Татарстанның мәдәният министрыннан азәрбайҗанча пылау
«Татарстан»ның редакция кухнясында» бүген тәмле ризык кына түгел, мәдәни программа да әзерләнә. Башкача булуы мөмкин дә түгел, чөнки бүген кулинария бәйрәмен Татарстанның мәдәният министры Ирада Әюпова үзе оештыра бит!
08 октября 2019
ПЫЛАУ ТӨРЛЕ БУЛА
– Мин үзем Бакудан, шунлыктан традицион әзәрбәйҗан ризыгы – сарык ите белән дөге пешерәчәкмен. Бу классик үзбәк пылавы түгел, шуңа безгә кишер бөтенләй кирәкми! Мондый ризыкны минем әнием, әниемнең әнисе, аның әбисе – кыскасы, җиденче буынга кадәр әбиләремнең барысы да әзерләгән. Безнең гаиләдә аны бик яраталар – ул үзе гади, үзе тәмле һәм туклыклы.
Азәрбайҗанда берничә төрле пылау пешерәләр, тик аларның барысында да дөге иттән аерым әзерләнә. Дөгегә төрле ингредиентлар – бүгенге кебек ит яки кайвакыт баллы җиләк‑җимеш өстәлергә мөмкин. Азәрбайҗанда майда кыздырылган кипкән җимешләр белән дөгене дә еш пешерәләр, ул бик баллы һәм тәмле була. Бу ризыкны тавык белән дә, балык белән дә әзерләргә мөмкин... Минем кызым, мәсәлән, дөгене махсус кыздырма (азәрбайҗанча ул «газмах» дип атала) белән ашарга ярата, ул ахырдан кыек шакмаклап киселә һәм ризыкның өстенә куеп бирелә. Бүген сез газмахның ничек ясалганын күрерсез.
Иттән башлыйбыз. Сарык итен кинза белән томалап пешерәбез. Күп кеше сарык итенең тәмен яратмый, кинза исә аны нейтральләштерә. Итне шактый эре кисәкләргә турыйбыз – пешкәч тә авызда сизелерлек булсын. Аннары майсыз кәстрүлдә пешерәбез, чөнки сарык ите болай да майлы, һәм аннан бүленеп чыккан шулпа да бик тәмле.
СЫЙ ӘЗЕРЛӘҮ – СИРӘК ЭЛӘГҮЧӘН ЛӘЗЗӘТ
– Ирада Хафизҗановна, министр кешенең пешеренергә вакыты каламы соң?
– Минем өчен ашарга пешерү – мәҗбүри бурыч түгел, бик сирәк эләгә торган рәхәт ләззәт кенә. Мин үзем ирләр күпкә тәмлерәк пешерә дип саныйм. Ирләр гомумән бар нәрсәне дә остарак эшли. Әлбәттә, эшләмичә өйдә утырган хуҗабикәләр төрле ризык әзерлидер. Әмма, плитә янында кем генә басып тормасын, иң мөһиме – ул ризыкны күңелен биреп пешерергә тиеш, шул вакытта гына сый тәмле була.
Боларны сөйләгән арада Ирада Хафизҗановна әллә ничә баш зур суганны боҗралап һәм ярымбоҗралап туравын дәвам итте. Үзен яратып тураганны сизгән суган да пешерүчене елатмый, күз яшьләрен агызмый икән. Бөтен суганны турап бетергәнче министрның матур күзләреннән бер генә яшь тә таммады шуңа күрә!
– Суган никадәр күбрәк булса, шулкадәр яхшырак, – дип аңлата министр. Һәм менә инде кәстрүлдәге ит өеме суган тавы астында күмелде дә. Чиратта – ике бәйләм кинза. Министрның үткен пычагы аларны да хуш исле яшел өемгә әйләндерергә тиеш.
Тик кинза әлегә көтеп торсын, без исә мәдәни программага күчик.
МӘДӘНИ ПРОГРАММА
– Казан үзенең шактый җете мәдәни тормышы белән горурлана ала. Әмма, мәгълүм булганча, камиллекнең чиге юк. Татарстанның мәдәният министры сыйфатында сез аңа нинди яңа төсмерләр өстәүне планлаштырасыз?
– Әгәр без казанлыларны гаҗәпләндерерлек мәдәни вакыйгаларны күз алдында тотабыз икән, мин бүген бары тик интерактив белән генә шаккатырып була дип саныйм. Иң зур теләгем – әлеге чараларга кеше күзәтче сыйфатында гына килмәсен иде. Концертны бит өйдә телевизордан да карап була. Аның эчтәлеге тамашачының күңелен кузгатсын, ул анда үзе дә катнашсын һәм хәтта үзе оештырышсын да иде.
– Сез моны ничек күз алдыгызга китерәсез?
– Үзләрен иҗатта тапкан кешеләр бәхетле ул. Иҗатны исә бөтен җирдә – китапханәдә дә, ресторанда да, һәм хәтта чәчтарашханәдә дә кулланырга мөмкин. Менә минем ял итүче бер коллегам чәчтарашханәгә баласының чәчен кистерергә барган һәм анда китапханә булуын күреп таң калган, миңа шуны язып та җибәрде. Мәсәлән, хәзер рестораннарда, мәдәни процесска җәлеп итү өчен, рәсем ясау буенча мастер-класслар оештыралар. Ни өчен караоке-барлар популяр? Чөнки кешенең үзенең җырлыйсы килә. Рәсем ясыйсы, иҗат итәсе. Мәдәни чараларда үзе катнашкан кеше әлеге темпларга чыдауның никадәр авыр икәнен үз җилкәсендә татый һәм профессионалларны күбрәк хөрмәт итә башлый.
АЕРЫМ ТӨБӘКЛӘРНЕҢ ҮЗЕНЧӘЛЕГЕ
– Сез күп сәяхәт итәсез. Дөньяның кайсы шәһәре сезгә мәдәни кыйммәтләрне саклауда үрнәк булып күренде?
– Һәр шәһәр, районның – барлык территориянең үз үзенчәлекләре бар. – Ирада Хафизҗановна бу вакытта дөгене юа һәм аның бик яхшысы, һәр бөртеге бөтен булганы эләккәненә сөенә... – Бары тик боларны күрә белергә һәм теге яки бу территориянең мәдәниятендә нәрсәнең өстенлекле булуын яхшы аңларга кирәк. Һәм сәфәргә алдан әзерләнү мөһим. Үземнең сәяхәткә әзер булуымны яратам. Барып төшкәч, кайбер урыннарны таныйм – чөнки бу шәһәр турында алдан ук күп укыган булам. Мәдәният ул – музей, театр, күргәзмәләр генә түгел бит. Ул әле төрле ризыклар да. Безнең милли ризыкларыбыз – чәкчәк, бәлеш, өчпочмак аша Татарстаныбызда хәтта гаиләдә дә мәдәни кыйммәтләребезне саклау мөмкинлеге булу бик шәп бит...
Миңа Франция провинцияләрендәге үзара мөнәсәбәтләр культурасын саклау бик ошый. Анда халыклар мәдәниятенең бөтен палитрасын күзәтеп була, бу Парижны барып күрүгә караганда күпкә кызыклырак.
Европада ял итү бик кыйммәт санала. Әмма арзанга да рәхәтләнеп ял итеп була бит. Биш йолдызлы кунакханәгә урнашмыйча, хостелда яшәсәң, акция буенча арзанлы самолетлар таба белсәң... Әле тагын коучинг-система да бар: алданрак кем белән булса да хат алышасың һәм шул кешегә барып урнашасың. Тагын да кызыклырак сәяхәт килеп чыга. Чөнки дөньяны шул илнең төп халкы күзлегеннән күрәсең. Мәдәният ул кешеләрдә яши. Син алар белән аралашмыйсың һәм аларның көнкүреше ничек оештырылганын белмисең икән, бу халыкның мәдәниятен, аның гасырлар буе ничек формалашуын аңлау кыен.
ТАТАРСТАНДА МӘДӘНИЯТ НИЧЕК ҮСКӘН
– Ә без аны ничек формалаштырганбыз? Менә тиздән искиткеч юбилейны – ТАССР төзелүгә 100 ел тулуны зурлап билгеләп үтәчәкбез. Сез Дәүләт архивында эшләдегез һәм республикабыз тарихын яхшы беләсез. Бу елларда Татарстанда мәдәният ничек формалашкан, шуңа кыскача гына күзәтү ясый аласызмы? Ниндидер төп вакыйгалар, мөһим документлар һәм вакыйгалар... Татарстанның мәдәнияте хәзер нинди дәрәҗәдә?
– Безнең республикага турыдан- туры мөнәсәбәтле өч дата бар: 1920 елның 27 маенда автономия оешу турында документ алу; 1920 елның 25 июнендә әлеге документны халыкның кабул итүе, аның республика территориясендә гамәлгә керүе; 1990 елның 30 августында республикабызга суверенлыкның кире кайтарылуы.
Хәзер үткәннәргә кагылышлы иллюзияләр күп, барысы да бу ниндидер фейк булган, көтмәгәндә революция ясалган, дип саный. Алай түгел! Милли мәсьәлә бик четерекле. Яңа хакимият нәрсә бирә? ТАССР оешуның башы – милли элиталар булдыруның формалашуы ул. XX гасыр башының этнографик картасын карасак, 1920 елны, сез бу вакытта татарларның нигездә авылларда яшәвен күрерсез. Казан университетында кем укыган? Анда татарлар бик аз булган. Шунлыктан максатчан сәясәт алып барылган – милли элита булдырылган: табиблар, тарихчылар, педагоглар. Музыкантларга, театр сәнгатенә булышлык күрсәтелгән. Театр культурасын авылларга илтеп җиткерү өчен, Тинчурин театры махсус күчмә итеп оештырылган. Дәүләт җыр һәм бию ансамбле дә, филармония дә, Язучылар берлеге дә, Композиторлар берлеге дә 30 нчы елларда төзелгән... Милли сәнгатьне күтәрү җәһәтеннән әлеге йөз еллык дәвер бик күп нәрсә биргән.
30 нчы елларда репрессияләр башлангач, ТАССР бу чорны да ил
белән бергә кичерә. Без менә быел Шәриф Камалның музей-фатирын ачтык. Шәриф Камал әдип кенә түгел, ул гуманизм символы да булып тора. Кәрим Тинчурин, Кави Нәҗмиләр репрессияләнгәндә, Шәриф Камал каләмдәш дусларының гаепсез булуын дәлилләргә тырышкан, үзенә кыенлык килүдән курыкмаган. Заһидә ханым белән каләм әһелләре аралашмый башлаган бер чорда Тинчуринның хатыны янына килеп, хәлләрен сорашудан тайчанмаган. Һәм безнең тарихта мондый шәхесләр күп.
Мин республикабыз халкының, үз гаилә бюджетын планлаштырганда, рухи азыкның да матди азык кебек үк мөһим булуын аңлавын телим. Петербургтагы кебек булсын иде ул. Россиянең гомуми культурасы күзлегеннән караганда бу шәһәр үрнәк булып тора. Гаилә ялын оештырганда мәдәнияткә зур урын бирелүе петербурглылар өчен норма санала. Бу – без омтылырга тиешле дәрәҗә. Мин кешеләр китапханә, музей, театрларга кабат күпләп йөри башласын иде, дип хыялланам.
– Хыялыгызны ничек тормышка ашырырга җыенасыз?
ҮСЕШ АГЕНТЛАРЫ
– Без 1 июльдән балаларны музейларга бушлай кертә башладык. Әлбәттә, бу үзенә бер төрле сынау, чөнки хәзерге балалар бүтән төрле бит. Алар медиаконтентның даими алмашынуына күнеккән. Алар инде өч яшеннән үк гаджетлардан файдалана белә. Алар тиз рефлексиягә күнеккән. Мондый балаларның өметләрен ничек акларга?
– Чыннан да, ничек?
– Бала үсеш агенты була ала. Без балалар өчен кызыклы булырга тиеш. Әгәр без аларны кызыктырсак, балалар әти-әниләрен дә үзләренә ияртәчәк. Чөнки ата-ана үз баласыннан калышмаска омтылачак. Мәдәниятне модага кертергә кирәк, ата‑ана шуны аңласын: баланы спорт секциясенә генә йөртү түгел, беренче чиратта, аның гармонияле үсеше өчен тырышу мөһим. Мәдәнияттә дә бит, спорттагы кебек үк, һөнәрне яшьтән сайларга кирәк. Спортта үз өлкәңнең остасы булыр өчен, футбол секциясенә, гимнастикага яки хоккейга 4–5 яшьтән йөри башлау зарур. Бала сәхнәдә профессионал булсын өчен, аңа, мәсәлән, хореография белән дә 4 яшьтән шөгыльләнә башларга кирәк. Ә инде музыкант булырга теләсә, шул яшьтән үк музыканы ишетергә өйрәнү мөһим.
Әмма тагын шунысын аңлау да зарур: балачактан музыка, җырлау белән шөгыльләнгән һәр кеше дә һичшиксез сәхнәгә чыгарга тиеш, дигән сүз түгел. Юрий Коротковның бик кызыклы «Виллисы» (в русском тексте неправильное название – Вилиссы) романы бар. Анда балериналар әзерләүдәге рәхимсезлекләр сурәтләнә һәм гомерен шул һөнәргә багышларга теләүче кызларның үзләрен куркыныч астына куюы турында сөйләнә. Без бит бала белән 12, 15 яшендә ниләр буласын фаразлый алмыйбыз. Ул тазарып китәргә, яки буйга үсәргә мөмкин, балет өчен кирәкле пропорцияләр сакланмау ихтималы бар. Шунлыктан, ата‑ана баласын музыка яки сәнгать мәктәбенә бирә икән, сабыйларының супердаһи булу ихтималының 50 гә 50 генә икәнен яхшы аңласыннар иде. Әмма бу мөмкинлектән алар барыбер файдаланырга тиеш. Чөнки талантны ачу үзе үк зур бәхет ул.
ДӨНЬЯНЫ ТАНЫП БЕЛҮДӘН КУРЫКМАГЫЗ
– Күптән түгел караган нинди чара (яки укылган китап) сезне таң калдырды һәм илһамландырды?
– Күптән түгел «Тайна трёх государей» бестселлерын укыдым. Миңа эзотерика ошый, миңа безне шәхес буларак үстергән, фикерләү чикләрен киңәйткән бөтен нәрсә ошый. Хәзер мин япон авторларын укыйм – аларның символизмы җәлеп итә. Мережковскийның «Христос и Антихрист» трилогиясен уку бик тетрәндерде. Анда өч сюжет, һәм алар нәкъ менә мәдәни кыйммәтләрнең трансформациясе хакында. Трилогиянең Петр I улы Алексей белән үзара мөнәсәбәтләре турындагы соңгы өлеше бераз күңелне кайтарды. Бу китапка бәйле кызыклы вакыйга булды... Мин аны укыганда Германиядә стажировкада идем. Без Ольденбург шәһәре аша үттек – әлеге территория Алексейның хатыны София бирнәсе сыйфатында рус җирләре казнасына кушылган. Һәм мин нәкъ менә шул шәһәргә килеп җиткәндә нәкъ менә аның турында укыйм икән бит! Тормышта шундый могҗизалы хәлләр дә була. Иң мөһиме – үзеңне кысаларга куып кертмәү, үзең өчен чикләүләр куймау. Әгәр син укырга яратасың икән, бу синең спорттан, хореографиядән һ.б. тулысынча баш тартуыңны аңлатмый бит. Мин гармония турында сөйлим. Бер урында катып калырга ярамый. Бу үсешне туктата. Дөньяны танып белүдән курыкмаска кирәк.
УЛ РОССИЯ ДӘ, АНДАГЫ МИН ДӘ ЮК ИНДЕ...
– Татарстанда «Мәдәният» милли проекты ничек гамәлгә кертелә? »Иҗади кешеләр» төбәк проектында халыкның иҗат потенциалын тормышка ашыру өчен нинди шартлар тудырыла?
– Милли проект өч өлештән тора: мәдәни мохит, иҗади кешеләр, цифралы мәдәният. Минемчә, милли проектта иң мөһиме – иҗат кешеләре. Чөнки цифралы мәдәният һәм уңайлы инфраструктура никадәр генә әһәмиятле булмасын, нәкъ менә кешеләр мөһим – бөтен нәрсә алар тирәсендә укмашырга тиеш, алар оештырачак, кызыктырачак һәм үзләре артыннан ияртәчәк. Мондый кешеләр булмаганда клуб – нибары яңа матур бина гына. Инфраструктура исә аралашу мәйданчыгы сыйфатында булырга тиеш. Әмма... Цветаеваны хәтерлисезме: «Той России нету, как и той меня». Мәгънәсе мондый: безнең гомер – бара торган юлыбыз гына түгел ул, бәлки безне бу юлда озата баручы кешеләр дә. Мәдәният учреждениеләрендә харизмалы шәхес эшләргә тиеш. Әгәр мәйданчыкны җете мәдәни вакыйгаларга баетмыйсың икән, аны һәркем өчен уңайлы итмисең икән, буш клубның беркемгә дә кирәге дә, кызыгы да юк. Шунлыктан иҗади кешеләрне табу һәм аларга булышу – безнең тармакны үстерә торган иң мөһим нәрсә. Моның өчен грантлар, коммерциячел булмаган оешмалар эше, волонтерлык проектлары кирәк – алар мәдәният-ял учреждениеләре территориясендә гамәлгә кертелергә тиеш тә инде. Милли проектта клуб җитәкчеләре, хореограф, режиссерларның белемен яңартуны күздә тоткан тулы бер юнәлеш бар. Мин, иң мөһиме – кешегә инвестицияләү, дип саныйм.
ТАЛАНТНЫ АКЧАЛАТА БӘҺАЛӘҮ КЫЕН
– «Татарстан» журналы Инстаграмында әледән-әле блогерлар арасында төрле сораштырулар үткәрелә. Күптән түгел артистлар, җырчылар, музыкантлар үзләренең иҗатташлары арасыннан иң актив кешене сайлады. Аннары без финалга узучыларның барысын да җыйдык та, кечкенә генә блиц-сораштыру үткәрдек. Сорауларның берсе мондый иде: мәдәният министры булсагыз, нәрсә эшләр идегез? Блогерлар бертавыштан, иң беренче эш итеп, барлык мәдәният хезмәткәрләренең эш хакын арттырыр идем, дип җавап бирде. Хезмәт хакы шулай азмыни?
– Мин бөтен хикмәт акчада гына дип уйламыйм. Әгәр сез дөнья мәдәнияте тарихына күз салсагыз, барлык иҗат әһелләренең дә тук, бәхетле һәм канәгать булмавын күрерсез. Иҗат – тормыш зарурлыгы ул. Артист сәхнәгә акча өчен генә чыга икән, моны тамашачы бик тиз сизә. Ни өчен бүген «Безнең заман» фестивале безнең артистларның чын көндәше булып тора? Бу балалар чын профессионаллар түгел бит, тик алар тамашачыны үзенең энергиясе белән әсир итә. Алла Пугачева турындагы «Женщина, которая поет» дигән фильмны хәтерлисезме? Ул әлеге җырчының җырламый яши алмавы турында. Мондый җырлау теләген сатып алу мөмкин түгел, ул – сулау кебек. Мондый кешеләр өчен тормыш – иҗат ул. Бездә мондый кешеләр бик күп. Бөтен нәрсәне дә акчага гына кайтарып калдырырга ярамый. Әлбәттә, акчасыз артистка кыен. Тик артист булмаган кешегә дә акчасыз кыен бит. Бу шоу-бизнес, ул акчага башка бөтен һөнәрләрдән дә күбрәк бәйле. Тамашачының сәхнәдән гүзәллек, эстетика күрәсе килә. Ә менә Европада, мәсәлән, сәнгатькә минимализм хас. Анда бездәге кебек җете декорацияләргә ихтыяҗ юк. Кара кабинетта, кара трико һәм майкадан гына да рольне искиткеч итеп уйнап була. Шулай ук кыйбатлы костюм киеп, иң әйбәт, кыйммәтле микрофонга да бик начар җырлап була, аңлыйсызмы шуны? Талантны акчалата бәһаләү бик кыен. Гомумән, мәдәниятне акча эшләү мохите дип уйлау – ялгыш фикер. Һәм, тамашачы килми икән, димәк, бу берәүгә дә кирәк түгел, дип уйлау да тагын бер ялгыш фикер. Профессиональ сәнгатьтә, әгәр кеше чыннан да даһи икән, ул һәрвакыт заманнан алдарак бара. Бары тик тамашачы зәвыгына гына яраклашырга тырышу – дөрес түгел. Барыбыз да хәтәр 90 нчы елларны хәтерли әле: пәрдәләр ачылгач, цензурасыз «сәнгать» сәхнәне басты... Мин цензурага каршы, тик мин сәхнәдә көч куллану, сүгенүгә дә каршы. Мин зәвыксызлыкка, рухи шакшылыкка, безне начаррак кешегә әйләндерә торган һәрнәрсәгә каршы.
КИРЕ КАКСАҢ – ТӘКЪДИМ ИТ!
– Димәк, мәдәнияттә цензура кирәк түгел?
– Цензура белән тәнкыйтьне бутарга кирәкми. Цензура иҗатка аяк чала, тәнкыйть исә булыша. Мин бик еш Сталин белән булган хәл турында искә алырга яратам: аның янына Совет язучылар берлеге өстеннән шикаять белән килгәч, юлбашчы: «Минем бит башка язучыларым юк», – дигән. Каләмдәшләре өстеннән әләк язучының дәрәҗәсен төшерә торган булалар. Һәм шунлыктан, ул башкаларга яла якмыйча булдыра да алмый, тәнкыйтьне дөрес кабул итми торган булган. Ә бит үзеңә ошамаган нәрсәләрне дә ишетә белү зарур. Алай гына да түгел, сиңа «юк» дип әйтә алучыларга таянырга кирәк. Әгәр сине башыңнан сыйпаучыларга гына таянасың икән, һәлакәт буласын көт тә тор. Тәнкыйтьне кабул итми башлау белән, үсеш туктала. Әмма тәнкыйть конструктив булырга, булганга һәрвакыт алмаш вариант тәкъдим ителергә тиеш. Кире кагасың икән – тәкъдим дә ит! Әгәр син, бернәрсәне дә аңлатмыйча, бөтен нәрсәдән зарланасың һәм барысын да тәнкыйтьлисең икән, бу бары тик критиканлык кына, һәм аның бернинди файдасы да юк.
ЭМОЦИОНАЛЬ ТРЕНАЖЕР
– Тамашачы бик еш сәнгатьне бары тик күңел ачу позициясеннән генә кабул итә. Ә бит сәнгать – зуррак нәрсә. Бу – эмоциональ тренажер. Күңел катмасын, һәм кеше булып калыйм дисәң, барлык хисләрне дә кичерә белергә кирәк. Әгәр син якыннарыңның кайгысын уртаклаша алмыйсың, ярата белмисең, авыр чакта елап бушанмыйсың икән, бу дөрес түгел. Мин үзем, кеше ярдәмгә мохтаҗ икән, һәрвакыт булышырга тырышам. Хәзер без ышанмау һәм битарафлык дөньясында яшибез. Барлык үтенечләрдә дә спекуляция күрәбез. Ярдәм итәсе урынга, кеше бәласен телефонга төшереп хозурланабыз. Болай ярамый. Без нәрсәдер эшләргә сәләтле булганда гына – кеше. Ярдәмгә мохтаҗ кешене күрәбез икән, аның наркоман яки эчкече булуын сәбәп итеп, булышмый калырга һич ярамый, бәлки аның хәле чыннан да авырдыр. Ихтимал, бу безнең бүгенге мәдәнияттә эчтәлекне чигереп, бәлки шоу, тамаша күрергә күнегүебездән киләдер. Ә мәдәнияттә иң мөһим кыйммәт – өндәү, уяту ул. Бу‑нәкъ менә буыннан буынга тапшырыла торган символ һәм мәгънәләр.
– Минемчә, безнең татарстанлылар бер дә битараф түгел. Моны мәдәни мирасны саклау темасы буенча күзәтеп карый алабыз. Күптән түгел булган хәлләрдән: Казан Арча казармаларын югалтты; Яшел Үзәндә борынгы Полукамушки районы янгыннан зыян күрде. Җәмәгатьчелекнең әлеге вакыйгаларга мөнәсәбәте бүгенге татарстанлыларның битараф булмавын раслый, аларга республиканың тарихи йөзен саклап калу бик мөһим. Бу юнәлештә нинди эш алып барыла?
– Былтыр мәдәни мирас объектларын саклау комитеты аерым органга әйләнде. Минем, граждан буларак, позициям мондый: бүген, нәрсәне булса да саклау өчен, һәр объектның кыйммәтен төгәл белергә кирәк. Объектны саклап, без аның диварларын гына түгел, тарихи кыйммәтен дә саклыйбыз. Бу урында мин икътисадчы буларак әйтә алам: реставрация һәрвакыт күпкә кыйбатрак тора. Һәм ул төзелеш яки реконструкциягә караганда күбрәк регламентлаштырылган. Әгәр без бу системаны үтәкүренмәлерәк һәм икътисадый яктан кызыклырак итә алмыйбыз икән, әгәр дәүләт бу мирасны сакларлык механизмнарны булдыра алмый икән, безгә алга бару бик кыенга төшәчәк.
Менә, мәсәлән, әгәр сез мәдәни мирас объектында яшисез икән, сез реставрация өчен күбрәк акча түләргә әзерме? Шунлыктан миңа «Том Сойер Фест» проекты бик ошый – бу очракта мәдәни мирас объектлары территориясен нормаль халәткә китерергә волонтерлар булыша. Үзеңнән башларга кирәк. Әйдәгез, урамнарны чүпләмик, төрле төркемнәр, теләктәшләр, фикердәшләр чылбыры оештырыйк та, территорияләрне җыештыру белән үзебез шөгыльләник! Чөнки мәдәни мирас объектының аяныч хәлдә булуын безгә хәбәр итү генә – тәнкыйть түгел, бәлки мин алдарак әйтеп узган критиканлык ул.
Безнең үзебез өчен нинди саклау режимын файдалануыбызны төгәл аңлау зарур. Акча булмаганга барысын да тукыма астына гына яшереп куеп, шундый шәһәрдә яшәү дә матур түгел бит. Әлбәттә, әлеге объектларны торгызырга кирәк. Бу өстенлекләргә нигезләнгән максатчан позиция булырга тиеш.
КЕЧЕ ШӘҺӘРЛӘРНЕ НИЧЕК САКЛАРГА
– Россиядәге кече шәһәрләр саны сизелерлек кимеде, аларның күбесе хәтта юкка чыгарга да мөмкин. Сәбәпләрнең берсе – мәдәни тормыш булмау. Ә Татарстанның кече шәһәрләрендә вазгыять ничегрәк?
– Кече шәһәрләр проблемасы – аларның моношәһәр булып формалашуында. Алабуга территориясендә Алабуга трактор заводы, Яр Чаллыда – КАМАЗ, Түбән Камада нефть‑ химия комбинаты төзелгән. Ягьни шәһәрләрне индустриальләштерү нинди дә булса бер предприятиегә бәйләнгән. Алабугада хәзер махсус икътисадый зона, ул шәһәрне бүген дә яшәү өчен кызыклы, уңайлы ясый. Анда искиткеч мәдәни проектлар гамәлгә кертелә: күптән түгел Спас ярминкәсе, аңа кадәр Борис
Березовский фестивале узды. Алабугалылар бик бай мәдәни тормыш белән яши. Әлмәттә парк һәм скверларда бик күп проектлар үткәрәләр. Шунлыктан мәдәният кенә үсәргә тиеш түгел, бердәм социаль-икътисадый система булырга, ул эшне дә, ялны да, белем бирү сыйфатын да күздә тотарга тиеш. Гәрчә без бик куәтле мәдәният булдырсак та, бу әле шәһәр дә кызыклы булыр, дигән сүз түгел ләбаса. Кайбер кече шәһәрләрдә исә мәдәният учреждениесе шәһәртөзегеч тә булырга мөмкин, мәсәлән, Алабугадагы музей – шәһәртөзегеч предприятие.
Европада халыкның күп өлеше кантоннарда яки кечкенә шәһәрләрдә яшәвен дәвам итә. Анда алар өчен салым өстенлекләре бар. Керемгә карап салына торган салымның 20–30 проценты кеше яшәгән территориягә тапшырыла. Хәтта ул бер шәһәрдә яшәп, икенчесендә эшләсә дә.
ҺӘРКЕМГӘ – ҮЗЕНЕКЕ
– «Мәдәният – дәүләтнең имидж сәясәтенең бик нәтиҗәле инструменты», – бу сезнең сүзләр. Милли мәдәниятне дөнья аренасына ничек чыгарырга планлаштырасыз? Һәм конкрет нәрсәләрне чыгарырга җыенасыз?
– Беләсезме, «Әлиф» спектакле фикердәшләр төркеме тарафыннан 49 мең сумга куелды. Тагын кабатлыйм, иҗатта бөтен нәрсә акча белән генә үлчәнми. Кичә инде бу спектакль Мексика тамашачысына күрсәтелде. Нурбәк Батулла андагы хореографиясе өчен «Алтын битлек» алды. Спектакль Парижда, Мексикада зур уңыш белән үтте. Заллар аягүрә басып алкышлады. Мондый кече формалар да зур кызыксыну уятырга мөмкин. Быел без фин татарларына «Мулла» фильмын күрсәттек. Тамашачылар арасында финнар күп иде. «Мәдәният» сүзенә мин менә нәрсәне кертәм – дәүләт сәясәтенең имидж асылы ул. Бу кешеләрнең, җәмгыятьнең психологиясе. Әгәр без мәдәниятебезне танытабыз икән, без үз төбәгебез, үз илебезнең дөньяда киңрәк танылуына булышабыз. Без Харбинга бардык, анда симфоник оркестр чыгыш ясады. Зал һәр әсәрдән соң алкышларга күмелде! Ягъни мәдәниятне грамоталы рәвештә тиешле якка юнәлтә генә белергә кирәк – аны кайда күрергә телиләр, шунда алып барырга. Кытайда классик музыкага ихтыяҗ зур. Европада фольклорга мөкиббән китәләр. Кемдер милли аспектларның замана сәнгатендә чагылышын күрергә тели – «Әлиф» нәкъ менә хәзерге заман аспекты булып тора. Бу – маркетинг, тамашачыга нәрсә кызыклы булуын аңлап эш итү.
Республикадан читтә яшәгән милләттәшләребезнең мәдәни ихтыяҗларын канәгатьләндерү өчен без Татарстанда мөмкин булганның барысын да эшлибез. Уявның ничек үтүен хәтерләгез әле, хәтта Президент та чуаш күлмәген киде – чөнки барысы да чын, ихлас иде! Тулы бер халыкның гаять зур мәдәни катламын күрсәттек. Хәзер Родченко проекты башлана, ул Европада бик популяр. Бөтен дөнья өчен кызыклы Фешин – бүген иң кыйммәтле рәссамнардан берсе. Без мәдәниятне түгел, бәлки кыйммәтләрне трансляциялибез. Һәм без үзебезнең авторларны активрак танытырга тиеш. Күргәзмәләр белән генә түгел. Мәдәнияттән файдаланучыларда ихтыяҗ тудырырга кирәк. Моның өчен исә без үз мәдәниятебезне, үз телебезне белергә тиеш. Мин 43 яшемдә татар телен өйрәнә башладым, миндә шундый ихтыяҗ туды. Өйрәндем һәм моңа бик шатмын. Шуны аңлау мөһим: әгәр без үзебезнең мәдәни мирасыбызны яратмасак, үзебезне югалтырга мөмкинбез.
БӘЙРӘМНӘР КҮП БУЛМЫЙ УЛ
– Туристларны җәлеп итү өчен хәзер Татарстанда ниндидер вакыйгага бәйле бәйрәмнәр бик күп: милли бәйрәмнәр, йомырка фестивале, балыкчылар бәйрәме, ризык фестивале һ.б. Артык күбәеп китмәдеме соң бәйрәмнәр? Аларның асылы югалмасмы?
– Минемчә, һәр бәйрәмнең үз вакыты, үз урыны бар. Мәсәлән, балык шулпасы бәйрәме Зөягә бик туры килеп тора. Хәтта Зөянең гербында да балык сурәтләнгән, анда Чуртан елгасы ага. Балык фестивален монда ясамыйча, тагын кая ясыйсың инде? Яки менә Болгарда урта гасырлар сугышын реконструкцияләү – бу проект турында бәхәсләр булды. Бер яктан, без бөек Болгар җирендә ислам кабул ителүне бәйрәм итәбез, икенче яктан, Тәре йөртүчеләрнең сугышын торгызабыз. Бу җәһәттән миндә эчке каршылык туды. Тик бу болар булмаска тиеш, дигән сүз түгел. Мин әлеге сугышларны оештыручылар белән очраштым... Шулай да минем үземә анда милли компонент булуы зарур, без бит үз территориябезне танытырга тиеш. Тәре йөртүчеләр безнең мәдәни яссылык өчен читрәк күренеш...
Ирада Хафизҗановна кәстрүлне ачып карый, ә анда инде газмах та әзер икән. Безгә дә авыз иттерә.
– Тәмле бит? – дип, канәгатьләнү хисе белән кызыксына пешекчебез, безнең телне йота язып калуыбызны күреп. Искиткеч!
ИКМӘКМЕ, ТАМАШАМЫ?
– Сезнең өчен «мәдәниятле кеше булу» гыйбарәсе нәрсәне аңлата?
– Без мәдәни ял итүгә мохтаҗ булсак һәм талантларны үстерергә өйрәнсәк, чыннан да мәдәниятле милләт булачакбыз. Әмма, кызганыч, әлегә без мәдәниятне ешрак хезмәтче сыйфатында кабул итәбез. Бу дөрес түгел. Кешенең беренчел хаҗәтләре бар – ризык, су... Әмма, туклангач, безгә рухи азык та кирәк. Ягьни без матди байлыктан кадерлерәк кыйммәтләр булуына төшенәбез. Әлегә безнең күпчелегебез беренчел дәрәҗәдә шул. Мул тормыш һәрвакытта да югарырак дәрәҗәгә күтәрми. Минем бай танышларым күп – алар ел саен чит илгә һаман бер үк биш йолдызлы кунакханәгә ял итәргә бара, чөнки көн буе комда кызынырга, диңгездә йөзәргә һәм туйганчы ашарга була – бу әле алар өчен һаман кызык... Ә бит иң мөһиме – яңалыкка, белемгә сусау! Тагын бер казылык түгел, бәлки китап сатып алу яки театрга бару яхшырак икәнен аңлаган очракта гына без беренчел дәрәҗәдән икенчесенә – мәдәни дәрәҗәгә күчтек дип әйтә алачакбыз.
Безгә кирәк булачак:
1 кг сарык ите
1 кг суган
1 кг озын бөртекле дөге
2 бәйләм кинза
4 данә йомырка
200 г атланмай
Тәменчә тоз, борыч
Турыйбыз!
Ваклыйбыз!
Пешерәбез!
Болгатабыз!
Өстибез!
Сөзәбез!
Өстибез!
Кыздырабыз!
Бүләбез!
Алабыз!
Табынга куябыз!
– Мин үзем Бакудан, шунлыктан традицион әзәрбәйҗан ризыгы – сарык ите белән дөге пешерәчәкмен. Бу классик үзбәк пылавы түгел, шуңа безгә кишер бөтенләй кирәкми! Мондый ризыкны минем әнием, әниемнең әнисе, аның әбисе – кыскасы, җиденче буынга кадәр әбиләремнең барысы да әзерләгән. Безнең гаиләдә аны бик яраталар – ул үзе гади, үзе тәмле һәм туклыклы.
Азәрбайҗанда берничә төрле пылау пешерәләр, тик аларның барысында да дөге иттән аерым әзерләнә. Дөгегә төрле ингредиентлар – бүгенге кебек ит яки кайвакыт баллы җиләк‑җимеш өстәлергә мөмкин. Азәрбайҗанда майда кыздырылган кипкән җимешләр белән дөгене дә еш пешерәләр, ул бик баллы һәм тәмле була. Бу ризыкны тавык белән дә, балык белән дә әзерләргә мөмкин... Минем кызым, мәсәлән, дөгене махсус кыздырма (азәрбайҗанча ул «газмах» дип атала) белән ашарга ярата, ул ахырдан кыек шакмаклап киселә һәм ризыкның өстенә куеп бирелә. Бүген сез газмахның ничек ясалганын күрерсез.
Иттән башлыйбыз. Сарык итен кинза белән томалап пешерәбез. Күп кеше сарык итенең тәмен яратмый, кинза исә аны нейтральләштерә. Итне шактый эре кисәкләргә турыйбыз – пешкәч тә авызда сизелерлек булсын. Аннары майсыз кәстрүлдә пешерәбез, чөнки сарык ите болай да майлы, һәм аннан бүленеп чыккан шулпа да бик тәмле.
СЫЙ ӘЗЕРЛӘҮ – СИРӘК ЭЛӘГҮЧӘН ЛӘЗЗӘТ
– Ирада Хафизҗановна, министр кешенең пешеренергә вакыты каламы соң?
– Минем өчен ашарга пешерү – мәҗбүри бурыч түгел, бик сирәк эләгә торган рәхәт ләззәт кенә. Мин үзем ирләр күпкә тәмлерәк пешерә дип саныйм. Ирләр гомумән бар нәрсәне дә остарак эшли. Әлбәттә, эшләмичә өйдә утырган хуҗабикәләр төрле ризык әзерлидер. Әмма, плитә янында кем генә басып тормасын, иң мөһиме – ул ризыкны күңелен биреп пешерергә тиеш, шул вакытта гына сый тәмле була.
Боларны сөйләгән арада Ирада Хафизҗановна әллә ничә баш зур суганны боҗралап һәм ярымбоҗралап туравын дәвам итте. Үзен яратып тураганны сизгән суган да пешерүчене елатмый, күз яшьләрен агызмый икән. Бөтен суганны турап бетергәнче министрның матур күзләреннән бер генә яшь тә таммады шуңа күрә!
– Суган никадәр күбрәк булса, шулкадәр яхшырак, – дип аңлата министр. Һәм менә инде кәстрүлдәге ит өеме суган тавы астында күмелде дә. Чиратта – ике бәйләм кинза. Министрның үткен пычагы аларны да хуш исле яшел өемгә әйләндерергә тиеш.
Тик кинза әлегә көтеп торсын, без исә мәдәни программага күчик.
МӘДӘНИ ПРОГРАММА
– Казан үзенең шактый җете мәдәни тормышы белән горурлана ала. Әмма, мәгълүм булганча, камиллекнең чиге юк. Татарстанның мәдәният министры сыйфатында сез аңа нинди яңа төсмерләр өстәүне планлаштырасыз?
– Әгәр без казанлыларны гаҗәпләндерерлек мәдәни вакыйгаларны күз алдында тотабыз икән, мин бүген бары тик интерактив белән генә шаккатырып була дип саныйм. Иң зур теләгем – әлеге чараларга кеше күзәтче сыйфатында гына килмәсен иде. Концертны бит өйдә телевизордан да карап була. Аның эчтәлеге тамашачының күңелен кузгатсын, ул анда үзе дә катнашсын һәм хәтта үзе оештырышсын да иде.
– Сез моны ничек күз алдыгызга китерәсез?
– Үзләрен иҗатта тапкан кешеләр бәхетле ул. Иҗатны исә бөтен җирдә – китапханәдә дә, ресторанда да, һәм хәтта чәчтарашханәдә дә кулланырга мөмкин. Менә минем ял итүче бер коллегам чәчтарашханәгә баласының чәчен кистерергә барган һәм анда китапханә булуын күреп таң калган, миңа шуны язып та җибәрде. Мәсәлән, хәзер рестораннарда, мәдәни процесска җәлеп итү өчен, рәсем ясау буенча мастер-класслар оештыралар. Ни өчен караоке-барлар популяр? Чөнки кешенең үзенең җырлыйсы килә. Рәсем ясыйсы, иҗат итәсе. Мәдәни чараларда үзе катнашкан кеше әлеге темпларга чыдауның никадәр авыр икәнен үз җилкәсендә татый һәм профессионалларны күбрәк хөрмәт итә башлый.
АЕРЫМ ТӨБӘКЛӘРНЕҢ ҮЗЕНЧӘЛЕГЕ
– Сез күп сәяхәт итәсез. Дөньяның кайсы шәһәре сезгә мәдәни кыйммәтләрне саклауда үрнәк булып күренде?
– Һәр шәһәр, районның – барлык территориянең үз үзенчәлекләре бар. – Ирада Хафизҗановна бу вакытта дөгене юа һәм аның бик яхшысы, һәр бөртеге бөтен булганы эләккәненә сөенә... – Бары тик боларны күрә белергә һәм теге яки бу территориянең мәдәниятендә нәрсәнең өстенлекле булуын яхшы аңларга кирәк. Һәм сәфәргә алдан әзерләнү мөһим. Үземнең сәяхәткә әзер булуымны яратам. Барып төшкәч, кайбер урыннарны таныйм – чөнки бу шәһәр турында алдан ук күп укыган булам. Мәдәният ул – музей, театр, күргәзмәләр генә түгел бит. Ул әле төрле ризыклар да. Безнең милли ризыкларыбыз – чәкчәк, бәлеш, өчпочмак аша Татарстаныбызда хәтта гаиләдә дә мәдәни кыйммәтләребезне саклау мөмкинлеге булу бик шәп бит...
Миңа Франция провинцияләрендәге үзара мөнәсәбәтләр культурасын саклау бик ошый. Анда халыклар мәдәниятенең бөтен палитрасын күзәтеп була, бу Парижны барып күрүгә караганда күпкә кызыклырак.
Европада ял итү бик кыйммәт санала. Әмма арзанга да рәхәтләнеп ял итеп була бит. Биш йолдызлы кунакханәгә урнашмыйча, хостелда яшәсәң, акция буенча арзанлы самолетлар таба белсәң... Әле тагын коучинг-система да бар: алданрак кем белән булса да хат алышасың һәм шул кешегә барып урнашасың. Тагын да кызыклырак сәяхәт килеп чыга. Чөнки дөньяны шул илнең төп халкы күзлегеннән күрәсең. Мәдәният ул кешеләрдә яши. Син алар белән аралашмыйсың һәм аларның көнкүреше ничек оештырылганын белмисең икән, бу халыкның мәдәниятен, аның гасырлар буе ничек формалашуын аңлау кыен.
ТАТАРСТАНДА МӘДӘНИЯТ НИЧЕК ҮСКӘН
– Ә без аны ничек формалаштырганбыз? Менә тиздән искиткеч юбилейны – ТАССР төзелүгә 100 ел тулуны зурлап билгеләп үтәчәкбез. Сез Дәүләт архивында эшләдегез һәм республикабыз тарихын яхшы беләсез. Бу елларда Татарстанда мәдәният ничек формалашкан, шуңа кыскача гына күзәтү ясый аласызмы? Ниндидер төп вакыйгалар, мөһим документлар һәм вакыйгалар... Татарстанның мәдәнияте хәзер нинди дәрәҗәдә?
– Безнең республикага турыдан- туры мөнәсәбәтле өч дата бар: 1920 елның 27 маенда автономия оешу турында документ алу; 1920 елның 25 июнендә әлеге документны халыкның кабул итүе, аның республика территориясендә гамәлгә керүе; 1990 елның 30 августында республикабызга суверенлыкның кире кайтарылуы.
Хәзер үткәннәргә кагылышлы иллюзияләр күп, барысы да бу ниндидер фейк булган, көтмәгәндә революция ясалган, дип саный. Алай түгел! Милли мәсьәлә бик четерекле. Яңа хакимият нәрсә бирә? ТАССР оешуның башы – милли элиталар булдыруның формалашуы ул. XX гасыр башының этнографик картасын карасак, 1920 елны, сез бу вакытта татарларның нигездә авылларда яшәвен күрерсез. Казан университетында кем укыган? Анда татарлар бик аз булган. Шунлыктан максатчан сәясәт алып барылган – милли элита булдырылган: табиблар, тарихчылар, педагоглар. Музыкантларга, театр сәнгатенә булышлык күрсәтелгән. Театр культурасын авылларга илтеп җиткерү өчен, Тинчурин театры махсус күчмә итеп оештырылган. Дәүләт җыр һәм бию ансамбле дә, филармония дә, Язучылар берлеге дә, Композиторлар берлеге дә 30 нчы елларда төзелгән... Милли сәнгатьне күтәрү җәһәтеннән әлеге йөз еллык дәвер бик күп нәрсә биргән.
30 нчы елларда репрессияләр башлангач, ТАССР бу чорны да ил
белән бергә кичерә. Без менә быел Шәриф Камалның музей-фатирын ачтык. Шәриф Камал әдип кенә түгел, ул гуманизм символы да булып тора. Кәрим Тинчурин, Кави Нәҗмиләр репрессияләнгәндә, Шәриф Камал каләмдәш дусларының гаепсез булуын дәлилләргә тырышкан, үзенә кыенлык килүдән курыкмаган. Заһидә ханым белән каләм әһелләре аралашмый башлаган бер чорда Тинчуринның хатыны янына килеп, хәлләрен сорашудан тайчанмаган. Һәм безнең тарихта мондый шәхесләр күп.
Мин республикабыз халкының, үз гаилә бюджетын планлаштырганда, рухи азыкның да матди азык кебек үк мөһим булуын аңлавын телим. Петербургтагы кебек булсын иде ул. Россиянең гомуми культурасы күзлегеннән караганда бу шәһәр үрнәк булып тора. Гаилә ялын оештырганда мәдәнияткә зур урын бирелүе петербурглылар өчен норма санала. Бу – без омтылырга тиешле дәрәҗә. Мин кешеләр китапханә, музей, театрларга кабат күпләп йөри башласын иде, дип хыялланам.
– Хыялыгызны ничек тормышка ашырырга җыенасыз?
ҮСЕШ АГЕНТЛАРЫ
– Без 1 июльдән балаларны музейларга бушлай кертә башладык. Әлбәттә, бу үзенә бер төрле сынау, чөнки хәзерге балалар бүтән төрле бит. Алар медиаконтентның даими алмашынуына күнеккән. Алар инде өч яшеннән үк гаджетлардан файдалана белә. Алар тиз рефлексиягә күнеккән. Мондый балаларның өметләрен ничек акларга?
– Чыннан да, ничек?
– Бала үсеш агенты була ала. Без балалар өчен кызыклы булырга тиеш. Әгәр без аларны кызыктырсак, балалар әти-әниләрен дә үзләренә ияртәчәк. Чөнки ата-ана үз баласыннан калышмаска омтылачак. Мәдәниятне модага кертергә кирәк, ата‑ана шуны аңласын: баланы спорт секциясенә генә йөртү түгел, беренче чиратта, аның гармонияле үсеше өчен тырышу мөһим. Мәдәнияттә дә бит, спорттагы кебек үк, һөнәрне яшьтән сайларга кирәк. Спортта үз өлкәңнең остасы булыр өчен, футбол секциясенә, гимнастикага яки хоккейга 4–5 яшьтән йөри башлау зарур. Бала сәхнәдә профессионал булсын өчен, аңа, мәсәлән, хореография белән дә 4 яшьтән шөгыльләнә башларга кирәк. Ә инде музыкант булырга теләсә, шул яшьтән үк музыканы ишетергә өйрәнү мөһим.
Әмма тагын шунысын аңлау да зарур: балачактан музыка, җырлау белән шөгыльләнгән һәр кеше дә һичшиксез сәхнәгә чыгарга тиеш, дигән сүз түгел. Юрий Коротковның бик кызыклы «Виллисы» (в русском тексте неправильное название – Вилиссы) романы бар. Анда балериналар әзерләүдәге рәхимсезлекләр сурәтләнә һәм гомерен шул һөнәргә багышларга теләүче кызларның үзләрен куркыныч астына куюы турында сөйләнә. Без бит бала белән 12, 15 яшендә ниләр буласын фаразлый алмыйбыз. Ул тазарып китәргә, яки буйга үсәргә мөмкин, балет өчен кирәкле пропорцияләр сакланмау ихтималы бар. Шунлыктан, ата‑ана баласын музыка яки сәнгать мәктәбенә бирә икән, сабыйларының супердаһи булу ихтималының 50 гә 50 генә икәнен яхшы аңласыннар иде. Әмма бу мөмкинлектән алар барыбер файдаланырга тиеш. Чөнки талантны ачу үзе үк зур бәхет ул.
ДӨНЬЯНЫ ТАНЫП БЕЛҮДӘН КУРЫКМАГЫЗ
– Күптән түгел караган нинди чара (яки укылган китап) сезне таң калдырды һәм илһамландырды?
– Күптән түгел «Тайна трёх государей» бестселлерын укыдым. Миңа эзотерика ошый, миңа безне шәхес буларак үстергән, фикерләү чикләрен киңәйткән бөтен нәрсә ошый. Хәзер мин япон авторларын укыйм – аларның символизмы җәлеп итә. Мережковскийның «Христос и Антихрист» трилогиясен уку бик тетрәндерде. Анда өч сюжет, һәм алар нәкъ менә мәдәни кыйммәтләрнең трансформациясе хакында. Трилогиянең Петр I улы Алексей белән үзара мөнәсәбәтләре турындагы соңгы өлеше бераз күңелне кайтарды. Бу китапка бәйле кызыклы вакыйга булды... Мин аны укыганда Германиядә стажировкада идем. Без Ольденбург шәһәре аша үттек – әлеге территория Алексейның хатыны София бирнәсе сыйфатында рус җирләре казнасына кушылган. Һәм мин нәкъ менә шул шәһәргә килеп җиткәндә нәкъ менә аның турында укыйм икән бит! Тормышта шундый могҗизалы хәлләр дә була. Иң мөһиме – үзеңне кысаларга куып кертмәү, үзең өчен чикләүләр куймау. Әгәр син укырга яратасың икән, бу синең спорттан, хореографиядән һ.б. тулысынча баш тартуыңны аңлатмый бит. Мин гармония турында сөйлим. Бер урында катып калырга ярамый. Бу үсешне туктата. Дөньяны танып белүдән курыкмаска кирәк.
УЛ РОССИЯ ДӘ, АНДАГЫ МИН ДӘ ЮК ИНДЕ...
– Татарстанда «Мәдәният» милли проекты ничек гамәлгә кертелә? »Иҗади кешеләр» төбәк проектында халыкның иҗат потенциалын тормышка ашыру өчен нинди шартлар тудырыла?
– Милли проект өч өлештән тора: мәдәни мохит, иҗади кешеләр, цифралы мәдәният. Минемчә, милли проектта иң мөһиме – иҗат кешеләре. Чөнки цифралы мәдәният һәм уңайлы инфраструктура никадәр генә әһәмиятле булмасын, нәкъ менә кешеләр мөһим – бөтен нәрсә алар тирәсендә укмашырга тиеш, алар оештырачак, кызыктырачак һәм үзләре артыннан ияртәчәк. Мондый кешеләр булмаганда клуб – нибары яңа матур бина гына. Инфраструктура исә аралашу мәйданчыгы сыйфатында булырга тиеш. Әмма... Цветаеваны хәтерлисезме: «Той России нету, как и той меня». Мәгънәсе мондый: безнең гомер – бара торган юлыбыз гына түгел ул, бәлки безне бу юлда озата баручы кешеләр дә. Мәдәният учреждениеләрендә харизмалы шәхес эшләргә тиеш. Әгәр мәйданчыкны җете мәдәни вакыйгаларга баетмыйсың икән, аны һәркем өчен уңайлы итмисең икән, буш клубның беркемгә дә кирәге дә, кызыгы да юк. Шунлыктан иҗади кешеләрне табу һәм аларга булышу – безнең тармакны үстерә торган иң мөһим нәрсә. Моның өчен грантлар, коммерциячел булмаган оешмалар эше, волонтерлык проектлары кирәк – алар мәдәният-ял учреждениеләре территориясендә гамәлгә кертелергә тиеш тә инде. Милли проектта клуб җитәкчеләре, хореограф, режиссерларның белемен яңартуны күздә тоткан тулы бер юнәлеш бар. Мин, иң мөһиме – кешегә инвестицияләү, дип саныйм.
ТАЛАНТНЫ АКЧАЛАТА БӘҺАЛӘҮ КЫЕН
– «Татарстан» журналы Инстаграмында әледән-әле блогерлар арасында төрле сораштырулар үткәрелә. Күптән түгел артистлар, җырчылар, музыкантлар үзләренең иҗатташлары арасыннан иң актив кешене сайлады. Аннары без финалга узучыларның барысын да җыйдык та, кечкенә генә блиц-сораштыру үткәрдек. Сорауларның берсе мондый иде: мәдәният министры булсагыз, нәрсә эшләр идегез? Блогерлар бертавыштан, иң беренче эш итеп, барлык мәдәният хезмәткәрләренең эш хакын арттырыр идем, дип җавап бирде. Хезмәт хакы шулай азмыни?
– Мин бөтен хикмәт акчада гына дип уйламыйм. Әгәр сез дөнья мәдәнияте тарихына күз салсагыз, барлык иҗат әһелләренең дә тук, бәхетле һәм канәгать булмавын күрерсез. Иҗат – тормыш зарурлыгы ул. Артист сәхнәгә акча өчен генә чыга икән, моны тамашачы бик тиз сизә. Ни өчен бүген «Безнең заман» фестивале безнең артистларның чын көндәше булып тора? Бу балалар чын профессионаллар түгел бит, тик алар тамашачыны үзенең энергиясе белән әсир итә. Алла Пугачева турындагы «Женщина, которая поет» дигән фильмны хәтерлисезме? Ул әлеге җырчының җырламый яши алмавы турында. Мондый җырлау теләген сатып алу мөмкин түгел, ул – сулау кебек. Мондый кешеләр өчен тормыш – иҗат ул. Бездә мондый кешеләр бик күп. Бөтен нәрсәне дә акчага гына кайтарып калдырырга ярамый. Әлбәттә, акчасыз артистка кыен. Тик артист булмаган кешегә дә акчасыз кыен бит. Бу шоу-бизнес, ул акчага башка бөтен һөнәрләрдән дә күбрәк бәйле. Тамашачының сәхнәдән гүзәллек, эстетика күрәсе килә. Ә менә Европада, мәсәлән, сәнгатькә минимализм хас. Анда бездәге кебек җете декорацияләргә ихтыяҗ юк. Кара кабинетта, кара трико һәм майкадан гына да рольне искиткеч итеп уйнап була. Шулай ук кыйбатлы костюм киеп, иң әйбәт, кыйммәтле микрофонга да бик начар җырлап була, аңлыйсызмы шуны? Талантны акчалата бәһаләү бик кыен. Гомумән, мәдәниятне акча эшләү мохите дип уйлау – ялгыш фикер. Һәм, тамашачы килми икән, димәк, бу берәүгә дә кирәк түгел, дип уйлау да тагын бер ялгыш фикер. Профессиональ сәнгатьтә, әгәр кеше чыннан да даһи икән, ул һәрвакыт заманнан алдарак бара. Бары тик тамашачы зәвыгына гына яраклашырга тырышу – дөрес түгел. Барыбыз да хәтәр 90 нчы елларны хәтерли әле: пәрдәләр ачылгач, цензурасыз «сәнгать» сәхнәне басты... Мин цензурага каршы, тик мин сәхнәдә көч куллану, сүгенүгә дә каршы. Мин зәвыксызлыкка, рухи шакшылыкка, безне начаррак кешегә әйләндерә торган һәрнәрсәгә каршы.
КИРЕ КАКСАҢ – ТӘКЪДИМ ИТ!
– Димәк, мәдәнияттә цензура кирәк түгел?
– Цензура белән тәнкыйтьне бутарга кирәкми. Цензура иҗатка аяк чала, тәнкыйть исә булыша. Мин бик еш Сталин белән булган хәл турында искә алырга яратам: аның янына Совет язучылар берлеге өстеннән шикаять белән килгәч, юлбашчы: «Минем бит башка язучыларым юк», – дигән. Каләмдәшләре өстеннән әләк язучының дәрәҗәсен төшерә торган булалар. Һәм шунлыктан, ул башкаларга яла якмыйча булдыра да алмый, тәнкыйтьне дөрес кабул итми торган булган. Ә бит үзеңә ошамаган нәрсәләрне дә ишетә белү зарур. Алай гына да түгел, сиңа «юк» дип әйтә алучыларга таянырга кирәк. Әгәр сине башыңнан сыйпаучыларга гына таянасың икән, һәлакәт буласын көт тә тор. Тәнкыйтьне кабул итми башлау белән, үсеш туктала. Әмма тәнкыйть конструктив булырга, булганга һәрвакыт алмаш вариант тәкъдим ителергә тиеш. Кире кагасың икән – тәкъдим дә ит! Әгәр син, бернәрсәне дә аңлатмыйча, бөтен нәрсәдән зарланасың һәм барысын да тәнкыйтьлисең икән, бу бары тик критиканлык кына, һәм аның бернинди файдасы да юк.
ЭМОЦИОНАЛЬ ТРЕНАЖЕР
– Тамашачы бик еш сәнгатьне бары тик күңел ачу позициясеннән генә кабул итә. Ә бит сәнгать – зуррак нәрсә. Бу – эмоциональ тренажер. Күңел катмасын, һәм кеше булып калыйм дисәң, барлык хисләрне дә кичерә белергә кирәк. Әгәр син якыннарыңның кайгысын уртаклаша алмыйсың, ярата белмисең, авыр чакта елап бушанмыйсың икән, бу дөрес түгел. Мин үзем, кеше ярдәмгә мохтаҗ икән, һәрвакыт булышырга тырышам. Хәзер без ышанмау һәм битарафлык дөньясында яшибез. Барлык үтенечләрдә дә спекуляция күрәбез. Ярдәм итәсе урынга, кеше бәласен телефонга төшереп хозурланабыз. Болай ярамый. Без нәрсәдер эшләргә сәләтле булганда гына – кеше. Ярдәмгә мохтаҗ кешене күрәбез икән, аның наркоман яки эчкече булуын сәбәп итеп, булышмый калырга һич ярамый, бәлки аның хәле чыннан да авырдыр. Ихтимал, бу безнең бүгенге мәдәнияттә эчтәлекне чигереп, бәлки шоу, тамаша күрергә күнегүебездән киләдер. Ә мәдәнияттә иң мөһим кыйммәт – өндәү, уяту ул. Бу‑нәкъ менә буыннан буынга тапшырыла торган символ һәм мәгънәләр.
– Минемчә, безнең татарстанлылар бер дә битараф түгел. Моны мәдәни мирасны саклау темасы буенча күзәтеп карый алабыз. Күптән түгел булган хәлләрдән: Казан Арча казармаларын югалтты; Яшел Үзәндә борынгы Полукамушки районы янгыннан зыян күрде. Җәмәгатьчелекнең әлеге вакыйгаларга мөнәсәбәте бүгенге татарстанлыларның битараф булмавын раслый, аларга республиканың тарихи йөзен саклап калу бик мөһим. Бу юнәлештә нинди эш алып барыла?
– Былтыр мәдәни мирас объектларын саклау комитеты аерым органга әйләнде. Минем, граждан буларак, позициям мондый: бүген, нәрсәне булса да саклау өчен, һәр объектның кыйммәтен төгәл белергә кирәк. Объектны саклап, без аның диварларын гына түгел, тарихи кыйммәтен дә саклыйбыз. Бу урында мин икътисадчы буларак әйтә алам: реставрация һәрвакыт күпкә кыйбатрак тора. Һәм ул төзелеш яки реконструкциягә караганда күбрәк регламентлаштырылган. Әгәр без бу системаны үтәкүренмәлерәк һәм икътисадый яктан кызыклырак итә алмыйбыз икән, әгәр дәүләт бу мирасны сакларлык механизмнарны булдыра алмый икән, безгә алга бару бик кыенга төшәчәк.
Менә, мәсәлән, әгәр сез мәдәни мирас объектында яшисез икән, сез реставрация өчен күбрәк акча түләргә әзерме? Шунлыктан миңа «Том Сойер Фест» проекты бик ошый – бу очракта мәдәни мирас объектлары территориясен нормаль халәткә китерергә волонтерлар булыша. Үзеңнән башларга кирәк. Әйдәгез, урамнарны чүпләмик, төрле төркемнәр, теләктәшләр, фикердәшләр чылбыры оештырыйк та, территорияләрне җыештыру белән үзебез шөгыльләник! Чөнки мәдәни мирас объектының аяныч хәлдә булуын безгә хәбәр итү генә – тәнкыйть түгел, бәлки мин алдарак әйтеп узган критиканлык ул.
Безнең үзебез өчен нинди саклау режимын файдалануыбызны төгәл аңлау зарур. Акча булмаганга барысын да тукыма астына гына яшереп куеп, шундый шәһәрдә яшәү дә матур түгел бит. Әлбәттә, әлеге объектларны торгызырга кирәк. Бу өстенлекләргә нигезләнгән максатчан позиция булырга тиеш.
КЕЧЕ ШӘҺӘРЛӘРНЕ НИЧЕК САКЛАРГА
– Россиядәге кече шәһәрләр саны сизелерлек кимеде, аларның күбесе хәтта юкка чыгарга да мөмкин. Сәбәпләрнең берсе – мәдәни тормыш булмау. Ә Татарстанның кече шәһәрләрендә вазгыять ничегрәк?
– Кече шәһәрләр проблемасы – аларның моношәһәр булып формалашуында. Алабуга территориясендә Алабуга трактор заводы, Яр Чаллыда – КАМАЗ, Түбән Камада нефть‑ химия комбинаты төзелгән. Ягьни шәһәрләрне индустриальләштерү нинди дә булса бер предприятиегә бәйләнгән. Алабугада хәзер махсус икътисадый зона, ул шәһәрне бүген дә яшәү өчен кызыклы, уңайлы ясый. Анда искиткеч мәдәни проектлар гамәлгә кертелә: күптән түгел Спас ярминкәсе, аңа кадәр Борис
Березовский фестивале узды. Алабугалылар бик бай мәдәни тормыш белән яши. Әлмәттә парк һәм скверларда бик күп проектлар үткәрәләр. Шунлыктан мәдәният кенә үсәргә тиеш түгел, бердәм социаль-икътисадый система булырга, ул эшне дә, ялны да, белем бирү сыйфатын да күздә тотарга тиеш. Гәрчә без бик куәтле мәдәният булдырсак та, бу әле шәһәр дә кызыклы булыр, дигән сүз түгел ләбаса. Кайбер кече шәһәрләрдә исә мәдәният учреждениесе шәһәртөзегеч тә булырга мөмкин, мәсәлән, Алабугадагы музей – шәһәртөзегеч предприятие.
Европада халыкның күп өлеше кантоннарда яки кечкенә шәһәрләрдә яшәвен дәвам итә. Анда алар өчен салым өстенлекләре бар. Керемгә карап салына торган салымның 20–30 проценты кеше яшәгән территориягә тапшырыла. Хәтта ул бер шәһәрдә яшәп, икенчесендә эшләсә дә.
ҺӘРКЕМГӘ – ҮЗЕНЕКЕ
– «Мәдәният – дәүләтнең имидж сәясәтенең бик нәтиҗәле инструменты», – бу сезнең сүзләр. Милли мәдәниятне дөнья аренасына ничек чыгарырга планлаштырасыз? Һәм конкрет нәрсәләрне чыгарырга җыенасыз?
– Беләсезме, «Әлиф» спектакле фикердәшләр төркеме тарафыннан 49 мең сумга куелды. Тагын кабатлыйм, иҗатта бөтен нәрсә акча белән генә үлчәнми. Кичә инде бу спектакль Мексика тамашачысына күрсәтелде. Нурбәк Батулла андагы хореографиясе өчен «Алтын битлек» алды. Спектакль Парижда, Мексикада зур уңыш белән үтте. Заллар аягүрә басып алкышлады. Мондый кече формалар да зур кызыксыну уятырга мөмкин. Быел без фин татарларына «Мулла» фильмын күрсәттек. Тамашачылар арасында финнар күп иде. «Мәдәният» сүзенә мин менә нәрсәне кертәм – дәүләт сәясәтенең имидж асылы ул. Бу кешеләрнең, җәмгыятьнең психологиясе. Әгәр без мәдәниятебезне танытабыз икән, без үз төбәгебез, үз илебезнең дөньяда киңрәк танылуына булышабыз. Без Харбинга бардык, анда симфоник оркестр чыгыш ясады. Зал һәр әсәрдән соң алкышларга күмелде! Ягъни мәдәниятне грамоталы рәвештә тиешле якка юнәлтә генә белергә кирәк – аны кайда күрергә телиләр, шунда алып барырга. Кытайда классик музыкага ихтыяҗ зур. Европада фольклорга мөкиббән китәләр. Кемдер милли аспектларның замана сәнгатендә чагылышын күрергә тели – «Әлиф» нәкъ менә хәзерге заман аспекты булып тора. Бу – маркетинг, тамашачыга нәрсә кызыклы булуын аңлап эш итү.
Республикадан читтә яшәгән милләттәшләребезнең мәдәни ихтыяҗларын канәгатьләндерү өчен без Татарстанда мөмкин булганның барысын да эшлибез. Уявның ничек үтүен хәтерләгез әле, хәтта Президент та чуаш күлмәген киде – чөнки барысы да чын, ихлас иде! Тулы бер халыкның гаять зур мәдәни катламын күрсәттек. Хәзер Родченко проекты башлана, ул Европада бик популяр. Бөтен дөнья өчен кызыклы Фешин – бүген иң кыйммәтле рәссамнардан берсе. Без мәдәниятне түгел, бәлки кыйммәтләрне трансляциялибез. Һәм без үзебезнең авторларны активрак танытырга тиеш. Күргәзмәләр белән генә түгел. Мәдәнияттән файдаланучыларда ихтыяҗ тудырырга кирәк. Моның өчен исә без үз мәдәниятебезне, үз телебезне белергә тиеш. Мин 43 яшемдә татар телен өйрәнә башладым, миндә шундый ихтыяҗ туды. Өйрәндем һәм моңа бик шатмын. Шуны аңлау мөһим: әгәр без үзебезнең мәдәни мирасыбызны яратмасак, үзебезне югалтырга мөмкинбез.
БӘЙРӘМНӘР КҮП БУЛМЫЙ УЛ
– Туристларны җәлеп итү өчен хәзер Татарстанда ниндидер вакыйгага бәйле бәйрәмнәр бик күп: милли бәйрәмнәр, йомырка фестивале, балыкчылар бәйрәме, ризык фестивале һ.б. Артык күбәеп китмәдеме соң бәйрәмнәр? Аларның асылы югалмасмы?
– Минемчә, һәр бәйрәмнең үз вакыты, үз урыны бар. Мәсәлән, балык шулпасы бәйрәме Зөягә бик туры килеп тора. Хәтта Зөянең гербында да балык сурәтләнгән, анда Чуртан елгасы ага. Балык фестивален монда ясамыйча, тагын кая ясыйсың инде? Яки менә Болгарда урта гасырлар сугышын реконструкцияләү – бу проект турында бәхәсләр булды. Бер яктан, без бөек Болгар җирендә ислам кабул ителүне бәйрәм итәбез, икенче яктан, Тәре йөртүчеләрнең сугышын торгызабыз. Бу җәһәттән миндә эчке каршылык туды. Тик бу болар булмаска тиеш, дигән сүз түгел. Мин әлеге сугышларны оештыручылар белән очраштым... Шулай да минем үземә анда милли компонент булуы зарур, без бит үз территориябезне танытырга тиеш. Тәре йөртүчеләр безнең мәдәни яссылык өчен читрәк күренеш...
Ирада Хафизҗановна кәстрүлне ачып карый, ә анда инде газмах та әзер икән. Безгә дә авыз иттерә.
– Тәмле бит? – дип, канәгатьләнү хисе белән кызыксына пешекчебез, безнең телне йота язып калуыбызны күреп. Искиткеч!
ИКМӘКМЕ, ТАМАШАМЫ?
– Сезнең өчен «мәдәниятле кеше булу» гыйбарәсе нәрсәне аңлата?
– Без мәдәни ял итүгә мохтаҗ булсак һәм талантларны үстерергә өйрәнсәк, чыннан да мәдәниятле милләт булачакбыз. Әмма, кызганыч, әлегә без мәдәниятне ешрак хезмәтче сыйфатында кабул итәбез. Бу дөрес түгел. Кешенең беренчел хаҗәтләре бар – ризык, су... Әмма, туклангач, безгә рухи азык та кирәк. Ягьни без матди байлыктан кадерлерәк кыйммәтләр булуына төшенәбез. Әлегә безнең күпчелегебез беренчел дәрәҗәдә шул. Мул тормыш һәрвакытта да югарырак дәрәҗәгә күтәрми. Минем бай танышларым күп – алар ел саен чит илгә һаман бер үк биш йолдызлы кунакханәгә ял итәргә бара, чөнки көн буе комда кызынырга, диңгездә йөзәргә һәм туйганчы ашарга була – бу әле алар өчен һаман кызык... Ә бит иң мөһиме – яңалыкка, белемгә сусау! Тагын бер казылык түгел, бәлки китап сатып алу яки театрга бару яхшырак икәнен аңлаган очракта гына без беренчел дәрәҗәдән икенчесенә – мәдәни дәрәҗәгә күчтек дип әйтә алачакбыз.
Ирада Әюповадан аш-су киңәше:
– Газмах әзерләү өчен, пешкән дөгегә чи йомырка кушып болгатыгыз да, сары май белән майланган кәстрүл төбенә җәегез, алтынсу төскә кергәнче кыздырыгыз. Газмах әзер!
Безгә кирәк булачак:
1 кг сарык ите
1 кг суган
1 кг озын бөртекле дөге
2 бәйләм кинза
4 данә йомырка
200 г атланмай
Тәменчә тоз, борыч
Турыйбыз!
Ваклыйбыз!
Пешерәбез!
Болгатабыз!
Өстибез!
Сөзәбез!
Өстибез!
Кыздырабыз!
Бүләбез!
Алабыз!
Табынга куябыз!
Добавить комментарий