Тавыш биреп төзекләндер

Татарстан гражданнарның үзара салымы буенча үткәрелгән референдумнар нәтиҗәсендә җыелган акча күләмнәре буенча илнең башка төбәкләреннән алда бара. Югары Ослан муниципаль районының берничә авыл җирлеге мисалында «Татарстан» әлеге механизм буенча бюджетка бирелгән һәрбер сумга гражданнарның нәрсә алуына төшенергә тырышты.
Теманы ныклабрак ачыклау өчен без башта Печищи авыл җирле­генә юл тоттык, аңа әлеге авыл­дан тыш кечкенә генә Захваткино авылы да керә. Монда тавыш бирү, нинди генә тема көн үзәгендә тор­масын, һәрвакыт диярлек район буенча иң түбәне. Эчтән генә со­рауларыма тискәре җаваплар ала­чагыма әзерләнеп барам. Тик юкка борчылганмын икән.

ЯКТЫРАК БУЛСЫН!
Печищи авыл җирлегенең яшь, энергиясе ташып торган башлыгы Леонтий Яковлев безне җирлекнең истәлекле урыны – «Гремячка» чишмәсе янында кар­шы ала. Ике ел элек меценатлар чишмәнең иске «өен» һ ә м к у п е л ь н е алыштыра. Быел Качману көнендә бәкегә чумарга теләүчеләрнең саны Введенская Слобода тирәсендәге Идел ярын­дагыга караганда да күбрәк бул­гандыр.Леонтий Владимирович суны татып карарга тәкъдим итә. Ул таудан агып төшә, шуңа күрә артезиан суына караганда җылы­рак һәм чыннан да бик тәмле икән.
– Үзара салым буенча референ­думга моның нинди мөнәсәбәте бар соң? – дип сорыйм җирлек башлыгыннан.
– Турыдан-туры, – ди, бер дә ап­тырап калмыйча, Леонтий. – Ал­дагы ике елда үзара салым акча­лары ярдәмендә без су белән тәэ­мин итү мәсьәләләрен хәл иттек, шул исәптән Гремячкада су алу урынын тәртипкә китердек.
Күп еллар дәвамында Печищида су белән җитди кыенлыклар бул­ган икән. Ярты гасырлык юбилеен билгеләп үткән җирле суүткәр­гечкә капремонт ясалмаган дияр­лек. Кешеләр Гремячкага суга йө­рергә ияләшкәннәр… Әмма хәтта Печищи краннарына суны кайтару кебек максат куелган 2015 елдагы беренче референдум да җиңел генә үтми. Кешеләрдә механизм­ның үзе шик уята, һәм җыелган акчалар чыннан да суүткәргеч челтәрен ремонтлауга тотылыр­мы-юкмы дип уйлыйлар.
– Акчаларны бик озак җыйдык, ләкин бу акчалар суүткәргечнең иң проблемалы берничә йөз мет­рын тәртипкә китерергә генә җитте. 2017 елда халык дәртлә­небрәк тавыш бирде, бөтен сум­маны диярлек бик тиз тупладык. Бу акчаларга резервуарны алыш­тырырга ниятлибез, – дип сүзен дәвам итте җирлек башлыгы.
Без Леонтий Владимирович офисына юл тотабыз. Анда баш­лыкны үз йомышлары белән килгән Александр Кличёв һәм Пе­чищи ФАП мөдире Нина Галим­җанова көтеп тора иде.
Аларның референдумда кат­нашу-катнашмаулары белән кы­зыксынам. Быел яктырту систе­масын яңарту өчен һәр кешедән 150 сум акча җыярга булганнар. Пенсионерлардан, күп балалы гаиләләрдән һәм көндезге бүлектә укыган студентлардан (аларның күбесе Казанда укый) 75 сумнан җыярга сөйләшкәннәр.
– Үзең өчен, туган авылыңны матур­лау өчен 150 сум бирмәскә соң! – дип үз фикерен белдерә Александр Иванович. – Урам­нарда караңгы бит!
– Бөтенләй караңгымыни?
– Әйе, урам башында фо­нарь һәм урам ахырында, ми­нем өй янында – дөм караңгы… Ә тирә‑якта – чокыр-чакыр, тык­рыклар, егылып, аягыңны сынды­рырга була…
– Алай булгач, авылыгызда ре­ферендумга халык аз килә икән соң? – дип, саклык белән генә сүз катам. Тавыш бирергә хокукы булган җиде йөзгә якын кешенең яртысыннан аз гына күбрәге ре­ферендумга килгән. Шул яртының яртысы гына урамнарны яктыр­ту системасын яңартуны яклап чыккан.
– Кайберәүләр болай дип фикер йөртә: минем өй янында ут бар бит, миңа кирәкми. Ник мин башкалар өчен түләргә тиеш әле? Кемдер ял көнне өеннән чыгарга иренә. Күпләр авылда теркәлгән, үзләре шәһәрдә яши. Яисә шунда көн саен эшкә йөри, – дип аңлата Нина Галимҗанова. – Әле тагын шәһәрдә теркәлеп, монда яшәгән «дачниклар» бар, алар тавыш бирә алмый. Ләкин алар үз теләкләре белән акча бирәләр – аларның акчаларына дәүләт суб­сидиясен өстәп булмавы гына кызганыч.
Кире кайтканда Леонтий Вла­димирович безне Печищи мәктә­бе белән таныштыра. Кар көртлә­рен ерып барып, спорт мәйданчы­гы янында тукталабыз. Леонтий Владимирович, сорау биргәнемне көтмичә, сөйли башлый:
– Минем сезгә авылда ниләр эшләнгәнлеген күрсәтәсем килә. Яхшы яктан, әлбәттә, – дип шаяр­тып ала ул, минем аптырабрак калганымны күреп. – Спорт мәйданчыгын без дәүләт прог­раммасы буенча ясадык, район бюджеты акчаларына 800 метр­га якын юлга вак таш түшәдек – аның буенча тауга йөк машина­лары ашлык амбарына күтәрелә, мәктәп янындагы мәйданчыкны һәм керү юлын асфальтладык. Әгәр бөтенесен дә исәплибез икән, 2018 ел эчендә 11 мил­лион сумнан артык субсидия алган булып чыгабыз. Бу барлык спонсорлык акчаларын кертеп исәпләгәндә – үз авылларына ак­тив ярдәм итүче берничә эшкуар яши биредә. Үз көчебез белән генә моның кадәр эшне эшләп бетерә алмаган булыр идек – Печищи авыл җирлегенең бюджеты – 2,3 миллион сум… Димәк, үзара салым – инфраструктураны ях­шырту инструменты гына түгел. Бу гражданнарны авыл эшләренә җәлеп итү ысулы да.



 
БЕРДӘМ ТАВЫШ ҺӘМ ХӘТЕР
Югары Ослан райо­ны башлыгы урын­басары Сергей Осянин белән бергә Борнаш авыл җирлегенә бара­быз. Республика буенча алганда үза­ра салым темаларының күпчеле­ге якынча бертөрле – юлларга вак таш түшәү, зиратларны кой­малау һәм тәртипкә китерү, урам яктырткычлары урнаштыру. Шу­лай да Борнаш халкы үз юлы белән бара.
– Көзен һәм язын безне су баса дияргә була. Юлны аркылы чы­гып булмый, урап узарга ерак. Ә аръяктагы мәктәпкә балалар йөри, – ди авыл җирлеге башлыгы Сергей Бурукин.
Без тирән булмаган, әмма киң чокыр аркылы салынган ти­мер күпер уртасында торабыз. Күперне агымдагы елда җыел­ган үзара салым акчасына тө­зегәннәр. Акчалар – бюджеттан алынган субсидияләр белән бергә 430 мең сумга якын – чокырның текә ярларына алып менүче ике киң сукмакка таш җәяргә дә җиткән.
Аннан алданрак үткән референдумнарда Борнаш авыл җир­легендә яшәүче халык юлларны рәтләргә сөйләшкәннәр. Әлеге акчалар хисабына (һәр кешедән 500әр йөз сум) Татар Борнашы, Каинки, Юматово авылларында­гы юлларга вак таш түшәгәннәр.
Сергей Бурукин безне авыл үзәгенә таба алып бара. Каршыбызда – Бөек Ватан сугы­шында һәлак бул­ганнар истәлегенә куелган ачык яшел төстәге истәлек һәйкәле. Аның артында агач чиркәү күренә. Чиркәү төзелешенә акчаларны хәйриячеләр – борнашлылар Ма­рия һәм Илгиз биргән. Яңа чиркәү фонында ярты гасыр элек тө­зелгән һәйкәл бик тыйнак күренә.
– Нәкъ менә быелгы референ­думда барысы да диярлек 300әр сум акча җыярга һәм һәйкәлне яңартырга дип тавыш бирделәр. 2020 елга – Бөек Ватан сугышында Җиңүнең 75 еллыгына һәйкәлне матурлыйбыз. Без әлеге көнне лаеклы каршыларга телибез. Җирлектән киткән 600дән артык кеше яу кырларында ятып калган. Кешеләр туганнарының сугышта катнашуы турындагы документ­ларны китерәләр һәм мемориаль такталарга аларның да исемнә­рен кертүне үтенәләр. Шуңа күрә һәйкәл безнең барлык авылдаш­ларга – сугыштан кайта алмаган­нарга да, яу кырларыннан җиңү белән кайтып керә алучыларга да, тыл хезмәтчәннәренә һәм сугыш чоры балаларына да багышлана, – ди Сергей Бурукин.



ИРТӘГӘГЕ КӨН ЮЛЛАРЫ
Татар Борнашыннан соң Рус Ма­кылына – Макыл авыл җирлегенең административ үзәгенә дә сугы­лырга уйладык. Монда үзара салым турындагы карар референдумнар аркылы түгел – чагыштырмача яңа ысул – гражданнарның җыен­нарын оештыру ярдәмендә кабул ителгән. Юлда Сергей Осяниннан район халкының үзара салымга мөнәсәбәте турында сораштырам.
– Безнең асылда шәһәр яны тер­риториясенә керүебезне исәпкә алырга кирәк. Шуңа күрә дә район буенча уртача тавыш бирүнең рес­публиканыкыннан түбәнрәк – 60–62 процент (2018 елгы референ­думнарда Татарстан буенча тавыш бирү уртача 69 процентка якын – ред. иск.) булуын аңларга кирәк. Быел бюллетеньнәрдә күрсәтелгән максатларга 82 процент катна­шучы тавыш бирде. Димәк, бе­ренчедән, авыл җирлекләре баш­лыклары темаларны формалаш­
тырганда халык ихтыяҗларыннан чыгып эш иткәннәр, икенчедән, гражданнар референдумнарга уңай карыйлар, – ди Сергей Викто­рович. 2019 елда Югары Ослан ра­йонында үзара салым программа­сы 19 авыл җирлегенең 17сендә тормышка ашырылачак, дип тә өсти. Референдумнар Югары Ослан һәм Коргуҗа авыл җирлекләрендә үткәрелмәгән, чөнки беренчесендә узган елгы референдумда кабул ителгән сумманы җыеп бетерергә һәм ике зыяратны тәртипкә ки­терергә уйлыйлар, икенчесендә шулай ук башланган проектны төгәлләргә һәм үзара салым ак­чаларына янгын депосы төзергә ниятлиләр икән. Барлык проект­ларның арзан тормавына бәйле рәвештә бөтен сумманы җыярга кирәк. Эш шунда ки: 1 апрель – республика Финанслар министр­лыгы субсидияләрне исәпли (һәр җыелган сумга 4 сум исәбеннән) һәм күчерә торган көнгә әлеге җирлекләр буенча җыемнар 50–60 процентны тәшкил иткән. Ә 1 апрельдән соң җыелган акчаларга субсидияләр бары тик киләсе ел­ның февралендә генә килә.
– Җыеп кына әйткәндә, 1 ап­рельгә кадәр никадәр күбрәк акча җыйсаң, төзелеш сезоны ахырына шулкадәр күләмдәге эшләрне баш­карып чыгарга була. Үзара салым акчаларын тоту процедурасы кат­лаулы. Акчалар тотылачак эшнең теләсә кайсы төре өчен авыл җир­леге проект һәм смета документа­циясен эшләргә тиеш, ә аны тиешле инстанцияләрдә раслаганнан соң – проектны гамәлгә ашыруга тендер игълан итәргә кирәк, – дип аңлата Сергей Викторович.
Рус Макылы авыл советы янында безне җирлек башлыгы Алинә Мат­веева каршы алды. Озакка сузмый­ча, 2019 елгы үзара салым акчалары тотылырга тиешле урыннарны ка­рарга юнәлдек. Юлда референдум урынына ни өчен халык җыеннары уздыруларын сораштырам.
– Референдум, беренчедән, җир­леккә кергән барлык торак пункт­ларның уртак максатлары өчен, икенчедән, җыемнарның күлә­ме – суммасы өчен тавыш бирү­не күздә тота. Ә халык җыеннары процедурасы тавыш бирү вакы­тында турыдан-туры максатны да, сумманы да сайларга мөмкинчелек бирә. Кечкенә авыллар өчен бу бик кулай механизм. Сәеттә, мәсәлән, 76 гражданның 40ы тавыш бирүдә катнашты, – дип сөйли Алинә Ил­шатовна. – Алар авылдагы юлларны ремонтларга дип, 1000әр сум акча җыярга карар иттеләр. Анда ни­гездә пенсионерлар яши, әмма алар бик актив. Дачниклар да үзлә­реннән өлеш кертергә вәгъдә ит­теләр. Клянчино авылында тавыш бирергә хокукы булган кешенең 78е, балалар мәйданчыгы төзергә дип, 500әр сум акча тапшырырга карар кылды. Татар Макылында тавыш бирергә хокуклы 121 ке­шенең җыенда 95е тавыш бирде. Зыяратка койма тоту максатына 300әр сум акча җыярга булдылар. Дачниклар шулай ук үз өлешен кертәләр, дөрес, аларның акчала­рына субсидияләр өстәлми, гәрчә без моны гадел дип санамыйбыз – алар да безнең территориядә хуҗа­лык тоталар һәм авылдагы уңайлы­лыклардан файдаланалар.
Халык арасында «Сельхозтехника» дип йөртелгән «микрорайон»га җитәбез. Алинә Ил­шатовна машина­сын туктата,вак таш түшәлгән юлга басабыз.
– 2016 елда үткәрелгән беренче референдум нәтиҗәсендә җыелган үзара салым акчаларына су алу уры­нын төзекләндердек, резерв на­сослар сатып алдык, скважиналар төбенә бетон җәйдек – су белән тәэ­мин итү проблемасын тамырдан хәл иттек. 2017 елда юлларны тәр­типкә китерергә ниятләдек. «Сель­хозтехника» районы 80 нче елларда барлыкка килгән, шул ук исемдәге предприятие белән бергә. Монда берничә йөз кеше яшәде, ә юллар беркайчан да булмады. Һәм менә үзара салым акчаларына без юл­ларны рәткә салдык, – дип аңлата Алинә Илшатовна.
Рус Макылы авылының «тарихи» чигенә якынлашабыз. Алда, кар каплаган кыр аркылы – яңа микрорайон.
– Балалар бакчасы һәм мәктәп бу якта, ә теге якта бик күп яшь гаилә яши. Киләсе елның фев­ралендә үзара салым акчаларының калганын алып, юл салачакбыз, – ди Алинә Матвеева.
Кар салган кырга күз атып, яңа юлның ничегрәк узачагын күзалларга тырышкан арада яны­бызга күрше йортта гына яшәүче апа килеп баса. Яңа танышым Анна Алексеевнадан үзара салым прог­раммасына мөнәсәбәтен сорыйм.
– Уңай, башкарыл­ган эш күзгә кү­ренә. Алинә Илша­товна молодец ул! Узган ел авыл юл­ларына таш җәябез дигән максатны куйдык – эшләнде. Бик уңай хәзер, туфлидән йөрсәң дә була… Нинди вакытлар бар иде бит… – ди Анна Алексеевна. – Ә хәзер төзекләндерү тулы кө­ченә алып барыла. Файдалы эшләргә тотылган акча жәл түгел. Мин хуплыйм!
 

Әгъзам Гобәйдуллин, «Татарстан Республикасы Муниципаль берәмлекләре Советы» Ассоциациясе рәисе:
– Дәүләт тарафыннан күрсәтелгән ярдәм шактый киң күләмдә булса да, җирле әһәмияткә ия мәсьәләләрне хәл итү өчен муниципаль берәмлекләрнең җирле бюджетларында акча һәрвакытта да җитеп бетми. Федераль законнарга ярашлы рәвештә, мондый очракларда хакимиятләр үзара салым процедурасын куллана алалар. Татарстанда әлеге программа республика Президенты Рөстәм Миңнеханов хуплавында 2013 елда старт алды. Программаның асылы гади: авыл кешесеннән җыелган һәр бер сумга республика тагын дүрт сумны өсти. Ләкин бу акчаларны референдум нәтиҗәсендә генә бүлеп бирергә мөмкин. Референдумда һәр гражда­нин ирекле рәвештә авыл җирлеген үстерү сораулары буенча үз фикерен белдерә һәм аны акча белән ныгыта. Үзара салымга караган төп сорауларны һәм җыелачак акча суммасын билгеләү өчен авыл җирлеге башлыклары һәм депутатлар халык белән очрашулар үткәрә. Акчаларны тоту үтә күренмәле булырга тиеш: чыгымнар турында хисап массакүләм мәгълүмат чараларында басыла һәм халыкка төбәк бюджетыннан акча алынган елдан соң килүче елның 1 февраленнән дә соңга кал­мый тәкъдим ителә. Бүген авыл кешеләренең зур күпчелеге үзара салымда актив катнаша, ә Татарстан тәҗрибәсе федераль дәрәҗәдә өйрәнелә, башка төбәкләргә үрнәк итеп куела. Исегезгә төшерәм: үзара салым процессы ирекле һәм ачык. Әгәр халык референдумга каршы чыга икән – бу аларның ихтыярында.