Әдәби маршрутлар, яки кешедәге кеше һәм иман хакына

ДАИМИ ҺӘМ ЯҢА ФАВОРИТЛАР

Нобель премиясенең бирелүе, аңлашыла ки, ничек кенә «ирекле» саналмасын, һәрчак сәяси һәм иҗтимагый агымнар, үзгәрешләр, дөнья аренасындагы вакыйгалар куемтысы белән бәйле булды. Бер гасырдан артык гомер эчендә рус әдәбияты вәкилләреннән, ягъни Россия һәм СССР авторларыннан, советлардан соңгы чор язучыларыннан аны 6 кеше алды: Иван Бунин, Борис Пастернак, Михаил Шолохов, Александр Солженицын, Иосиф Бродский, Светлана Алексиевич. Сәясәт тә, вазгыять тә үзгәреп тора, әмма әдәби өлкәдә нинди генә спекуляцияләр, манипуляцияләр булмасын – бер нәрсә үзгәрешсез кала бирә: чын әдәбиятны вакыт та, без – адәм балаларының чикләүләре, читләүләре дә юкка чыгара алмый.

Быелгы букмекерлар исемлегендә киң катлам русча укый торган укучыга бөтенләй билгеле булмаган, шулай ук еллар дәвамында исемлектән төшмәгән язучылар да бар иде. 20 дөньякүләм актив яза торган авторлардан төзелгән ул. Әйтергә кирәк, язучының чын-чынлап шәп автор икәнен, «бөеклеген» билгеләми Нобель, аны алмаган гаҗәеп язучылар бихисап. Әмма ул, һичшиксез, дөньядагы агымнарның, маршрутларның нинди юнәлеш алуын, безгә карашыбызны бу юлы глобустагы кайсы почмакка юнәлтәсен күрсәтә.

2024 ел исемлеген ачып җибәргән автор – Австралиядән отшельник-язучы Джеральд Марнейн. Ул бу исемлектә моңарчы да күренгәләде. Кызганыч, рус теленә әле тәрҗемә ителмәгән, аны инглизтелендә укырга була.

Икенче урында – Кытай язучысы, альтернатив, эксперименталь проза вәкиле Цань Сюэ (чын исеме Дэн Сяохуа). Нәкъ менә аңа ставкалар зурдан иде. КХР да туып үскән бу авторның язмышы аяныч һәм гыйбрәтле. Әтисе, марксизм тарафдары, «Яңа Хунань» газетасының баш мөхәррире әнисе корректоры була, кыз зыялы гаиләдә туып үсә. Әмма «уң элементларга каршы кампания» башлангач, әти-әнисен кулга алалар, төзәтү эшләренә озаталар. Балалар, әбиләре карамагына калып, ул үлгәч, ачлыкка чыдый алмыйча, үлән сабаклары, тамырлар, хәтта өйләрендә калган иске пәлтәләрне сүтеп ашап көн күрә. Белем алырга мөмкинлеге булмаган Дэн Сяохуа, башлангыч мәктәптән соң, заводка эшкә керә, «китаплар укыр өчен» үзлегеннән инглиз телен өйрәнә, лицензиясез «яланаяклы табиб» булып эшли, балалар укыта. Ахыр чиктә, тегү цехы ачып җибәрә.

Әдәбиятка 80 нче елларда килә. Иҗатына зур йогынтыны Толстой, Шекспир, Данте һәм Кафка ясады, дип исәпли. Йөзләп китап авторы, әсәрләре инглиз, француз, немец, итальян, япон телләренә тәрҗемә ителгән. Пекинда яши.

Рус теленә тәрҗемәдә кечкенә генә хикәясе бар. 2015 елда «Последний любовник» романы «иң яхшы тәрҗемә әсәре» буларак таныла, ә «Любовь в новом тысячелетии» романы белән «Я живу в трущобах» хикәяләр җыентыгы өчен, Халыкара Букер премиясенә тәкъдим ителә.

Быелгы фаворитлардан өченче урындагы автор – шулай ук Австралиядән, Алексис Райт исемле язучы. Ул материкның тамыр цивилизациясе һәм мәдәнияте вәкиле – әнисе Ваани аборигеннары ыруыннан. Райт нәкъ менә тамырлар һәм экспансия, тартып алынган җирләр турында яза да. Русчага бөтенләй тәрҗемә ителмәгән.

Узган ел Нобельне Норвегия язучысы Юн Фоссе алды. Быелгы исемлектә, аеруча беренче өчлектә, Нобель комитеты яраткан темалар һәм шартлар, факторлар өстә үк калкып яткан авторлар бар. Бигрәк тә Цань Сюэ бу шартларга туры килә кебек. Сәяси яктан да, биография детальләре белән дә, Кытайның бүгенге халыкара аренадагы фокусы ягыннан да.

Әмма Нобель комитеты, шаккаттырмаса, Нобель комитеты булмас иде. Быел ул, көтмәгәндә-уйламаганда, фаворитлар исемлегендә бөтенләй күренмәгән (гәрчә Букер Нобельгә юлны ача дип исәпләнсә дә), фаразланмаган Көньяк Корея язучысын, чагыштырмача яшь авторны (53 яшь), «ак булмаган» хатын-кызны сайлады һәм игълан итте.

«ТЫГЫЗ ШИГЪРИ ПРОЗА, ТАРИХИ ҖӘРӘХӘТЛӘРГӘ КАРШЫ ТОРУ ҺӘМ КЕШЕ ГОМЕРЕНЕҢ УАЛУЧАН КАДЕРЕН СУРӘТЛӘҮ ӨЧЕН»

Әнә шундый Хан Ган иҗатына Нобель комитетының билгеләмәсе. Новаторлыгы белән эксперименталь өслүбе турында да искә ала Нобель экспертлары. Ә иң мөһиме – бу прозаның иске кануннар белән яшәмәскә, эзләнүчән, таралучан, агучан, башка логикага корылучан булырга мөмкинлеген, яңарышка хокуклы икәнен тану.

Әйтергә кирәк, атна-ун көн эчендә мар- кетплейслар белән китап платформаларында Хан Ган китапларын кырып диярлек заказ биреп алып бетерделәр. 2017 елда беренче мәртәбә рус телендә басылып чыккан романы – «Вегетарианка»ны бигрәк тә. Без аның турында русча басылып чыккан елны ук киштәдә язган идек (табып укырга мөмкин).

Хан Ган – күренекле язучылар гаиләсеннән, әтисе белән абыйсы да яза. Бүгенге Корея әдәбиятындагы иң күренекле вәкилләрнең берсе. Карап торышка, үтә тыйнак, сабыр, тыныч холыклы күренгән бу мөлаем ханым тудырган әсәрләр бөтенләй икенче – аларда гыйсъян да, золым да, кан да, көрәш тә, хәсрәт тә, системалар белән кануннарга каршы тору көче дә бар. Үз илендә әсәрләре бигрәк тә зур тәэсир итү көченә ия, диләр: гаҗәеп шигъри лирик, сыгылмалы, йә булмаса махсус коры, сынык, саран тел белән Хан Ган коточкыч вәхшилекләрне һәм травмаларны сурәтли, кеше тормышын сындыра-вата торганнарны да, тулы бер илләрне, дәүләтләрне җимерә, харап итә торганнарны да. «Лирик шәфкатьсезлек» дип тә атыйлар Хан Ган стилен.

1970 елда Кванджу шәһәрендә дөньяга килә ул. Ёнсе университетында Корея әдәбиятын өйрәнә. Шигырьләрдән башлый, аннары прозага күчә. 2013 елдан Сеул сәнгать институтында язучылык буенча курслар алып бара.

2007 елда басылып чыккан «Вегетарианка» язучылык карьерасындагы иң атаклы әсәре. Аны «бомба»га тиңлиләр: хатын-кыз язучы кинәт кенә патриархаль конфуцианлык хөкем сөргән җәмгыятьтә тән һәм аның ихтыяҗлары бунты, гаиләдә психологик һәм физик көч куллану, җәмгыятьтәге каршылык һәм череп барган кануннарның мәгънәсезлеге турында яза. Кызыл җеп булып «Кешеләр, сез нигә шулкадәр кансыз соң?» дигән сорау сузыла. «Уңайсыз» роман зур бәхәсләр тудыра, ләкин нәкъ менә шушы романнан соң аны чын-чынлап ябырылып укый башлыйлар. Чит телләргә тәрҗемә итә дә. Букерны да, инглиз теленә Дебора Смит тәрҗемә итеп, «Вегетарианка» өчен ала Хан Ган. Рус теленә турыдан-туры корея теленнән романны Петербургта яшәүче Ли Сан Юн тәрҗемә итә.

2010 елда Хан Ган күләмле, катлаулы «Дует ветер, иди» әсәрен тәмамлый. 2014 елда иң әрнеткеч һәм авыр әсәрләренең берсен язып бастыра – рус теленә тәрҗемәдә ул «Человеческие поступки» атамасы белән билгеле, оригиналда исеме – «Мальчик приходит», яки «Приходящий мальчик». 2017 елда «Белый» романы басыла. Иң соңгы дөнья күргән романы – 2021 елда чыккан «Мы не прощаемся».

КЕШЕ ГАМӘЛЛӘРЕ, ҺӘМ «МАЛАЙЛАР» ФАҖИГАСЕ

Хан Ган өчен әсәрләренең һәрберсе аша кистереп үтә, җәрәхәте йомылмый торган тема – 1980 елның 18–27 маенда Көньяк Кореяда узган канлы Кванджу фетнәсе. Китапларын укыганда шундый тойгы уяна: әйтерсең, ярты гасыр узмаган, без һаман да ул чактагы сабый кыз белән шунда – кан коеш уртасында басып торабыз.

Чон Ду Хван идарәсе вакытында Кванджу вакыйгалары прокоммунистик фетнә дип каралса, соңыннан демократия урнаштыру омтылышы буларак бәяләнә башлый. Дәүләт баш күтәрүләр- не рәхимсез бастырганы өчен халкы алдында гафу үтенә. Корбаннар өчен зират комплексы да корып куела. Аларның саны хәзергәчә төгәл билгеләнмәгән. Алтынчы Республика тарафыннан рәсми тикшеренү буенча, нибары 207 кеше һәлак булган диелә. Каты яраланганнар һәм «башка төр югалтулар»ны исәпкә алып, 987 кешене дә исәплиләр. Британия компаниясенең ВВС өчен отчётында бу саннар нык киметелгән, диелә. Ирекле тикшерүчеләр якынча гына да 2000 һәм аннан да ары кеше үтерелде дигән карашта тора.

Сюжет буенча, студентлар фетнәсе вакытында Тонхо исемле малай һәлак була. Аның белән бәйле кешеләрнең истәлекләре аша Хан Ган безгә тулы бер эпоха сурәтен йомарлап бирә, аның һаман да сыкрап торган чи яра булуын күрсәтә. «Человеческие поступки» бик коры һәм кискен язылган әсәр, әмма ул тәүбә итү форматына якын. Автор бик күп архив материалларына нигезләнә, аларда сакланып, теркәлеп калган вәхшилекне һәм кешеләрнең кешеләргә карата кылган ерткычлыкларын детальләп, тайчанмыйча сурәтли.

Тәрҗемәче Ли Сан Юн китапның рус телендәге атамасына бәйле болай ди: «Мин ахыргача «И он приходит» варианты өчен көрәштем, әмма нәшрият үзенчә хәл итте». Әлбәттә, сату өчен нәшрият сайлаган исем кулайрак булырга мөмкин, әмма автор белән тәрҗемәче вариантлары, миңа калса, үтемлерәк. Хан Ган әсәрендә мистик, символик кинаяләр дә бар, алар кеше кансызлыгының боҗра буйлап баруын, бүген бер урында, иртәгә икенче урында кабатлануын ассызыклый.

«Вегетарианка» «Ясная Поляна»ның озын исемлегендәдәбулды. Быелгыпремия лауреатлары арасында Корея язучысы Ким Чухе бар. Мәскәүгә килеп, премиясен генә алып калмады ул, ә Зур театрның Бетховен залында, иң беренче эш итеп, ватандашын Нобель премиясен алуы белән тәбрикләде. Балачак кумирлары, тәрбия- челәре арасында һәрчак кешелек кыйммәтләрен яклап чыккан Достоевский, Булгаков, Гоголь, Чехов, Толстой, Ахматова торуын әйтте.

Бәлки, әдәбият, чыннан да, җир каннуннарыннан югарырак маршрутлар буенча хәрәкәтен дәвам итәр дә «кеше гамәлләрен» төзәтә, үзгәртә алыр, дияргә генә кала.