Төбәк тарихы кемгә кирәк?

Язманы бер вакыйгадан башлыйм. Узган ел, «Мәңгелек кыйммәтләр. Авылларыбыз» рубрикасы кысаларында Саба райо­нының бер авылы турында язган идек. Әлеге авылның тарихын яктырткан китап та чыккан иде. Язмада шул китап турында да әйт­тек, анда әйтелгәнчә, авыл якынча мең ел элек оешкан дип бирдек. Мәкалә басылып, берничә көн узгач, редакциягә китапның икенче авторы килде. «Анда дөрес мәгълүмат түгел. Безнең авыл мең ел элек оешмаган, ә соңрак», – диде. Озын сүзнең кыскасы, бергә эшләсәләр дә, авторларның фикере икегә бүленгән булып чыкты. Бу бәхәсле теманы куертмаска булдык. Ә шулай да күңелдә төер калды: ничек шулай соң? Фикерләр ни өчен икегә бүленгән? Төбәк тарихына багышланган китапларны берәр фәнни оешма карап, күзәтеп барамы? Шуны ачыкларга булдык.
 
 КИЛӘЧӘККӘ ТАПШЫРЫР ӨЧЕН...
Тарихтан беләбез: татарның күп кенә танылган шәхесләре – Хөсәен Фәезханов, Шиһабетдин Мәрҗани, Каюм Насыйри, Һади Атласи, Ризаэтдин Фәхретдинов һәм башкалар татар тарихын өйрәнү белән шөгыльләнгән. Алар барысы да XIX–XX гасыр ба­шында яшәгән кешеләр. Милләте­безнең бу акыллы затлары төрле төбәкләрнең тарихына кагылыш­лы күп кенә хезмәтләр дә язып калдырган.
Тик шуннан соң упкын бар­лыкка килгән, диярсең. Сәбәбе – Сталин репрессияләре. Төбәк тарихын профессиональ, фәнни нигездә өйрәнүчеләрнең күбесе репрессия корбанына әверелә. Әйе, репрессияләр татар элитасы­ның бик күп зыялыларын юк итә, әмма «төбәк тарихын өйрәнү» өлкәсендә хезмәт куючыларның тулы бер плеядасын кырып таш­лаганнан соң, бу тармак озак ел­лар дәвамында мантый алмый. Хәер, СССРдагы ул чор вазгыя­тендә аның актуальлеге дә әллә ни булмый...
Бу өлкәдә җанлану дистә ел­лардан соң, ХХ гасырның өченче, дүртенче чирегендә генә яңадан сизелә башлый. Ә Шиһабетдин Мәрҗани, Каюм Насыйри кебек тарихчыларның хезмәтләре таяну ноктасына әйләнә.
Бүген республикада якынча 2 мең авылның тарихы китап рәвешендә дөнья күргән. Татарстанда 4 мең 300 авыл барлыгын исәпкә алсак, әле ике саланың берсенең тарихы, үткәне өйрә­нелмәгән булып чыга. Тагын бер кызыклы сан. Төбәк тарихы­на багышланган китаплар саны районы-районы белән дә аерыла. Мисал өчен, Чирмешән районында 43 авыл бар һәм аларның тарихы буенча 80нән артык китап нәшер ителгән. Ә аерым бер районда 10 китап та юк. Бу күп очракта ра­йон җитәкчелеге игътибарыннан, шундагы эшмәкәрләрнең, иганә­челәрнең үзаңыннан тора. Туган як тарихы аларга ни дәрәҗәдә кирәк тә, никадәр кызыклы?
Тарихчы галимнәр хафалан­маска киңәш итә – әлеге курс белән барсак, барлык авыллар­ның да тарихын өйрәнеп, киләчәк буыннарга тапшырырга мөмкин булачак. Һәрхәлдә, шуңа өмет, ышаныч һәм мөмкинлекләр дә бар икән.
Мөмкинлекләр нинди дигәндә, бер ел элек рәсми рәвештә Татарс­тан Республикасының татар төбә­ген өйрәнүчеләр җәмгыяте оеш­кан. Монда татарлар да, чувашлар да, башка милләт вәкилләре дә бар. «Теркәгәндә географик урынча­лыкка бәйләр өчен генә оешма­ны «татар төбәген өйрәнүчеләр» дип атадык», – дип аңлатканнар иде Бөтенроссия татар төбәк тари­хы съездында. Ә максаты – бөтен төбәк тарихын өйрәнүчеләрне бергә туплап, фикер алышу, мәгъ­лүмат белән бүлешү.
Төбәк тарихын өйрәнүчеләр җәмгыяте рәисе Альберт Бор­һанов белән төбәк тарихы китап­лары, аның авторлары турында сөйләштек.
– Татарның зыялы шәхесләре элек-электән үз тарих­лары белән кызык­сынган, – диде ул. – 1920 нче елларда Татарны өйрәнү («Татароведение») үзәге төзелә, шу­ның нигезендә татар авыллары барлана. Сталин чорында төбәк­челәрнең эше туктатыла. 1960 нчы елларда галим Равил Фәх­ретдинов һәм башкалар тарафын­нан әлеге мәсьәлә кабат кузгаты­ла. Ә 1990 нчы елларда яңа дул­кын калыкты: үз авылларының тарихын язучы үзешчәннәр бар­лыкка килә башлады. Китап нә­шер итәргә булышучы эшмә-кәрләр дә табылды. Бу безнең милләт өчен яңа, бик сөенечле баскыч.
Эшне алга таба да дәвам итәргә кирәк. Беренчедән, археологик казу эшләрен алып барырга. Төбәк тарихына багышланган күп ки­тапларда археологиягә кагылыш­лы мәгълүмат юк. Әле бүгенге көндә дә өйрәнелмәгән архео­логик һәйкәлләр бар. Икенчедән, эпиграфика, ягъни кабер ташлары юкка чыгып бара. Алар, үзләрендә бик күп мәгълүмат саклаган ки­леш, җир астына китәләр – иңеп югалалар. Аерым районнар бө­тенләй өйрәнелмәгән. Өченчедән, үткән гасырларда өйрәнелми калган архитектура объектлары бихисап. Монда мәчетләр, чиркәүләр, мәдрәсәләр дә керә. Алар өйрәнелмәсә, күпме тарихны белми калабыз дигән сүз. Дүр­тенчедән, сәнәгать объектлары. Татарның бит үз сәнәгате бар, аны күрүче генә юк...
«ХУҖАСЫЗ КАЛГАН СФЕРА»
Сүз башында төбәк тарихы­на багышланган китапларны берәр структура күзәтеп барамы дип сорау куйган идем. Баксаң, нәшриятка киткәнче кулъязма­ларны карап, тикшереп чыгучы махсус кешеләр юк икән. Моның сәбәбен, гомумән, төбәк тарихы­на кагылышлы аерым проблема­ларны безгә тарих фәннәре док­торы Дамир Исхаков аңлатты.
– Иң беренче эш итеп шуны әйтим: хәзер һәр теләгән кеше китап чыга­ра ала. Ничек уй­лый, теге яки бу вакыйганы ничек күрә, шулай тота да яза. Бу яктан авыл тарихына багышланган ки­таплар аерым бер урынны алып тора, дип әйтә алмыйм. Җирле тарихчыларның күбесе иганә­челәрне эзли, ә калганы техник мәсьәлә, дип кенә карыйлар. Әлбәттә, китапны нәшер иткән­че, башта галимнәргә мөрәҗә­гать итүчеләр дә бар. Тик моның аерым таләбе юк. Татарстан эчендә җиңелрәк ул. Әле бит читтә чыга торган китаплар да бик күп. Анда яшәүче милләт-тәшләребезгә Казанга килеп җитәргә, безне эзләп табарга кирәк. Менә шуларны уйлап, күздә тотып, Бөтенроссия тарих төбәк җәмгыяте оештырып ята­быз. Әле ул рәсмиләшмәде. Әмма шундый оешма кирәк дигән ка­рар бар, аның съезды үтте. Ул төзелеп, юридик яктан документ­лаштырылса, Татарстаннан читтә дә эшләргә мөмкин булачак. Төбәк тарихын өйрәнүчеләр ара­сында профессиональ тарихчы­лар да бар. Чит төбәкләр белән контактлар булдырып, бергәләп эшләргә тиешбез. Шулай ук Төбәк тарихын өйрәнүчеләр» җәмгыя­те оештырдык. Устав нигезендә ул ТР Юстиция министрлыгында расланды.
Дамир Мәүлиевич төбәк тари­хына багышланган китапларга даими рәвештә рецензияләр яза икән. Ләкин галим яшерми, бу шактый катлаулы эш. 500 бит­лек кулъязманы укып, анализ ясар өчен шактый вакыт кирәк. Өстәвенә, бу хезмәт өчен түлән­ми дә бит.
– Чынлыкта төбәк тарихлары­ның барысын да галимнәр карап, анализлап чыгарга тиеш, – диде безгә Дамир Исхаков. – Чөнки алар чыганакларны, тарихны яхшырак беләләр. Дөресрәк фикерләр кертергә мөмкиннәр. Ялгышларын исә – дөресләргә.

«ХАЛЫК ХӘТЕРЕ – МӨҺИМ ДОКУМЕНТ»
Нурулла Гариф, язучы, галим, тарих фәннәре кандидаты:
– Мин үзем төбәк тарихына багышланган егермедән ар­тык китап авторы. Әле тагын дистәләп авторга китапларын эшләргә ярдәм иттем. Бүген дә шушы юнәлештә эшлим. Башлап шуны әйтәсем килә: авыл китабын язу бик авыр эш. Мин аны диссертация язу­га караганда да авыррак дияр идем.
Кызганыч, документлар белән эшләү шактый катлаулы. Ни өчен дигәндә, барлык документ­лар да диярлек Мәскәү, Уфа архивларында. Анда барып, ниндидер мәгълүмат алыр өчен шактый акчалар, вакыт кирәк. Мисал өчен, гел шул өлкәдә эшләгәч, архивларда минем та­нышларым бар. Документларны табу, алу җаен беләм. Ә бит авыл тарихын профессионаллар гына язмый.
Туган төбәге тарихы белән кызыксынучылар­га эшне авыл өлкәннәре, гаилә архивындагы булган фотоларны өйрәнүдән башларга киңәш итәм. Халык хәтере бик мөһим документ ул. Сәяси вакыйгалар белән бәйле күп кенә до­кументлар юк ителгән. Тик ул фаҗигаләрне күргән кешеләрнең оныклары исән. Алар ата-бабалары сөйләп калдырган шактый мәгълү­матларны сөйләп бирәләр.
Искәндәр Гыйләҗев, ТР ФАнең Татар энциклопедиясе һәм төбәкне өйрәнү институты директоры:
– Тарих – шулкадәр кызыклы, гаҗәеп дөнья ул: аның бөтен нечкәлекләрен аңлап та җит­кереп булмый. Әгәр дә про­фессиональ тарихчы билгеле бер теманы өйрәнә икән, ул аны үз күзлегеннән карый, әмма тарихның бөтен нечкә­лекләрен күреп бетерә ал­мый. Шуңа да бөтен мөмкинлекләрне файда­ланырга кирәк дип саныйм. Бу очракта про­фессиональ тарихчылар үзешчәннәр белән бергәләп эшләргә тиеш. Без бер-беребезне баетабыз гына бит.

Нигездә, авыл тарихы китапла­рын җирле һәвәскәрләр, укыту­чылар, журналистлар яза. Юк, алар белемсез шәхесләр түгел, әмма тарих буенча фундамен­таль белемнәре булмаска мөм­кин. Шуңа күрә тарих буенча методик ярдәм таләп ителә. Минемчә, моның белән Тарих институты шөгыльләнергә тиеш. Кызганыч, әлегә төбәк тарихына рецензияләр язу белән шөгыльлә­нер, юл күрсәтүче була алырлык конкрет оешма да, кешеләр дә юк. Бу хуҗасыз калган сфера кебек...
«Рецензиясез китапларны бас­тырмагыз», – дип нәшриятләргә киңәш тә бирергә була, тик мәҗ­бүр итеп булмый. Ә хосусый нәшриятләрдә теләгәнеңне бастырырга була. Миңа калса, тарихка кагылган китапларның кулъязмасын кабул иткәндә һәм бастырганда «рецензиялә­ре булырга тиеш» дигән таләп катгый куелса әйбәт булыр иде. Рәсмиме, ярымрәсмиме, анысы мөһим түгел.
Ничек кенә булмасын, тарих фәннәре докторы төбәк тарих­чыларына карата һәрвакыт хәерһахлы мөнәсәбәттә икән. Кулъязмаларны да кире бормый.
– Яшермим, сыйфатсыз ки­таплар була, рецензия язудан баш тартканым бар, – ди. – Тик шулай да төбәк тарихы буенча китапларның күпчелеге чыганаклар һәм тарих буенча язылган. Әлбәттә, профессиональ дәрәҗәдә түгел, әмма шактый якын. Шуңа күрә аларны үткә­реп җибәрергә тырышабыз. Профессиональ тарихчылар өчен дә төбәк тарихы китап­лары файдалы, алардан үзебез дә кулланабыз. Безнең кул бөтен җиргә дә җитми, без бит күп тү­гел. Шулай булгач, төбәк тарихын өйрәнүчеләр күпмедер дәрәҗәдә безнең эшне дә башкара. Бары ике араны җайга салып, бергәләп эшләргә генә кирәк.
... Бүген иҗат ягыннан бернин­ди киртә, цензура юк. Җырчылар сәхнәгә теләсә нинди материал алып чыга. Бу әдәбиятка да ка­гыла, акчаң булса, рәхәтләнеп проза, поэзия җыентыгы чыга­ра аласың. Тик авыл тарихына багышланган китаплар үзгәрәк. Күпмедер дәрәҗәдә алар тари­хи документ буларак та киләчәк буыннарга барып җитәчәк бит. Шулай икән, һәр төбәк тарихына багышланган китап рәсми чы­ганакларга таянып, тарихчы­лар күзлегеннән тикшерелсен иде дигән теләктә калам