәм укыту, белем алу һәм дуслар табу күпкә кызыграк икәнлеге белән дә килешәм.
– Укытучылык эше өчен авылны сайларга теләүчеләр күбрәк булыр да алар, субсидияне ала алмыйча, күңелләре кайтып, ул авылларны ташлап китәр дигән куркыныч юкмы?
– Мондый хәл була калса, президентыбыз Рөстәм Нургалиевич Миңнеханов тиешле чаралар күрер, дип уйлыйм. Бу программада катнашырга теләк белдерүчеләрнең күбрәк булуын телибез. Сала кешеләре өчен уңайлылык һәм кулай шартлар тудыруга юнәлдерелгән барлык авыл программалары белем бирүче мөгаллимнәр генә түгел, аларның укытыр кешеләре дә булсын дигән максатны күздә тотып гамәлгә ашырыла. Моннан тыш, Татарстанның күп кенә районнарында укытучыларга муниципалитетлардан да өстәмә түләүләр каралган.
– Конкурста бары тик педагогик белемгә ия кеше генә катнаша аламы? Әйтик, математик белем алган затның андый мөмкинлеге юкмы?
– Бар. «Педагогика» юнәлеше буенча һөнәри әзерлек узу турында дипломы булган очракта. «Яңа укытучыбыз» грантын гамәлгә ашырганда, андый тәҗрибәбез булды. Педагогик юнәлешне күздә тотмаган югары уку йортларын тәмамлап, мәктәпләрдә укытучы булып эшләргә теләге зур егетләр һәм кызлар конкурста катнашты, грант отучыларны эшкә алдылар һәм шул ук вакытта педагогика нигезләрен үзләштерү өчен укырга җибәрделәр. Алар искиткеч шәп укытучылар булды.
– Декрет ялы килешүдә каралган биш еллык стажга керәме?
– Бала карау өчен бирелә торган ял бу стажга керми, дөрес, мин моның белән килешеп бетмим. Чөнки бала табарга теләгән хатын‑кызга без барлык шарт
ларны тудырырга тиеш: «Демография» илкүләм проекты, Россия Президенты һәм Татарстан Президенты юлламалары кушканча да. Шуны аңларга кирәк: безнеке кебек зур ил өчен, икътисадыбыз да, халык хуҗалыгы да тиешенчә эшләсен өчен, ким дигәндә, ике тапкыр күбрәк халык кирәк. Минемчә, без бала табарга яки сабыйларны уллыкка-кызлыкка алырга теләгән хатын-кызларга ничек тә булышырга тиеш.
– Бу программа буенча эшләгән вакытта укытучыга читтән торып югары белем алырга ярыймы? Яки икенче югары белем?
– Әлбәттә. Бу – Россия Федерациясе Хезмәт кодексында да каралган. Югары белем алганда, укытучы кешегә эш бирүче оешма, урта хезмәт хакын саклап калган хәлдә, сессия вакыты өчен өстәмә ял бирә.
– «Земский учитель» программасыннан нинди нәтиҗә көтәсез?
– Төп өмет, әлбәттә, яшь белгечләрнең авыл мәктәпләрендә төпләнеп калуы. Ә авыл мәктәпләрен кадрлар белән тиешенчә тәэмин итү нәтиҗәсендә салада укыту методларын камилләштерүгә дә, белем бирү мөмкинлекләрен киңәйтүгә дә, сыйфатлы бушлай белем алу өчен һәркемгә җай тудыруга да, шулай ук авыл мәктәпләрендә уку-укытуның сыйфатын күтәрүгә дә юл ачылачак.
– Яшь белгеч авылга кайтсын өчен, мондый эшне күпме вакыт дәвамында алып барырга кирәк?
– Мондый тәҗрибә һәрвакыт булырга тиеш. Егермебишмеңчеләр турындагы тарихны искә төшерегез әле. Ул вакытта мәктәпнең өч кенә сыйныфын булса да тәмамлаган эшчеләрне шәһәрдән авылга балалар укыту өчен җибәргәннәр. Нинди дә булса кызыксындыру чаралары – грантлар, конкурслар, төрле ярдәм күрсәтү кебек ысулларга хәзер дә вакыт‑вакыт әйләнеп кайтырга кирәк.
Ел саен 12 меңгә якын кеше педагогик белем алу процессын дәвам итә. Әмма, ни кызганыч, аларның күбесе педагогика өлкәсендәге эш урынына барып җитми. Шуңа күрә үз вакытында без педагогик белем алган һәм кайдадыр бизнеслары булган затлар – инде йортын да салган, машина да сатып алган, үз бизнесыннан арырга да өлгереп, яраткан эш белән шөгыльләнергә теләгән 40–45 яшьлек кешеләрне дә чакырып карадык. Без аларны яңадан укытып чыгарырга һәм мәктәпләргә җибәрергә әзер идек. Тик, кызганыч, берничә ел тәнәфестән соң, кешегә кабат сыйныф бүлмәсе ишеген ачып керү шактый кыен. Моннан 20 ел элек булган сыйныф белән хәзергесе бик нык аерыла. Бу заманда үз фәнеңнән генә түгел, ә барлык юнәлешләр буенча да яхшы әзерлекле булырга кирәк. Балалар бүген бик хәрәкәтчән, күп белүчән һәм алдынгы карашлы. Мондый алга киткән укучы каршында абруй казана белү зарур. Ә бу төр сәләт, әлбәттә, һәркемгә дә бирелмәгән. Кайчагында моңа тәҗрибә белән ирешәсең. Баштагы мәлдә балалар белән уртак тел табып булмаска да мөмкин…
– Балалар, нигездә, яшь укытучыларны, яңа укытучыларны ярата…
– Әлбәттә, яраталар. Ә ни өчен? Чөнки аларны мыскыллап, кимсетеп була. Үземнән хәтерлим, мин дә бит Арчада авыл мәктәбендә укыдым. Төрле хәлләр булды, хәзер шуның өчен оят та әле. Үз укытучыларыма рәхмәт сүзләре генә әйтә алам. Тик кайчагында яшүсмерлек максимализмы аркасында, коллективта аерылып тору теләге белән, укытучылар өчен бик кимсеткеч гамәлләр дә кылып ташлый идек... Акланыр өчен бердәнбер нигез – без моны явызлыктан эшләмәдек, бүген үз гамәлләребезнең дөрес булмаганлыгын аңлыйбыз һәм үкенәбез.
Бездә өлкән балалар сыйныфы да бар иде. Гаиләләрдә берничә бала булган вакытлар, алар бер үк мәктәптә бер‑бер артлы укый. Кайчагында укытучылар кече яшьтәгеләрнең тәртибе өчен әти-әниләренә түгел, ә өлкәнрәк абый-апаларына зарлана. Ул чакта укытучының абруе бөтенләй башка иде. Мин башкарма комитет рәисенең улы идем, әгәр син ниндидер түрә кешенең улы икән, җаваплылык икеләтә арта, бер дә хәзерге кебек түгел. Теләсә кайсы укытучы әтинең кабинетына кереп, синең ни майтарганың турында сөйли ала. Тик алар, безне кызганып, андый юлга бармады. Безнең мәктәптә яшь укытучылар бик күп иде. Әйтик, математика укытучысы Нина Степановна Демьянова, институтны тәмамлау белән мәктәпкә килеп, безне дүртенче сыйныфта кабул итте һәм чыгарылышка кадәр илтеп җиткерде.
– Хезмәт юлына яңа аяк баскан яшь авыл укытучыларына нинди теләкләрегезне ирештерер идегез?
– Табиблар Гиппократ анты бирә. Укытучы да ант итәргә тиеш: үз һөнәренә тугрылык саклау турында – аңа хыянәт хакында уй башка да килеп карамасын; укучыларга карата мәхәббәт турында – яратканнары да, өнәп бетермәгәннәре дә сезнең мөнәсәбәттәге аерманы сизмәсен өчен; белем бирү эшендә әдәплелек, тәртип турында – сезнең һәм үзенең матди хәленә карамастан, һәр укучы белем алу мөмкинлегенә ия булсын өчен.
Һөнәр сайлаганда, кеше кайда укытачагын, нинди кыенлыклар белән очрашачагын бик үк уйлап та бетермидер,
мөгаен. Үз һөнәреңә карата мәхәббәткә нәкъ менә беренче биш‑алты елда нигез салына, ә аннары, яхшы укытучы булсаң, балаларың да китәргә ирек бирмәячәк, җибәрмәячәкләр. Балалар күркәм укытучыга тартыла, яхшы педагогны бернинди гаджет та алыштыра алмый. Чөнки бары тик тере кеше, белемле укытучы гына укучыларда теге яки бу фәнгә омтылышны, нинди дә булса сәләтне күрә һәм үстерә, шәхеснең көчле якларын ныгыта, җитешмәгән сыйфатларны үстереп җибәрә ала. Мөгаллимнең артта кала торган укучы белән шөгыльләнеп, 8–9 нчы сыйныфка аның сәләтләрен, талантларын ачып җибәрүе, нәтиҗәдә ул укучының ачылып китеп, алдынгылар рәтенә керүе – мондый очракларның минем күз алдында булганы бар.
Яшь укытучыларга үзеңне камилләштерү, үз предметыңны укытуда осталыкны арттыру юнәлешендә даими эшләргә һәм мәктәптә белем бирүнең ике өлештән – укыту һәм тәрбиядән торуын һәм аларның бертигез дәрәҗәдә мөһим икәнлеген онытмаска киңәш итәм. Тәрбия бирмичә генә укытырга ярамый, шул ук вакытта уку-укытусыз гына тәрбияләп тә булмый. Безгә белемле була торып та әдәпсез, рухи кыйбласы бозык укучылар кирәк түгел. Җәмгыятебезгә өлкәннәр турында да кайгырта белгән, бер-берсенә ярдәм кулы сузарга әзер торган кешеләр таләп ителә. Мин үзебезнең мәктәптә көчлерәк укучыларның арттарак баручылар белән шөгыльләнүен искә алам, һәм бу һәрвакыт нормаль күренеш саналды, ниндидер гайре табигый эш дип кабул ителмәде. Укучыларның аерым фәннәрдән билгеләрен генә яхшыртып калмыйча, төрле яклап үстерергә ярдәм иткән факультативлар, класстан тыш дәресләр дә күп иде. Укытучылар безнең белән шөгыльләнергә иренмәде, балалар бакчасыннан башлап, чыгарылыш сыйныфка кадәр мөгаллимнәремнән уңдым мин. Балалар бакчасында укыткан барлык укытучыларымны, тәрбиячеләрне һәм хәзер инде мәрхумә пешекче Маруся апаны – барысын да хәтерлим, тулы исем-фамилияләрен әйтеп бирә алам. Маруся апаның вафат булуына 50 ел инде, андый кешеләрне шулкадәр озак хәтердә тотар өчен, алар сиңа ниндидер онытылмаслык игелек эшләргә, үрнәк күрсәтергә, күңелеңә кереп калырга тиеш. Бернинди ятлату, көчләп укыттыру белән генә моңа ирешә алмыйсың. Бу кешеләр безгә бар күңелләрен, йөрәкләрен, яшьлекләрен бирде. Сыйныф җитәкчебез Галина Николаевна әнә шулай безне кайгыртып, кияүгә дә чыкмады, көн‑төн укучылары белән шөгыльләнде, шәхси тормышына вакыты да калмады... Әлбәттә, бу күптән булган хәлләр инде – әле совет мәктәбендә...
– Укучылар һәм укытучы арасында мондый мөнәсәбәтләр, сезнеңчә, берәр кайда калды микән әле?
– Бездә, Татарстанда, авыл педагогик культурасы һәм тәрбиясенең хәзинәләрен Азнакайда һәм Сарманда күреп була. Хәер, ераккарак киткән саен шулкадәр күбрәк сакланып калган ул – Мөслимдә, Актанышта... Анда укытучы-укучы арасында үрнәк мөнәсәбәтләргә мисаллар бар. Шуңа күрә безнең бурыч бу процесста ике зат – укытучы белән һәм укучыны күзгә‑күз калдырудан гыйбарәт, ә калганнар – уку‑укыту буенча урынбасардан, мәктәп директорыннан алып мәгариф министрына һәм президентка кадәр – кирәкле шартларны тудырырга тиеш. Чөнки ни дисәң дә, монда иң мөһиме – укытучы, ул – милли проект, икътисадның төп герое. Тормышның иң башында, балачакта, укытучы балада нинди күнекмәләрне үстереп җибәрә, без аннары шундый белгеч һәм шәхес алачакбыз дигән сүз. Йә ул кешедән башы шәп эшли торган оста килеп чыга – бу инде, нинди генә булмасын, фәнни-техникмы, гуманитармы, социальме – алга бару, прогресс дигән сүз. Йә инде уртакул кеше генә укып чыгачак, андыйлар исә икътисадның бүгенге халәтен тотып торырга ярдәм итә алачак. Ә дөнья бик тиз үзгәрә бит, аның артыннан өлгереп барырга кирәк.
«ЗЕМСКИЙ УЧИТЕЛЬ» ПРОГРАММАСЫНЫҢ БАРЛЫК ШАРТЛАРЫ, ШУЛ ИСӘПТӘН ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАГЫЛАРЫ БЕЛӘН ДӘ, МОНДА ТАНЫША АЛАСЫЗ:
- «Земский учитель» Бөтенроссия мәгълүмат порталында – zemteacher.edu.ru.
- Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгы сайтының (mon.tatarstan.ru) «Эшчәнлек» бүлегендә – «Программалар, проектлар һәм чаралар» бүлекчәсе – «Земский учитель» программасы.
- «Татарстан Республикасы Мәгарифне үстерү институты» өстәмә һөнәри белем бирү дәүләт бюджет мәгариф учреждениесе сайтында – www.irort.ru.
Фото: Александр Ефремов
Добавить комментарий