Табигать кочагында җиләкле сый

Июнь җәйнең иң матур аедыр. Табигатьне каплаган яшеллек кояшта кибәргә, саргаерга өлгермәгән, аллы‑гөлле чәчәкләр турында әйткән дә юк. Ә сандугачлар... Быел алар аеруча матур сайрый кебек. Бу юлы без аш‑су рубрикасын да могҗизалы итәргә уйладык. Ризыкларны табигатьтә әзерләдек. Ә аш‑су остасы итеп атаклы бакчачы Фарсил ага Зыятдиновны чакырдык. Ул безгә берьюлы ике ризык әзерләде.
 

«ҮЗЕМ ТӨЗЕДЕМ»
Фарсил абыйның дачасына кергәндә иң беренче шуңа игъти­бар иттем: капкага чия агачы терә­леп үк үскән. Аның ботаклары нәкъ баш очына туры килә. Күз алдына китерегез: капканы эчке яктан ача­сың һәм чия ботаклары арасыннан урамга карыйсың.
Тәҗрибәле бакчачы безне тор­мыш иптәше Венера апа белән каршы алды. Җылы итеп, күптән күргән танышлар кебек күрештек.
– Фотога төшәсе була дигәч, Фарсилга ак күлмәк бирдем, ярыймы, – дип, Венера апа безнең белән киңәшләшеп алды. Ак күлмә­генә төс итеп, тормыш иптәшенә баш киеме сайлый башлады.
– Егетләр итте үземне, – дип, Фар­сил абый да канәгать кенә елмайды.
Шуннан барыбыз бергә «экскурсиягә» – бакча белән танышырга чык­тык. Хуҗа буларак, Фарсил абый «дилбегәне» үз кулына алды:
– Әлеге бакчачылык ширкә­тен 1979 елда үзем оештырдым, – диде ул. – Министрлар Советын­нан җиргә рөхсәт алып, кишәр­лекләрне бүлеп, кешеләргә тарат­тым. Барлык мәйдан – 11 гектар. Шул җирләрне тимер челтәр белән әйләндереп алдык, су үткәрдек, 60 тонналы цистерналар алып кайтып, күтәртеп куйдык. Бак­чачылык ширкәтен шулай җан­ландырдык. Идел елгасы буенда булганга, «Идел» дип атадык. Баш­та шактый еллар монда рәислек тә иттем. Хәер, хәзер дә бары­сын инә күзеннән үткәреп торам әле. Монда мине барысы да белә, киңәш-табышка да киләләр.
Фарсил абыйның бакчасы үзенчә­лекле. Без ияләнгәнчә, биредә бер‑бер артлы түтәлләр тезелмәгән. Чәчәкләр арасында суганы да, бәрәңгесе дә бар. Уч төбе кадәр­ле җирдә – кишер, арттарак дару үләннәре, агачлар, куаклар...
– Фарсил абый, сез бала вакыт­та бакчада яшелчә, җиләк‑җимеш үсмәгәндер. Бу юнәлешкә ничек кереп киттегез? – дим.
– Безнең авыл янында таллар, кыргый җимеш агачлары үсә торган болын бар иде. Бала чакта шуннан карлыган төпләп алып кайтып утыртып карадым. Ул үсеп киткәч, яшелчә үстерәсе килә башлады. Ор­лыкларны җиргә төртеп куясың да, ул шытып чыга – карап торуы кызык бит. Минзәлә районындагы бер рус авылыннан безгә тозлаган кыяр, помидор алып килеп сата­лар иде. Шуны авыл халкы чират торып алды. «Ә нишләп үзебез үс­термибез?» – дип, аптырый идем. Шуннан, тынгысызланып, яшелчә үстерә башладым.

«БӘЙРӘМ БУЛСЫН ӘЛЕ!»
Үзенчәлекле әлеге бакчада бердәнбер өлгергән җиләк‑җи­меш – бакча җиләге. Фарсил абый белән Венера апа ел да бу вакытта кыяр ашасалар, быел андый бәхет тәтемәгән. Иделдә су саекканга күрә, дачада суны 1нче июньдә генә биргәннәр.
– Җиләкләрне гадәттә кышка туңдырабыз гына, – диде Венера апа. – Алай витамины да саклана, мәшәкате дә аз.
Фарсил абый Виктория җилә­геннән десерт әзерләргә булды.
– Җиләкне бөтен кеше катыра белә хәзер. Гел сөйли-сөйли, халык­ны бу җиңел ысулга ияләндереп бетердем, – диде.
– Ә бу җиләкле десертны еш әзер­лисезме? – дим.
– Юк, беренче тапкыр. Рецеп­тын фәкать сезнең өчен дип эзләп таптым. Тәмле килеп чыгар, дип өметләнәм. Венера апагыз шашлык та ясап куйды, анысын да пешерербез. Бәйрәм булсын әле!
Кулларын янә бер кат юып, Фар­сил абый эшкә тотынды. Башта ул печеньены куна тактасына куеп төйде. Аннан шул валчыкларны ста­кан төбенә салды. Һәм бер савытка куертылган сөт белән эремчек са­лып, яхшылап бутады. Шуннан соң, әлеге массаны кашык белән печенье валчыгы өстенә төшерде.
– Ярты эш бетте, – диде Фарсил абый. – Хәзер берничә җиләкне турап, шикәр комы белән бутап, ике‑өч минут табада пешереп алам да – була.
Җиләкләрне түгәрәкләп кисеп табага салганнан соң, өйгә кердек. Хуҗа кеше газны кабызып, табага шикәр комы өстәде дә газга куйды.
– Җиләкләрегез тигез пешкән, баллы да. Сорты нинди? – дим.
– Безнең бакчада ике төрле җиләк үсә – «Фестивальная», «Зенга Зенга­на». Болар икесе дә иске сорт сана­ла, Советлар чорыннан ук килгән. Бакча җиләгенең төрле сортларын утыртып карадым, шуларыннан да отышлысын тапмадым. Һәр төр җиләк-җимешне, агач, куакларны утыртканда, иң беренче аның без­нең климатка яраклашуын карарга кирәк. Мисал өчен, соңгы елларда Краснодар краеннан алмагач, гру­ша агачлары алып килеп саталар. Ә алар үсеп китә алмый, чөнки кыш­ны исән‑имин чыкмыйлар. Аның сәбәбе бик гади – безнең климат өчен түгел ул.
– Алайса алмагачларны каян са­тып алырга?
– Бары тик махсус питомниктан алырга кирәк. Нигездә, алар үзлә­рендә үскән, ялганган, ягъни безнең шартларга яраклашкан үсентеләрне саталар.
Ул арада табадагы җиләкләр пе­шеп, кызыл кайнатмага әйләнде. Фарсил абый аны бакчага алып чы­гып, өстәлдә торган стаканнарга салды.
– Булды бу, – дип куйды. – Хәзер берничә җиләкне кисеп десерты­бызны матурлап куябыз...
– Моның кадәр тиз бер ризык та әзерләгән дә юк иде әле, – дим.
– Ә мин бит махсус бакча шарт­ларында тиз әзерләнә торган ризык сайладым.
Фарсил абый десертны җиләкләр белән бизәде. Һич арттыру түгел, сәнгать әсәре килеп чыкты.
– Тәмен соңрак белербез, – дип, хуҗа десертны суыткычка алып куйды.
«МАКСАТЫМА ИРЕШТЕМ!»
Әле бит шашлык пешерәсе бар. Фарсил абый күмерне ягып җибәр­де. Күреп торам: бу эшне Венера апа җитәкли. Шашлык пешерә тор­ган сеткага тавык итен матурлап тезде.
– Итне ике көн элек ясап куйган идем, – диде хуҗабикә. – Бер‑ике көн торган шашлык тәмлерәк, су­сылрак була.
– Бу өлкәдә сезнең тәҗрибә зур ахрысы? – дим.
– Зур дип... Дачада булганда еш әзерлибез. Үзебезгә генә түгел, әлбәттә. Балалар яки берәр кунак килгәндә инде.
– Фарсил абый кыздырамы?
– Килгән кеше үзе кыздырып ашата. (Көлә.)
Фарсил абый башка төрлерәк уйлый булса кирәк, Венера ападан итне алып, учакка алып китте. Янә­се, менә хәзер пешереп күрсәтәм!
Әлеге сөйкемле ханым белән атаклы бакчачыны язмыш шак­тый сынаган. Бу икесенең дә икенче никахлары. Тормыш иптәшләрен югалтканнан соң, картлык көннә­рендә шулай кавышкан алар.
– Фарсил хатынын җирләгәч, бик төшенкелеккә бирелгән иде, – диде Венера апа. – Дөресен әйтим, кызгандым мин аны. Өстәвенә, армиядә имгәнеп кайтып, акылы­на зыян килгән улы Айваз да бар. Аны ашатырга, карарга кирәк дигәндәй. Ә Фарсил ул вакытта өч җирдә эшли. «Әйдә, никах укы­тып, бергә яшик инде», – дигәч, каршы килмәдем.
Шунысы кызык: алар яшь ва­кытта ук танышалар. Ләкин төрле сәбәпләр аркасында очрашып ярә­шергә насыйп булмаган.
Сүзне читкәрәк борып, Фарсил абый белән бакчачылык турында сөйләшә башладык. Мине бер нәрсә гаҗәпләндерде: теге яки бу яшелчә, җиләк‑җимеш турында сөйләшә башласаң, һәркайсының исемен атый. Төрле ашлама, бөҗәкләргә каршы агуларның да исемнәрен белә. Атаклы бакчачының бер фи­кере кызык тоелды:
– Элек кешенең бакчасы юк иде, бәрәңге бакчасы саналмый, – диде ул. – Моннан 50 еллар элек, татар зи­ратларына кереп, безнең халык күп­ме яши икән дип, махсус карап чык­тым. Якынча 47–50 ел яшәгәннәр. Татарлар витамин җитмәүдән, яшелчә, җиләк‑җимеш ашамаудан, камыр ризыгы белән бәрәңге генә тукланудан шулай кыска гомерл
дигән нәтиҗәгә килдем. Һәм үземә үзем максат куйдым – һәрбер ке­шенең үз бакчасы булсын, яшелчә, җиләк-җимешне үзе үстереп аша­сын. Максатыма ирештем бит! Хә­зер республика буенча команди­ровкаларда йөрим дә канәгатьлек кичерәм: элек кычыткан, әрекмән, чүп үләне үскән урыннарда бүген яшелчә, җиләк‑җимеш гөрләп үсә...
ҖИҢЕЛ ДӘ, ТӘМЛЕ ДӘ
Шашлык пешеп чыкты. Фарсил абый бик канәгать йөз белән безне өенә чакырды. Венера апа мул итеп табын кору белән мәшгуль. Тын да алмыйча, шушы икәүне күзәтәм: берсенә – 82 яшь, икенчесе 77не тутыра. Никадәр сынаулар узылган. Ә яшәүнең тәмен‑ямен югалтма­ганнар.
– Фарсил абыегыз өчәр сәгать мунча керә әле, – ди Венера апа. – Аннан чыгып, суга сикерә.
Бу урында шуны әйтергә кирәк­тер: әлеге дачаларның иң зур үзенчәлеге – бакчалар бетүгә, су башлана. Бу урынны алар Идел елгасы култыгы дип йөртәләр. Шәп бит: тирләп-пешеп эшләп ала­сың да бер‑ике метр аралыктагы суга сикерәсең.
– Җәй буе дачада яшисезме? – дим.
– Юк, җәй буе яшәп булмый. Кайта‑китә йөрибез, – диде Венера апа. – Фарсилне гел ра­диога, башка җиргә ча­кырып торалар. Аннан әле ул һаман китап яза, фән белән кызыксына. Кара көзгә кадәр шу­лай ике арада йөрибез, эш бетми бит.
Табынга утырыштык. Башта шашлык белән яңа бәрәңгедән авыз ит­тек. Шашлык шулкадәр йомшак ки, ашта пешкән кебек.
– Искиткеч, моны ни­чек ясадыгыз, Венера апа? – дим.
– Өйдә нәрсә бар, барысын да сал­дым: тавык өчен тәмләткеч, майо­нез, аз гына аш серкәсе, тоз, борыч, суган. Иң мөһиме – итне ясагач, бер‑ике көн тотарга кирәк. Бөтен сере шул.
Иң дулкынландыргыч мизгел ки­леп җитте – бакча җиләгеннән де­серт кабып карыйбыз... Баллы, авыз­да эреп китә. (Эремчек белән куер­тылган сөт бер-берсенә бик туры килә икән. Ул көнне мин үзем өчен шундый ачыш ясадым!) Шундый тиз әзерләнүен исәпкә алсак, моны ир-атлар, балалар да җиңел генә эшли ала.
– Кара, Фарсил әллә нинди тәмле әйберләр әзерли белә икән бит, – диде Венера апа.
– Ә көндәлек тормышта әзерлә­миме? – дим.
– Әзерләгәнне генә ашый шул. Менә хәзер белермен инде. Бик әйбәт рецепт икән, онытмаска кирәк әле.
Менә шулай итеп, Фарсил абый унбер ел бергә гомер иткән тормыш иптәшен шаккатырды.
Алай гына да түгел, хезмәттәшлә­рем – ике Александр (фотограф белән машина йөртүчебез) да ул көнне, өйләренә кайткач, тормыш иптәшләренә шушы татлы десертны әзерләп ашаткан. Хәләл җефетләре­нең күңеленә әлеге ризык бик хуш килгән. Сез дә, хөрмәтле ир-атлар, тормыш иптәшләрегезне гаҗәплән­дерәсегез килсә, әзерләгез. Аңа ун минут вакыт җитә!
 

Бакча җиләге – С витаминына иң бай җимешләр­нең берсе, аның 100 граммында көнлек норма бар. Бу яктан ул бары тик карлыганнан гына калыша. Уртача зурлыктагы биш җиләктә С витамины зур бер әфлисунда булган кадәр.
 
 
ФАРСИЛ ЗЫЯТДИНОВТАН ҖИЛӘКЛЕ ДЕСЕРТ РЕЦЕПТЫ:

Кирәк булачак (4 порция өчен):
Ике кап куе, натураль йогурт яки эремчек
Бер банка куертылган сөт
Виктория җиләге – 1 стакан
Печенье – 100 г
 
 

1. Ваклыйбыз!


2. Салабыз


3. Алабыз


4. Кушабыз


5. Агызыбыз


6. Турыйбыз


7. Төшерәбез


8. Кыздырабыз


9. Салабыз


10. Бизибез

 
ИЮЛЬ–АВГУСТ АЙЛАРЫНДА БАКЧАДА НИЛӘР ЭШЛӘРГӘ КИРӘК?
 
ФАРСИЛ ЗЫЯТДИНОВТАН КИҢӘШЛӘР:
 
– Июль азагында бакча җиләге утыр­ту вакыты. Мыеклары өч‑дүрт яфрак җибәргәч, аларны кисеп алып утыртырга була. Аның да үз сере бар: мыекларның беренче, икенче үсентеләрен алырга кирәк, чөнки өченче һәм аннан соңгылары яхшы үсми. Бакча җиләгенең сортлары күп төр­ле: кайсысы иртә өлгерә, кайсы төре бал­лырак. Бакчачы анысын үзе карый.
– Июль – шулай ук куак-агачларда яши торган корткыч-бөҗәкләргә каршы көрәш ае. Аерым җир корткычлары күпләп үрчеп киткәндә, махсус өстәмә чаралар кулланырга мөмкин. Мисал өчен, гөблә (тля) белән зарарланган агач-куакларны, карбофос белән эшкәртергә кирәк: 10 литр суга 80 грамм нисбәттә. Икенче ысул: 5 литр суга, угычтан уылган яки ваклан­ган сабын белән 200 грамм тәмәке салып ясалган төнәтмә ясап кулланырга була.
Талпаннарга каршы да да 10 литр суга 60 грамм карбофос катнашмасы сибәргә кирәк.
Кырмыскаларга каршы көрәштә «Му­равьин» препараты яхшы. Ничек кулла­нырга кирәк икәнлеге инструкциясендә язылган.
– Август аенда теплицаларда авыру­лар нык тарала. Бигрәк тә ак канат зыян сала. Кыяр яфрагының аскы ягына ак ка­нат үзенең ашказанында эшкәртелгән ризыгын бүлеп чыгара да, акрынлап гөмбәчекләр барлыкка килә. Шул сәбәп­ле яфраклар кибә һәм үсемлек һәлак була. Ак канаттан котылу өчен, теплица­да бер генә чүп үләне дә калдырмагыз, чөнки алар арадашчы ролен үти. Ак канат шунда оя корып үрчи. Теплицадагы үсен­теләрне бакыр купоросы эремәсе (10 литр суга 100 грамм бакыр купоросы) белән эшкәртергә кирәк. Шулай ук хәзер тагын бер препарат бар – «Имудон» дип атала. Ул корткыч бөҗәкләргә каршы нәтиҗәле көрәшә.
– Август ае – бакча казу чоры да. Элек колхозларда «туңга сөрү» дигән төшенчә киң кулланылышта иде. Бакчада да бу эшне онытмаска кирәк. Туңга сөрү дигән эш – кышка казып калдыру дигән сүз. Мондый туфракта яшелчәләр әйбәтрәк үсә, уңыш та мул була. Августта казылган җирдә микроорганизмнар эшли башлый, ә ашлама кертсәң, ул тагын да активлаша. Шуңа күрә казыр алдыннан җиргә аш­лама кертергә киңәш итәм. Мисал өчен, 1 квадрат метрга 1 кашык суперфосфат яки шул ук нисбәттә калий сульфаты кертергә. Калий сульфаты булмаса, аның урынына көл сибәргә дә ярый. Һәм җирне казырга мөмкин.