Төркиядә - татар аһәңе

Җәйге яллар чоры башланды исә, Россия халкы ашкына-ашкына Төркиягә ял итәргә китә. Быел да шулай булды. Матур табигате, йомшак сулы диңгезе һәм кулай бәяләре белән төрек пляжлары безнең күңелне инде күптәннән яулады. Шушы гүзәллек һәм уңайлылык үз вакытында Казан егете Сәгыйть Хәйрине дә җәлеп иткән. Тормышын Төркия белән бәйләгән ул.
 
БУКЧА АСЫП – ЕРАК ИЛГӘ...
Сәгыйть Хәйри бүген Әнкарада «Төркия авазы» радиосының та­тар редакциясен җитәкли. Беренче ачылган көненнән – 1998 елдан бирле әлеге вазыйфаны башкара. Төркия башкаласын яуларга Казан­нан 1991 елда чыгып китә. Ул чор­ларны болай искә алды:
– Казан дәүләт университеты­ның журналистика факультетында укып йөргән вакыт. Икенче курсны тәмамлаган идем. Берничә сту­дентка Төркиядә уку мөмкинлеге бар дигәч, ике дә уйламыйча, бук­чамны җыйдым. Һич онытасым юк: сентябрьнең 7се иде ул. Кесәдә кырык доллар акча, башта мең төр­ле уй, хыял...
– Ә Казан кай ягы белән оша­мады? Ни дисәң дә, монда юллар ачылырга тора: ГТРК радиосында эшлисең, телевидениедә тапшы­рулар төшерәсең. КДУның журна­листика факультетында тагын өч ел укыйсың да, син дипломлы белгеч, югыйсә...
– Мин хәзер ул турыда еш уй­ланам. Туган шәһәремдә нәрсә җитмәде икән, дим? Мөгаен, кү­ңел халәте белән бәйле булгандыр китәргә талпынуым. Ул заманда Казан цивилизация дәрәҗәсе буен­ча бу кадәр алга китмәгән шәһәр иде әле. Татар дөньясы уянып кына килә. Һәм киләчәктә ниләр булып бетәсен берәү дә төгәл генә әйтә алмый иде. Ә Әнкара чиста, төзек шәһәр, культура дәрәҗәсе бөтенләй башка. Мин аны беренче көннән үк яраттым.
– Казанны ташлап киткәнгә үкенгән чаклар буламы? Егерме җиде елны кичеп, кирегә әйләнеп кайтып карасак, яңадан шушы юл­дан китәр идеңме? – дим.
– Китәр идем кебек. Икенче яктан караганда, Татарстан ул чор белән чагыштырганда бик күпкә алга кит­те. Хәзерге мөмкинлекләр булса, бәлки калу мөмкинлеген дә уйлап карар идем. Әмма шунысы бар: Төркиянең климаты миңа рәхәт­лек бирә, бәлки анда калуымның төп сәбәбе дә шулдыр.
– Бөтенләйгә кайтырга исәп юкмы? Лаеклы ялга чыккач, әй­тик...
– Соңгы вакытта ул хакта уйла­ганым бар. Әмма монда климат кырыс. Мин җылы һавага өйрән­дем инде.
– «Төркия авазы» радиосының татар редакциясендә ничә кеше эшлисез?
– Дүрт кеше эшлибез. Хезмәттәшләремнең барысы да Та­тарстаннан күчеп киткән татар кызлары.
– Ә радио нинди акчага яши?
– Без Төркия дәүләт телерадио­компаниясенә бәйле. Тулысынча Төркия хөкүмәте карамагында. Шуңа күрә, дәүләт радиосы буларак, башта Төркия яңалыкларын татар­ча сөйлибез. Әлбәттә, төп басымны татарлар тормышына ясыйбыз.
ТАТАРСТАН КИЛЕННӘРЕ ҖӘМГЫЯТЕ?!
Сәгыйть абый (аңа шулай эндә­шергә гадәтләнгәнгә, төчеләнеп, рәсми итеп эндәшәсем кил­ми. – Авт.) гаиләсе белән Әнка­рада яши. Хатыны Нигар-төрек. Улы Мөхәммәд Сирайга – егерме бер, кызы Зәйнәп Гөлчатауга унси­гез яшь. Сүзебез үзеннән-үзе Төр­киядәге татар гаиләләренә күчте.
– Төрек‑татар гаиләләре бик күп бездә, – диде Сәгыйть абый. – Элек мин Татарстан киленнәрен йөзгә танысам, хәзер күбесен белмим. Ник дигәндә, алар елдан‑ел күбәя. Еш кына очрашуларда: «Әйдә, Татарстан киленнәре җәмгыяте» төзик дип, мөрәҗәгать итәләр. Әлбәттә, уйлап карарга була. Хәер, кызлар болай да бер‑берсе белән аралашып яши. Төрле кичәләр үткә­рү, җыелып утыру, дисеңме. Эшкә урнашканда да бер-берсенә терәк булалар.
Төрек егетләре татар кызларын ярата дип ишеткәнем бар иде, хак икән. Баксаң, аларга безнең кызларның бала тәрбияләү ысул­лары ошый икән.
– Татарстаннан килгән кызлар ба­лалары белән бик нык шөгыльләнә, –диде Сәгыйть абый. – Балалар бак­часы, мәктәптән кайткач, төрле түгәрәкләргә йөртәләр. Тәмле итеп кичке аш әзерлиләр. Төрек гаиләлә­рендә мондый гадәтләр бик юк. Балалар мәктәптән кайта да өйдә утыра. Ә Татарстаннан килгән кыз­лар балаларын бөтен яклап үстерә. Казанда да шулай бит. Тагын татар кызларының үткенлеге, тырыш­лыгы турында да әйтергә кирәк. Чит ил, дип аптырап тормыйлар, тиз арада телне, гореф-гадәтләрне дә өйрәнәләр, җәмгыятькә ярак­лашалар. Мәсәлән, Лилия Сабир исемле кыз Әнкарада Татар ашлары йорты ачты. Атна азагына шунда татарларны җыя, матур кичәләр оештыра. Соңыннан татар ризык­лары белән чәй эчү була.
Төркиянең һәр шәһәрендә дияр­лек татарларны берләштерүче оеш­малар бар икән. Аларның күбесе рәсми рәвештә теркәлгән ди. Та­тар язучыларын искә алу кичәләре, милли бәйрәмнәр – берсе дә читтә калмый.
– Төркиядә күпме татар яшәвен төгәл генә әйтә алмыйм, – диде Сәгыйть абый. – Андый статис­тика алып барылмый. Анта­лиядә Татарстаннан 2 мең татар яши икәнен беләм. Ә болай иң күп татарлар Иске шәһәрдә гомер итә. Мин яшәгән Әнкара шәһәрендә Кытай ягыннан күчеп килгән та­тарлар күп. Истанбулда исә гос­манлы чорында күчеп килгән та­тарлар яши. Татарлар тормышы Иске шәһәрдә бик актив, гөрләп бара. Аларга сокланырлык, үрнәк алырлык.
 
Сан ягыннан, Төркиядә Кырым татарлары күбрәк икән.
– Җирле татарлар арасында тел сакланганмы? – дим.
– Авыл җирендә ана телен яхшы беләләр. Ә шәһәр җирендә та­тарча бик сөйләшмиләр, аеруча яшьләр. Ләкин икенче як та бар: 1990 нчы елларда, юллар ачылгач, Татарстан, Башкортостаннан бул­ган милләттәшләребез Төркиягә килеп урнашты. Менә шулар хи­сабына төрек җирендә татар теле янә чәчәк атты.
«КЕШЕ ҮЗЕ ӨЧЕН ДӘ ЯШӘРГӘ ТИЕШ»
Төркия халкы начар яшәми. Сә­гыйть абый белән, уртача хезмәт хакларын чагыштырып, санап утырдык. Укытучының уртача хезмәт хакы, безнең сумнарга күчергәндә, илле мең чамасы чыга. Уртача пенсия –25 мең сум. Пенсия дигәннән, биредә хатын-кызлар лаеклы ялга егерме ел эш стажы булганнан соң чыга, ә ир-атларга дәүләттән акча алу өчен 25 ел эшләргә кирәк икән.
– Россиядән аермалы буларак, Төркиянең шул ягы яхшы: лаеклы ялга чыкканда дәүләт граждан­нарга компенсация түли, – ди Сәгыйть абый.
– Күләме күпме? – дим.
– Хезмәт хакыңа карап. Мин, мәсәлән, шул компенсация акча­сына диңгез буеннан зур булмаган йорт алырмын, дип хыялланам. Лаеклы ялга чыккач, Әнкарадан китеп, диңгезе булган шәһәрдә төпләнергә уйлыйм. Дулкыннарга карап иҗат белән шөгыльләнергә, җанга ләззәт алып яшәргә... Кеше үзе өчен дә яшәргә тиеш. Яши-яши шундый фәлсәфәгә киләм. Югыйсә һаман йөгерәбез, тегесе, монысы булсын, дибез. Ә гомер узып китә. Һәм күп борчуларның, хезмәтнең юкка булганын аңлый­сың...
Икътисад турында сүз чык­кач кредит, ипотека турында да сөйләштек. Сәгыйть абый:
– Бездә кредитның процентла­ры артты, – ди.
Мин инде «7-8» дигән сан көтәм. «Арту» дигәне 2 процент икән!
– Күп түгел бит инде! – дим, гаҗәпләнүемне яшерә алмыйча. – Безнеке белән чагыштырсаң...
– Йорт салганда кредит ал­ган идем, 0,8 процент белән... – дип дәвам итә ул.
– Төркиядә кредит алучылар күпме? – дим.
 
Әйе, күп. Фатир да, машина да алалар. Россиядәге кебек инде.
– Аерма кредитларның процен­тында гына икән, – дип куйдым, үземә нәтиҗәләр ясап.
– Төркия Россиягә карап яшәми, –дип сүзен дәвам итте Сәгыйть абый. – Халык анда үз тормышын гадәттә Европа илләре белән ча­гыштыра.
«ТАТАРСТАН – ИКЕ АРАДАГЫ КҮПЕР»
Татарстанның Төркия белән дус­лыгы 1992 елда ук башлана. ТРның беренче Президенты Минтимер Шәймиев Төркиянең башкаласы Әнкарага килә һәм дәүләт җитәкче­леге белән очраша. Шуннан ике як арасында шактый килешүләр тө­зелә, аралар җайлана.
– Татарстан Төркия өчен Россия Федерациясе белән күпер ролен башкара, – ди Сәгыйть абый. – Татар теленең төрки телләр рәтенә керүе, дин бер булу, күрәсең, үзенекен итә. Татарның талантлы уллары – Садри Максуди, Йосыф Акчура, Гаяз Исха­кый һәм тагын бик күпләр үз ва­кытында Төркиядә сыеныр урын тапкан. Ике арадагы бәйләнеш ерак тарихка барып тоташа.
Әле күпләр онытмагандыр: 2015 елда Россия белән Төркия ара­сында килеп чыккан каршылык (24 ноябрьдә Төркия Сирия чигендә Россиянең хәрби очкычын бәреп тө­шерде) ике арадагы мөнәсәбәтләрне какшатты. 2016 елның 1 гыйнва­рыннан башлап, Россия төрек то­варларына, туризмына һәм төзелеш секторына карата чикләүләр кертте. Дөрес, бер елдан соң аралар җайлан­ды. Ә шулай да әле һаман шул оч­рактан «айнып» җитеп булмый.
– 2015 елга кадәр Россиядә яшәү­че татарлар белән Төркия татарлары арасындагы мөнәсәбәт якынрак иде кебек, – ди Сәгыйть абый. – Ур­так проектлар эшләнә, чаралар, фес­тивальләр үтә иде. Икътисад өлкә­сендә эшләр җайланды, дип беләм. Ә менә мәдәният, сәнгать өлкәсендә әле һаман элеккеге мөнәсәбәтләргә кайтып булмый.
Соңгы елларда Төркия белән Рос­сия арасындагы тормыш шартлары бер-берсеннән әллә ни аерылмый башлады булса кирәк. Һәрхәлдә, Сәгыйть Хәйригә шулай тоела.
– Кибетләргә кереп йөрим, әйбер бәяләре бер чама, – ди редакция­безнең кунагы. – Казанның аерым җирләренә баргач, үземне Төркиядә кебек хис итеп җибәрәм. Сүз би­налар турында гына бармый, ке­шеләрнең үз-үзләрен тотышында уртак яклар бар. Ә Төркия халкында егерме биш ел элек булмаган үзгә­решләрне күрәм. Икенче мәдәният керә башлады кебек, тәртипсезлек тә чагылып китә. Күрәсең, халык бер‑берсе белән якыннан ара­лашкач, ниндидер сыйфатларны да йоктырып ала. Кызганыч, адәм баласы яхшыга караганда, начар сыйфатларны тизрәк үзләштерә.
 

 
«Төркия авазы» радиосы 31 телдә сөйли, ягъни дәүләт Төркиядә яш­әүче һәр халыкны кайгырта. Татар телендә башка төрки телләргә караганда да иртәрәк, иң берен­челәрдән булып сөйли башлыйлар. Монысы, әлбәттә, горурлык.
– Эшли башлаганда эфир вакыты бер сәгать иде, – ди Сәгыйть абый. – Аннан ярты сәгатькә калдырдылар. Әлбәттә, элеккеге кебек көн саен бер сәгать эшлисе килә. Безне бит Төркиядә генә түгел, Америка, Германия, башка илләрдә яшәүче татарлар да тыңлый. Еш кына электрон хатлар җибәрәләр. Хәзер менә интернетта үзебезнең телевидение каналын булдырдык. Төркиядә яшәүче татарлар тормышыннан булган иң кызыклы чараларны, аерым шә­хесләр белән әңгәмәләрне шунда урнаштырабыз. Миңа калса, бу юнә­лештә эшләргә кирәк. Махсус акча таләп итми, ә милләттәшләребезне таныту, берләштерү өчен бер дигән юл. Берләшеп яшик, аралашып. Татар халкы көчле, бөек милләт ул. Без үз телебезне югалтырга, ара­ларны суытырга тиеш түгелбез...

 
 

САННАРДА...
Татарстанда 10 төрек предприятие­се эшли. Аларда иң алдынгы техно­логияләр кулланыла. Инвестицияләр суммасы 2 миллион доллардан артып китә. Бу предприятиеләр халыкны эшле итсә, салымнар түләү нәтиҗә­сендә, җирле һәм федераль бюджетка зур гына файда китерә.