«Яңа инфекцияләр киләчәктә кабатланып торачак»

COVID-19 диюгә, күпләр колакларын томалый: «Җитте инде, күпме «чәйнәргә» була», янәсе. Әйе, өч ай дәвамында туктаусыз шул хакта сөйләп торып, бу тема туйдырды гына түгел, тәмам гарык итте кебек. Шулай да «Татарстан» журналы хакыйкатьнең төбенә төшәргә тырышты: без бүген эмерджент инфекциянең нәрсә икәнен белгечләр белән бергә ачыкларбыз. Әлеге дә баягы җелегебезгә үткән коронавирус та шулар рәтенә керә...
 
Редакциябезнең кунагы – тәҗрибәле табиб, Казан дәүләт медицина академиясенең педиатрия һәм неонатология кафедрасы доценты, Казан шәһәре 1 нче балалар хастаханәсенең педиатрия бүлеге мөдире Илдус Җәүдәт улы Лотфуллин.
 
– Илдус Җәүдәтович, сез, берен­че чиратта, педиатр. Шулай бул­гач, сүзне балалардан башлыйк: 1 июньгә республика буенча ничә балага коронавирус диагнозы куел­ды һәм аларның хәле ничек?
– Чынлап та, пандемия Татарстанга килеп җитү белән берничә хастаханә провизор госпитальгә әйләндерелде, шуларнын берсе – Казан шәһәренең 1 нче балалар хастаханәсе. Ул Казан белән Казан тирәсендәге 19 районга хезмәт күрсәтә. Провизор госпитальләр сәламәтлек саклау системасында фильтр ролен үти: кискен инфекция симптомнары булган балалар безгә ки­леп, 1–2 тәүлек эчендә тулы тикшеренү уза. COVID‑19 исбатланса, алар бездә кала, юк икән – башка хастаханәләргә озатыла.
Саннарга килсәк, бөтен Татарстан өчен тулаем жавап бирә алмыйм. Ә без­нең хастаханәдә, 7 апрельдән башлап санасак, йөзгә якын балада COVID‑19 булуы ачыкланды. Күпчелек бала әлеге чирне җиңел һәм уртача авыр формада кичерә. Авыр формалар хроник авы­рулары булган балалар өчен генә хас, андый очраклар бездә берничә генә булды. Мондый вазгыять дөньяда алып барылган фәнни статистикага туры килә: COVID‑19 белән авырган бала­ларның 3–5 проценты гына аны авыр формада кичерә.
– Балаларда COVID‑19 ның җи­ңелрәк узуы нәрсә белән бәйле?
– Моңа төгәл җавап әлегә билгеле булмаса да, дөрескә охшаган берничә теория бар. Шуларның беренчесе: ви­русларның организмга эләгүе ул әле эшнең яртысы гына, ул күзәнәкнең эченә дә үтеп керергә тиеш. Кешегә йо­гышлы һәр вирус моның өчен үз юлын таба. COVID‑19 ны китереп чыгара торган вирус (аның дөрес атамасы – SARS-CoV-2) моның өчен ACE дип аталган ферментка караган аксым­нарны куллана. Һәм шулар аркылы күзәнәкнең эченә эләгеп, үрчи башлый. Беренчедән, балаларда ACE аксымнары зурларга караганда азрак. Икенчедән, аларның структурасы да башка – ви­русның күзәнәк эченә эләгүенә, аның үрчүенә киртә булып тора бу. Ә менә кан басымы югары булган кешеләрдә, хроник үпкә авыруларында, киресенчә, АСЕ аксымнары вируска жиңелрәк би­релә. Шуңа бу кешеләрдә COVID‑19 ның авыр формалары еш була да.
Кечкенәләр белән өлкәннәр орга­низмын чагыштырып карасак, бүтән ягы да бар: балаларның иммунитеты зурларга караганда башкача эшли. Гади генә итеп аңлатканда болайрак: бала­ларның иммунитеты яңа инфекцияләр белән эшләргә күнеккән. Ул билгеле булмаган вирусларга каршы көрәшергә һәрвакыт әзер, тиз эшли. Зурларның исә иммунитетлары яңа инфекция белән очрашырга әзер түгел. «Мин кырык‑илле ел эчендә бар булган ин­фекцияләрне күреп бетердем» дип «са­ный» ул. Аеруча олы яшьтәге кешеләргә карый бу. Тагын балаларның жиңел авыруын аларга гел вакцина ясап тору белән дә бәйлиләр. Бу иммунитетны тонуста тотып тора бит.
Шуны да искәртеп узасым килә: «ба­лалар жиңелрәк авырый», дигәндә, «уртача алганда», дип өстәп куярга кирәк. Авырлары да бар, билгеле, хәтта үлем очраклары да.
– Балалар инфекцияне йоктыручы булмый, диләр. Бу чынлап та шу­лаймы?
– Әйе, кечкенәләр, өлкәннәргә COVID‑19 ны сирәк йоктыра. Табиб­лар мондый нәтиҗәгә берничә атна элек кенә килде.
Гомумән әйткәндә, әлеге инфек­циянең төп чыганагы булып җиңел һәм симптомсыз формада авыручы кешеләр санала. Колакка бик үк ятыш­лы булмаган «инфекция резервуа­ры» дигән эпидемиологик термин бар. Менә бу кешеләрне COVID‑19 авыруының резервуары дип атый­лар. Үзләре каты авырмаганга яисә бөтенләй сәламәт күренгәнгә, аларга диагноз куелмый. Диагноз куелма­гач, изоляция дә юк бит инде! Ковид белән катырак авырган саен, чирле кеше аны башкаларга азрак йоктыра, дигән фараз бар. Мисал өчен, Көньяк Кореянең, Германиянең пандемиягә уңышлы каршы тора алуының сәбә­бен шуның белән аңлаталар. Авыру тарала башлаганда, массакүләм тест­лар ясап, симптомсыз авырганнарны эзләп таба алганнар. Көньяк Кореяда һәр теләгән кеше, үзенең иденти­фикацион мәгълүматын калдырып, урамда, машинадан чыкмыйча гына да, анализ бирә алган, диләр. Хәер, кореялыларның инфекцияләр белән көрәшүдә ачы тәҗрибәләре бар: 2015 елда Көньяк Кореяга бүгенге коронавирусның «өлкән абыйсы» – «MERS–CoV» дип аталган вирус ки­леп эләккәч, барлык хаталарны ясап чыкты инде алар.
– Нинди хаталар ул? Аңлатыбрак китсәгез иде...
– Бу хаталарны быел Иранда, АКШ­та, Италиядә, өлешчә Мәскәүдә күрдек без: изоляцияне соң кертү, анализлар алу җитмәү, пандемия башлангач, аңа «үзе бетәр әле» дип, кул селтәү... Хастаханәләрнең инфекция кластеры­на әйләнүе тагын бер куркыныч хата: саклану чаралары җитмәгәнгә күрә, табиблар белән шәфкать туташлары, үзләренә COVID‑19 йоктырып, инфек­цияне башкаларга тарата башлый. Нәтиҗәдә, COVID‑19 белән авырма­ган кеше, хастаханәгә ярдәм эзләп килгәч, шуннан авырып кайта. Дөнь­яның күп почмакларында мондый хәл күзәтелде.
– Ә безнең республикада саклану чаралары белән хәл ничек? Ялгыш­масам, сез эшләгән Казан шәһәре­нең 1 нче балалар хастаханәсендә табибларга махсус комплектлар юк, дип ишеткән идем...
– Эшли башлаганчы, безне иң бор­чыган сорауларның берсе шушы иде. Аңлашыла: берәүнең дә авырыйсы, үзенең туганнарына инфекция йокты­расы килми. Монысы бер. Икенчедән, кешеләргә ярдәм итү урынына, ин­фекция чыганагы булып йөрү тагын да куркынычрак нәрсә.
Әйе, башта безне азрак дулкынлан­дырып алдылар: саклану чаралары белән COVID‑19 йоктырган авырулар белән эшли башлаган көннең иртә­сендә генә тәэмин иттеләр. Шулай да, беренче көннән башлап, бүгенгегә чаклы саклану чаралары житәрлек бездә. Тәүлегенә утызга якын комп­лект кулланабыз. Әле бер тапкыр да бер үк комплектны икешәр тапкыр кию, тулы комплектсыз киенү кебек проблемаларга юлыкмадык. Безне шулай өзлексез тәэмин итеп торучы­ларга без бик рәхмәтле.
– Сез COVID‑19 га охшаш вирус­лар берничә ел элек тә булып алган иде, дидегез. Димәк, коронавирус бөтенләй яңа проблема түгел?
– Бик дөрес сорау бирдегез. Яңа ко­ронавирус бер дә көтелмәгән, ише­телмәгән проблема түгел. 2000 нче еллар башында ук дөньяның әле бер, әле икенче төбәгендә яңа инфек­цияләр килеп чыгу ешая башла­ды. Эпидемиологлар бу феноменга «эмерджент инфекцияләр» (яңа, моңа чаклы билгеле булмаган) дигән исем бирде. Вирусология, эпидемиология белән якыннан таныш булмаган ке­шегә коронавирус өр‑яңа бер проб­лема булып күренергә мөмкин. Тик Бөтендөнья сәламәтлек саклау оешмасы, 2000 нче еллар башыннан һәр ике ел саен 3 яңа инфекция килеп чыга, дип хәбәр итә иде. Бу инфек­цияләрнең яңа коронавирус кебек бөтен дөньяга таралмавы эмерд­жент инфекцияләрнең кешедән ке­шегә аз йогышлы булуы белән бәй­ле. Мәсәлән, мин алда искә төшереп алган коронавирус семьялыгына ка­раган – MERS–CoV бик зәһәр. Утыз процент очракта үлемгә китерсә дә, кешедән кешегә бик аз йогышлы бул­ганга күрә, үзеннән-үзе юкка чыкты. COVID‑19 исә йогышлы чир, ул алай жиңел генә юкка чыкмаячак. Яңа ко­ронавирусның йогышлы булуы, ке­шедән кешегә жиңел күчүе аны башка эмерджент инфекцияләрдән аерып тора. Мондый инфекциянең килеп чыгу ихтималын галимнәр 2015 елда ук фаразлап куйганнар иде.
– Нишләп хәзер генә килеп чыкты соң ул? Теләсәң, теләмәсәң дә, бу яңа авырулар, ясалма юл белән килеп чыкмаганмы, дип уйлый башлый­сың...
– Юк, бу феноменны «теория заго­вора» белән аңлатырга кирәк түгел. Эмерджент инфекцияләр күп, аларның бөтенесен дә уйлап чыгарып бетереп булмый бит инде! Бу инфекцияләр­нең килеп чыгуы, кешелекнең яшәү рәвеше үзгәрүе, глобальләшү белән бәйле. Бер мисал: 100 ел элек безнең яклардан Мәккәгә яисә Европага барып кайта алган кешеләр бармак белән генә санарлык иде. Сәяхәтләре атналар буе дәвам итә. Бүгенге көндә исә һәр теләгән кеше берничә сәгать эчендә дөньяның иң ерак почмагына барып житә ала. Ә сәяхәткә чыкканда без үзе­без белән берничә миллиард микроор­ганизм да «эләктереп» алып барабыз. Бу процесска глобаль күзлектән чыгып карасак, глобальләшү кешеләргә генә түгел, микроорганизмнарга да кагыл­ды, дип әйтергә була. Соңгы елларда вирусларның, бактерияләрнең эволю­циясе күпкә тизләште.
Эмерджент инфекцияләр килеп чыгуның тагын бер сәбәбе – хайван­нар белән кешеләрнең контактлары тыгызлашуы. Фәнни тикшеренүләргә караганда, кешеләрнең кыргый хайваннар, йорт хайваннары белән дә контактлары елдан‑ел тыгызлаша. Әле 2000 нче елларда ук, дөнья буйлап санаганда, кеше якынча 40 мең май­мылны, 640 меңнән артык рептилияне, берничә миллион кошны үзенә якын ияләштергән. Хайваннар өчен хас авы­руларны «зооноз» дип атыйлар. Авыру хайван, кеше белән тыгыз контактка кергәндә, зооноз китереп чыгара тор­ган микроблар мутациягә бирелеп, кеше өчен йогышлы формага әйләнә ала. Белгәнебезчә, яңа коронавирус Кытайның Ухань шәһәрендәге кыр­гый хайваннарны ризык итеп сатучы базарда нәкъ шушы юл белән килеп чыккан да. Әбием без кечкенә чагында: «Песи-этләрне кулыңа алма, сулышы тияр», – дия иде. Ә хәзер аларны ко­чаклап йоклыйлар...
– Бу куркыныч вируслы авыру­лар таралуның башка сәбәпләре дә бармы? Бу инде хәзер бүтәннәре дә килеп чыгачак дигән сүзме?
– Без әле тирәнтен белеп бетермәгән сәбәпләре дә бар инде аларның. Кли­матның глобаль җылынуы, төньяктагы мәңгелек бозлыкларның эрүе белән дә бәйлиләр аларны. Тагын башка тео­рияләр дә бар. Ничек кенә булмасын, эмерджент инфекцияләр – глобаль дөньяның тренды, үзенә күрә бер тен­денциясе булып тора. COVID‑19 да сәбәпсез генә килеп чыкмады, әлбәттә, тормышыбызның үзгәреше нәтиҗәсе бу. Яңа инфекцияләр киләчәктә ка­батланып торачак. Моңа әзер булырга кирәк.
Шулай да бу проблемага оптимис­тик күзлектән карарга киңәш итәм. Минемчә, коронавирусны табигать­нең яки илаһи көчләрнең искәртүе дип санарга да кирәк. COVID‑19 бик көчле, коточкыч леталь авыру бул­маса да, проблеманың житдилеген күрсәтә. Бу пандемия безгә бик күп сабак бирде: монда шәхси гигиенаның мөһимлеге дә, биологик куркынычсыз­лыкның яңа таләпләре дә, халыкара сәяхәтләрнең тиешле дәрәҗәдә бу­лырга тиешлеге дә, сәламәтлек систе­масын камилләштерү дә һәм кыргый хайваннарны газапларга, ризык итәргә ярамаганлыгы да күренде. «Кисәтелгән кеше – коралланган» ди бит бик тә по­пуляр булган бер мәкаль. Күрәсең, бәла-казалар юкка гына килми...
– Бүген мәҗбүри булган битлек, перчаткалар ни дәрәҗәдә коронави­рустан саклый? Бөтендөнья сәламәт­лек саклау оешмасы битлекләрнең файдасы турында шик белдерде...
– Бөтендөнья сәламәтлек саклау оеш­масы кул юуны һәм социаль дистанция саклауны профилактиканың төп чара­сы дип саный. Коронавирус кулда озак саклана. Чисталык өчен антисептик та, гап‑гади сабын да кулланырга ярый – әмма кулларны дөрес итеп, 20‑40 секунд юу тиеш.
Битлек белән перчаткалар кешене үз битенә, күзенә, борынына кагылу­дан тыя. Тик ул чын медицина битлеге булырга тиеш, теләсә нинди шартларда тегелгән, чәчәк төшерелгән тукымадан ясалган битлек ярамый. Битлекне еш ал­маштырып тормасаң, аны дөрес киеп‑салу кагыйдәләрен үтәмәсәң, ул, кире­сенчә, инфекция чыганагына әйләнә.
– Илдус Җәүдәтович, укучылары­бызга COVID‑19 дан саклану өчен нинди киңәш бирер идегез?
– Төп киңәшем шул: игътибарлыгы­гызны җуймагыз. Пандемия бетмәде әле. Коронавирус темасыннан туйган булсак та, проблема чишелмәде. Ин­фекция үзебезгә эләксә, аның нинди формада үтәчәген алдан әйтеп булмый, сак булу кирәк.
 

БӨТЕНДӨНЬЯ СӘЛАМӘТЛЕК САКЛАУ ОЕШМАСЫ КИҢӘШЛӘРЕ:
Кулыңны чиста тот, сабын белән ешрак ю яисә антисептик белән эшкәрт.
Социаль дистанцияне сакла. Кеше күп булган урыннарга кермә.
Күзеңә, борыныңа, авызыңа кул белән кагылма.
Төчкергәндә, йөткергәндә борын һәм авызыңны бер кат кулланылышлы кулъяулык белән капла.
ОРВИ симптомнары булганда, өйдән чыкма, өйгә табиб чакырт.
Дөрес, ышанычлы мәгълүмат чыганакларын карап бар. Медицина хезмәткәр­ләре биргән киңәшләрне тот.
 
 
 
 
Фото Илдус Лотфуллинның шәхси архивыннан