Кризисмы? Инкыйразмы?

Әнә Башкортостанда ана телләрен башкорт балалары гына өйрәнә. Ә калган милләт укучылары-теләк буенча.
Бу фикергә каршы татар җәмә­гатьчелеге күтәрелеп чыкты. Интер­нет челтәрендә бәхәс көннән-көн кыза. Татар телен яклап чыккан аерым төркемнәр барлыкка килде. Күпләр тарихта булган вакыйгалар­ны искә ала. Без дә әлеге четере­кле темадан читтә кала алмадык. Авырткан җиребез, һич кенә дә күз йомарга ярамый, дөресрәге, мөм­кин дә түгел!

«ӘЙДӘГЕЗ, ДУС ЯШИК...»
Әйе, тел, милләт проблемасы һәр гасырда булган. Бер танышым әйтә: «Ярар, татарларны чукын­дырганнар да әле. Ләкин барыбер милләт буларак исән калганбыз». Шулай, монысы хак. Тик ул заман­да татар авыллары гөрләп яшәгән, ә димәк, тел дә сакланган. Бүген исә авыллар бетеп бара, шәһәрдә ана телеңне саклау, ай-һай, авыр. Интернеттан туктаусыз татар те­ленә каршы негатив фикер агыла. Миңа да ватсаптагы ата-аналар төркеменә хәбәр килде: балалар татар теле урынына күбрәк рус, инглиз телләрен өйрәнсен иделәр. Янәсе, атнасына алты сәгать татар теле бик күп ул. Әнә, теләге булган кеше ана телебезне факультатив укысын, имеш.
Дәүләт теле факультатив була аламы? Беренче чиратта, бу Кон­ституциягә каршы килү. Икен­чедән, сан буенча татарлар күбрәк яшәгән аерым бер республикада, һичшиксез, үз телебезне өйрәнергә тиешбездер. Рус телле булган ватан­дашларыбыз шуны аңламый булса кирәк. Татарлар – тыйнак халык, толерантлык безнең канга сеңгән. Мин кайчакта үзебезне «Леопольд» мультфильмындагы песигә охша­там. Нәрсә әйтсәләр дә, елмаеп, болай ди ул: «Әйдәгез, дус яшик». Шулай да иң гаҗәпләндергәне, бәгырьгә тигәне: татар ата-анала­рының балаларына үз телләрен өй­рәтергә каршы булуы. Гафу итегез, ахмаклык дигән сүздән башкасы телгә килми!
Шөкер, татар ата-аналары, Бө­тендөнья татар яшьләре фору­мы ана телебезгә каршы барган «һөҗүмгә» җавап бирде. Интер­нетта, социаль челтәрләрдә туган телебез өчен җан атучыларның әллә ничә төркеме барлыкка кил­де. Алар дәүләт җитәкчеләренә татар телен саклап калу турында мөрәҗәгатьләр, рәсми хатлар яза­ лар, киң җәмагатьчелеккә көн саен хәбәрләр җибәрәләр. Мисал өчен шундый хәбәрләрнең берсе: «Та­тарстан – ана телебезне саклап калу өчен кечкенә генә өмет бир­гән зур булмаган һәм бердәнбер территория. Һәм, мөгаен, якын араларда безне бу мөмкинлектән дә мәхрүм итәчәкләр. Республика мәктәпләрендә татар телен укыту­ны факультатив итеп калдырырга җыеналар. Ничек уйлыйсыз: гадәти мәктәп укучысы өстәмә фәнне укы­ргамы, укымаскамы дигәндә кай­сысын сайлар? Әлбәттә, тормышын җиңеләйтү өчен, үзенекеннән баш тартачак. Андый мөмкинлек бирсәң, укучы татар телен генә тү­гел, математика, рус теле, рус әдә­бияты, химия, тарих һ.б фәннәр белән дә шундый ук карарны кабул итәчәк. Татар телен мәктәпләрдә мәҗбүри укыту – туган телебез якын киләчәктә юкка чыкмас дигән зур булмаган бер мөмкинлек ул».
Кызы Казанның яһүд теле дә укы­тыла торган 12 нче мәктәбендә укый торган Анна исемле танышым, татар телен мәктәпләрдә өйрәтүгә каршы булуының икенче сәбәбен атады:
– Кызым атнага икешәр сәгать дүрт тел укый: русча, татарча, яһүдчә, инглизчә,-ди Анна. – Мине иң гаҗәпләндергәне: ул яһүд, ин­глиз телләрен белә, ә татарча бер нәрсә аңламый. Югыйсә, кы­зыбыз яһүдчә, инглизчә дә көн­дәлек тормышта әллә ни аралаш­мый. Ә татар телен көн саен ишетә. Миңа калса, монда сәбәп бер генә: татар телендә укыту методика­сы дөрес түгел. Ул бик катлаулы. Нәтиҗәдә балалар дәрестә берни аңламый утыра. Өйгә бирелгән бө­тен эш – русча текстларны татарчага тәрҗемә итү. Җан чыга шуларны кешегә эшләтеп...

Татар теле курсларына килүчеләр методик әсбапларны фотога төшерә
Татар телен белмәгән ватан­дашларыбыз, балаларын татар теленә өйрәтүгә каршы булу­ларында гел бер «аргумент» ки­терә. Янәсе, рус теленнән быелгы БДИ нәтиҗәләре 2016 елга кара­ганда түбәнрәк икән. Чынлап та, нәтиҗәләр түбәнрәк... 0,43 процент­ка! 2016 елда Татарстанда рус телен­нән уртача балл 73 балл булса, быел бу сан – 72,57. Ә хәзер бер мисалга тукталыйк. Икенче башкала санал­ган Санкт-Петербургта рус теле бу­енча уртача БДИ нәтиҗәсе: 71,09 балл, Саратов өлкәсендә 70,29 балл. Анда балаларның берсе дә татар­ча укымый, ни өчен Татарстан укучылары кадәр дә балл җыя ал­маганнар соң? Ут күршеләребез булган Башкортостанда рус телен­нән БДИ нәтиҗәләре – 68,60 балл, Мордовиядә – 65,90 балл. Ә инде Россия буенча уртача нәтиҗәләр – 67,8 балл. Күргәнебезчә, ике тел ти­гез күләмдә өйрәнелә торган Татар­стан балалары рус теленнән Россия буенча уртача баллдан югарырак нәтиҗәләргә ирешә. Димәк, татар теле комачауламый булып чыга.
«НИ ӨЧЕН ӨЙРӘТМӘДЕГЕЗ?!»
Ике кыз үстерүче ана буларак, бала туган телен иң беренче чиратта гаиләдә өйрәнергә тиеш, дип са­ныйм. Алайса күп вакыт ата-аналар, балаларының ана телләрен белмәү­не балалар бакчасына, мәктәпкә сылтый. Мисал өчен безнең бала­лар бакчасында ике тәрбиячебез дә рус милләтеннән. Гомумән, төр­кемнәрендә дә татарча сөйләшкән кеше юк. Шуңа карамастан алты яшьлек кызларыбыз туган тел­ләрендә бер дигән итеп сөйләшә. Тукайның кем булганын, кайда туган, яшәгәнен, озын‑озын ши­гырьләрен яттан сөйлиләр. Һәр бәй­рәмдә балалар бакчасында бары тик татарча чыгыш ясадылар. (Тәр­биячеләр каршы килмәде, кире­сенчә, хупладылар гына). Кыскасы, ана теленә мәхәббәт аларга кеч­кенәдән сеңә дип уйлыйм. Әлбәттә, без төрле, гаиләләр дә төрле. Кемдер бу мәсьәләләргә бөтенләй битараф. Алар өчен баласы яхшы мәктәптә укыса, түгәрәкләргә йөрсә, заман­ча киенсә, шул җиткән. Нәкъ менә шушы очракларда татар теленең дәрәҗәсе, мәктәпләрдә фән буларак укытылуы кирәк тә. Шулай булма­са, ана телебез аерым даирәдәге кешеләр өчен генә калачак.
«Татар гаиләсе» фонды дирек­торыМиләүшә Гайфуллинаның гаиләсендә барысы да табиблар: тормыш иптәше, улы-килене, кы­зы-кияве. Ул үзе дә югары кате­горияле табиб. Ана телен өйрәтү турында аның үз карашы бар:
– Безнең гаиләдә язылмаган канун бар: оныклар белән бары тик туган телебездә аралашабы­з,-дип сөйләде Миләүшә апа. – «Дәү әнием» дигән сүздән дә матуррак сүз бармы икән? Мине иң тетрән­дергәне: әби-бабайның вата-җи­мерә оныгы белән урысча сөйләшүе. Бу бик кызганыч күренеш. Моны наданлык дип саныйм, ни ул рус те­лен белми, ни татар теленә карата хөрмәте юк. Гомер-гомергә әби‑ба­бай оныкларны тәрбияләгән, үз те­лендә әкият, мөнәҗәтләр сөйләгән. Һәм һичшиксез ул бүген дә шулай булырга тиеш. Югыйсә ул балалар үскәч әти-әнисеннән, әби-бабасын­нан: «Ни өчен мине туган телемдә сөйләшергә өйрәтмәдегез?»-дип сораячак.
Без өч бертуган, тагын ике энем бар. Әни тәрбиясеме, барыбыз да гел татар телендә сөйләшәбез. Бездән күреп-балалар да. Моңа әллә ни тырышлык куясы юк: барысы да үз мисалыңда. Энемнең кызы биш телне камил белә, калганнары да, ким дигәндә, өч тел үзләштер­де. Ләкин туганнар җыелган җирдә ана телендә генә аралашабыз.
Миләүшә Гайфуллина бездә тел, милләт проблемасы алай ук кискен тора дип санамый:
Төшенкелеккә бирелмәс идем. Россиядә милләт саны буенча татар­лар икенче урында тора. Безнең тел, гореф-гадәтләре берничек тә юкка чыга алмый. Тел проблемасы Тукай заманында ук булган. Ләкин, күреп торабыз, милләтебез бетмәгән, киресенчә, бүген безнең халыкны чит илләрдә дә таныйлар, беләләр. Хәзерге чорны бер кризис дип кенә уйлыйк, бөеклеккә күтәрерлер ал­дыннан бер сулыш алу булсын.

Курсларга меңгә якын кеше язылган.
 
«ОЯТ... БЕЗ БИТ ТАТАРСТАНДА ЯШИБЕЗ!»
Бер төркем ата-ана­лар: «Татар теле нигә кирәк?»-дип лаф ор­ганда, ана телебезне өйрәнергә теләүчеләр дә шактый икән. Алай гына да түгел, ел буе чират көтәләр. Сүзем – КФУның Лев Толстой исемендәге Филология һәм мәдәниятара ком­муникацияләр институ­тында уза торган татар теле курслары турында. Ул җиденче ел оештырыла. Иң сөендергәне – курсларга елдан‑ел кеше күбрәк языла ди. Мин дә, татар телен өйрә­нергә теләүчеләр янына барып, алар белән аралашып кайттым.
Биш йөзләп кеше җыелган ауди­торияне күзәтәм: күбесе яшь, урта буын вәкилләре. Бу – аларның уртак оештыру җыелышлары иде. Ә 18 сентябрьдән, төркемнәргә бүленеп, укулары башлана.
Аудиториягә җитәкләшеп кергән алтмыш яшьтәге ир белән хатынга күзем төште. Барып сүз каттым.
– Фамилиябез Сәгыйтовлар, мин Эдуард булам, хатыным – Свет­лана,-дип таныштырдылар үзләре белән. Икесе дә югары белемле. Светлана ханым үзе дә КФУда укыта икән.

Эдуард һәм Светлана Сәгыйтовлар
– Ни өчендер гаиләдә татар те­ленә бик игътибар бирмәдек,-диде Светлана Сәгыйтова. – Олыгая-о­лыгая, татар теле, татарларның гореф-гадәтләренә карата кызык­сынуым арта. Татар теле курслары турындагы игъланга күзем төште дә иремә кайтып әйттем. Ул да бу хакта интернеттан укыган. Озак уйлап тормадык, килергә булдык. Вакыты җайлы, дәресләр кичке ал­тыда башлана.
– Ә миңа, үз телемне белмәгәч, балалар, оныклар алдында оят,-ди­де Эдуард әфәнде. – Оныклар, өй эше эшләгәндә, миннән ярдәм сорый, ә мин белмим. Дөрес, аерым сүзләрне аңлыйм, әйтә дә алам. Ләкин тулы җөмләләр белән сөй­ләшә алмыйм. Беркөн кечкенә оны­гым: «Бабай, син бит татар. Ничек инде туган телеңне белмисең?»-дип шелтәләде.
Курсларга язылган меңгә якын кешенең фамилияләрен карап чы­ктым, яртысыннан артыгы-татар. Рус, башка милләт фамилияләре дә күп. Болар, нигездә, студентлар, магистрантлар. Хәер, төрлесе бар. Мәсәлән, ике бала анасы Елена Федорова белән аралашып алдым.
– Балаларыма татар теленнән өй эшләрендә булышасым килә, югыйсә берни белмим,-диде ул. – Татар милләтеннән булган дусла­рым, күршеләрем дә бар. Алар сөйләшкәндә, берни аңламыйча басып тору матур түгел. Ни дисәң дә, Татарстанда яшибез бит. Күр­шеңнен телен белмәү дөрес түгел.
Елена мәктәпләрдә укытыла торган татар теле программасы­ның авырлыгыннан зарланды.
– Улым белән кызым балалар бакчасында көн саен татарча яңа сүз өйрәнеп кайталар иде, мәктәптә шул белгәннәрен дә оныттылар. Мәктәпләрдә ни өчендер сөйләшергә өйрәт­миләр, уку белән язуга күбрәк игъ­тибар бирәләр. Аңламыйм!
Курсларга килгән кешеләр арасында татарның танылган шәхесләре (режиссер, мулла, рус те­лендә язучы журналистлар) да бар иде. «Татар телен камилләштерәсе­без килә»,-диде алар.
Соңыннан курсларның курато­ры – гомуми тел белеме һәм тюр­кология кафедрасы доценты, педагогика фәннәре кандидаты Кадрия ханым Фәтхуллова белән аралаштык.
– Татар телен өйрәнергә теләү­челәр ел дәвамында kpfu.ru/tatkurs.html сайтында электрон теркәлү үттеләр,-дип сөйләде ул. – Шун­да ук анкеталарын тутырдылар. Укучыларны төрле дәрәҗәләргә бүлеп укытабыз: А1, А2 -нигездә монда татар телен бөтенләй бел­мәүчеләр һәм бераз белүчеләр ту­плана. Алар күпчелекне тәшкил итә, шуңа да А1, А2 дәрәҗәдәгеләр алты төркем була. В1, В2 төркемнәрендә­геләр татар телен белә, ләкин иркен сөйләшә алмый, лексик-грамматик белемнәре дә җитеп бетми. Өч ай укыганнан соң, сөйләм эшчәнлеге­нең төрләре: тыңлап аңлау, сөйләү, уку, язу буенча тест тапшыралар һәм аларга КФУның сертификатла­ры бирелә. Курсларның төп эчтәле­ге коммуникатив юнәлеш нигезен­дә эшләнгән. Һәр укытучы төп өч максатны күздә тотып эш итә: татар телен өйрәнүчеләрнең сөй­ләм, лингвистик һәм этно-мәдәни осталыкларын үстерү. Татар халкының бөек шәхесләре турында сөйлибез, аның та­рихы һәм бүгенге каза­нышлары турында фикер алышабыз. Кыскасы, курсларга йөргән кешеләр кимендә татарча гади җөмләләрне һәм текстлар­ны аңларга, сораулар бирергә һәм җавап кайтарырга, диалоглар һәм монологлар төзеп сөйләргә, сөйләм этикеты үрнәкләреннән файдаланырга өйрәнә. Татар әдә­бияты һәм мәдәнияте белән та­ныша. Теләгән кешеләр курсларга икенче елга да килә ала.
...Әлеге тема бик нечкә. Аны әллә ничә яклап өйрәнергә, язарга була, чөнки проблемалар җитәр­лек. Мәсәлән күп ата-аналардан: «Мәктәпләрдә татар телен укыту методикасы дөрес түгел»,-дигән сүзләрне ишетергә туры килә. Шуңа да бу теманы киләсе санда да дәвам итәргә булдык. ТР Мәгариф һәм фән министрлыгы башлан­гыч сыйныфлар өчен яңа методи­ка эшләгән: татар телен балаларга чит телләр үрнәгендә өйрәтәләр. Аерым мәктәпләр, тәҗрибә рәве­шендә бу дәреслекләрдән укый башлаган инде.
Татарстан Мәгариф һәм фән министрлыгы, ата-аналарның татар телен мәктәпләрдә өй­рәтүдән баш тартырга чакырган ата-аналарга язмача аңлатма бирде:
– Татар телен укыту закон ниге­зендә башкарыла һәм аны укудан баш тартуга чакыру законга каршы килә. 2004 елның 16 ноябрендә Рос­сия Конституцион суды, Татарстан мәктәпләрендә татар теле һәм рус телләрен дәүләт дәүләт теле була­рак укыту мәсьәләсен тикшерде һәм Россия Конституциясенә кар­шы килми, дип тапкан иде.

ФАКТ
 20 июльдә Йошкар-Ола шәһәрендә узган милләтара мөнәсәбәтләр шурасы утырышында Россия Президенты Владимир Путин рус телен һәркем белергә тиеш, диде. Ә ана теле булмаган телләрне мәктәпләрдә мәҗбүри укыту һәм рус теле сәгатьләрен киметергә ярамаганлыкны әйтте. 28 августта ул Россия Генераль прокуратурасына һәм Рособрнадзорга төбәкләрдәге мәктәпләрне тикшерергә күрсәтмә бирде.
Әлеге күрсәтмәне үтәү йөзеннән, ТР Премьер-министры Алексей Песошин, 2018 елның 1 гыйнварыннан республика мәктәпләрендә рус теле сәгатьләре артачак, дигән карар кабул итте дигән хәбәр килеп иреште.