«Фән ул – объективлык дигән сүз»

Аның дәресләре дә, ул биргән курс эше, диплом эше, диссертация темалары да башка бер генә укытучыныкы, галимнекенә дә охшамаган иде. Ничә еллар белсәм дә, «Резеда Ганиева» дигән феноменга ахыргача төшенеп җиткәнем юк әле минем. Әйтерсең, дөньяны уратып алган акыл субстанциясе аның кечкенә генә җыйнак гәүдәсе аша ирекле рәвештә циркуляция ясый да, Резеда апаның тирә-юнендәгеләргә дә таралып өлгерә. Менә дигән мөгаллим булуына өстәп, чын кешелеклелек үрнәге дә Резеда апа.
  
Резеда Ганиева фикеренчә, татар әдәбиятында Ре­нессанс хәрәкәте өч баскыч үткән. Аның беренче баскычы Болгар, Алтын Урда, Казан ханлыгы чоры­на – дәүләтләребез булган вакытларга туры килә. Рус дәүләтенә кушылгач та, халкыбыз торгынлык халәтенә дучар була. Бары тик XIX гасырның икенче яртысыннан, Каюм Насыйри эшчәнлеге башлангач кына, татар халкының Яңарышка – европалашуга омтылышы башланып китә. ХХ гасырның беренче чирегендә исә татар мәдәнияте, әдәбияты, җәдитче­лек идеологиясе казанышларына таянып, моңарчы беркайчан күрелмәгән Ренессанс биеклекләренә күтәрелә, поэзия, проза һәм драматургия үзенең алтын үсеш баскычына баса. ХХ гасыр азагында коммунистик идеология тарих сәхнәсеннән төшкәч тә, алгарыш һәм дә чигенешләр белән татар халкы­ның өченче Яңарышы башланып китә. Ул әле бүген дә дәвам итә.
 
 
Үз гомеремдә 7 кешенең ка­беренә таш куйдырдым. Әни­ем, ике абыем, сеңлем, энемнән башлап, кызыма һәм әтиемнең абыйсына кадәр. Бу минем намус эшем, киткәннәрнең рухы разый булсын. Безгә рәнҗемәсеннәр. Ирем Зөфәр дә туганнары кабе­ренә ташлар куйдырды. Әтиемнең кабере Ленинградта Серафимов каберлегендә. Аның каберен зыярәт кыла алуыма, әниемә күрсәтүемә сөенәм. Шөкер, бала­ларны, оныкларны да алып барып, бабаларының каберен күрсәтә алдык. Зөфәрнең әтисе Мәскәү янында ятып калган булган, аны­кын да онытмыйбыз.
Ачлык-ялангачлык җелеге­безгә үткән буын без. Сугышның башында ук дүрт бала әтисез ятим калдык. Өстәвенә – ике карт әби. Әниебез 2нче группа инвалид. Ухылдап узган товар поездының вагоннарына үрмәләп менеп, кокс, такталар ташлый идек юлга, чокырларга, аннары, сикереп тө­шеп калабыз да, җыеп алып кай­табыз. Ягулык була. Әле ярый сые­рыбыз бар... Әмма бервакыт ул сы­ерны да тартып алырга җыеналар, дигән хәбәр килде. Әни коелып төште, хәсрәткә батты. Колхозлар­да ат та, үгез дә бармак белән генә санарлык еллар. Сугышка киткән атлар урынына сукага җигәргә ал­макчы икәннәр безнең малкайны. Зәйнәп апа исемле туганыбыз кот­карды: ул милиционер, әзмәвер гәүдәле чая хатын. Билбау каешы­на револьвер тагып кына йөри. Менә шул Зәйнәп апа киңәше белән әни сыерны камчы белән ярды. Җәрәхәтле булгач, барыбер җигәргә яраксыз, дип, бездән аны тартып алмадылар. Акрынлап тер­нәкләнде бичара, кабат сөт бирә башлады. Ул безне ачлыктан саклап калды.
Дөньяда бер нәрсә дә – юк­тан бар, бардан юк булмый. Һәр вакыйганың үз сәбәбе бар. Фәнни итеп әйтсәк, «сәбәп – нәтиҗә» җепләре белән уратып алынган тормыш-көнкүреш. Кешенең кылган нияте, догасы бик зур роль уйный, ул безнең иртәгәге көнебезне билгели, яз­мышыбызны.
Карт бабабыз берара Казан­да суфыйлар даирәсе белән аралашкан. Каты хаста булган ул чакта. «Камчылы ишан» куша­матлы рухани аны камчысы белән «пешереп» кайтарган – дәвалау ысулы шундый булган, дип сөй­лиләр ул руханиның. Шуннан, ни гаҗәп, бабабыз тернәкләнеп китә бит. Минем әнием дөньяга килә.
«Мең сум эчендә ничә йөз сум барын беләсеңме?!» Бер хәлле генә туганыбыз әйт­кән шул сүзләрне үзем исәндә онытасым юк. Әни бөтенләй хәл­сезләнгәч, әтиебез васыяте буенча укыйсыбыз да килгәч, Казанга күченергә ниятләдек. 13 меңгә авылдагы йортны саттык та ка­лада 30 меңлек йорт юнәттек. Киттек теге туганыбыздан бу­рычка акча сорарга. Бирмәде. Аның сүзләрен ишетеп, акчага, дөнья малына карата зур дәрес алып кайттым. Ул йортта матди байлыкка мөнәсәбәт әле дә шун­дый. Дәреснең аннан да зуррагын икенче бер туганыбыздан алдым. Маһитап апаның җәмәгате – җизнәбез акыллы, укымышлы кеше иде. Өйләрендә пианино бар, безгә шул пианинода бик ма­тур итеп уйнап күрсәтте. Уйнап бетергәч, сузып кына болай диде: «Маһитап, безнең бит сандыкта бер төргәк акча бар, биреп җибәр шуны Хәбирә белән балаларга, сатып алсыннар үзләренә ул иске йортны». И сөенгән идек шул чакта! Мин укыта башладым, туганнарга бурычны акрынлап, өлешләп-өлешләп кайтарып бе­тердек.
Кешене мал белән, дан белән сыный Ходай. Икесенә дә гоме­рем буе аек акыл белән карый ал­дым, шөкер. Без бит михнәтнең нәрсә икәнен татып үстек, шуңа ар­тык борыныбыз күтәрелмәгәндер. Әллә никадәр дөнья малларына да ия булмадык. Төп байлыгыбыз гыйлем һәм китап булды. Аннан да зуррак хәзинә уйлап табылма­ган әле җир йөзендә. Бар да китә, бетә, юкка чыга, ә сүз, гыйлем кала.
Гомерем буена талантлы ке­шеләрне ихтирам иттем. Та­лант – ул бит Ходайның сулышы белән тоташып яшәү. Андый ке­шеләрнең язмышы да, тормышы да җиңел булмый, кайчакта хәт­та – аянычлы. Җир канунна­рына, кагыйдәләренә сыешып яшәп кара әле син, даһи булып! Үзебезнекеләрдән Тукайны гына алыйк, Дәрдемәндне, Исхакыйны, Әмирханны... бүгенге заманның талантлы шәхесләрен – һәрберсе күз алдында дөрләп, янып китеп бара. Үзләрендә адәм баласы гына сыйдырып бетерә алмастай алага­ем зур көч йөртәләр чөнки. Талант­лы кешеләрне һәрчак яклыйсым, саклыйсым килде. Ярдәм итәсем...
Фәндә дә, тормышта да аек акыллы булырга кирәк. Фән ул – субъективлык хөкем сөрә торган өлкә түгел, фән ул – максималь рәвештә, булдыра алганча объек­тивлыкка, алгарышка омтылыш. Чын иҗат та – шулай. Шагыйрьләр дә, галимнәр дә асылда бер Чыга­нактан – Күкләрдән ала мәгълү­матны, һәр ике очракта да илһам­сыз булмый. Әмма ул илһамлы мизгелгә кадәр баш миендә никадәр процесс бара, никадәр хезмәт. Һәм илһамнан соң күпме сөзәсең янә фикерне... Язганнар­ны актарып карыйм да, аңлыйм: әйе, ялгышлар да булган, чалулаган чаклар да, әмма, мөмкин булганча, хакыйкатькә якынаерга омтыл­дым. Кайдадыр, аз‑азлап кына булса да, моңа ирешә дә алдым шикелле. Шунысына сөенәм.
Төшләргә һәм Илаһият­кә ышанам. Адәм баласының баш мие – искиткеч механизм. Олы бер аккумулятор. Әнә шул аккумулятор галәмдәге энерге­тик кырларга тоташа алу сәләтенә ия. Бар да идеаль уйлап табылган.
Галимнәр дөньяны акка-ка­рага бүләргә тиеш түгелләр. Алар күзәтүче булырга тиешләр. Анализлаучы.
Гыйлем, фән минем өчен һәрчак беренче урында бул­ды. Гомерем буе наданлыкны күрә алмадым. Кияүгә дә акыл белән уйлап чыктым. Артымнан йөрүче, тәкъдимнәр ясаучылар шактый булды. Әмма башымны җуеп гашыйк булганымны хәтер­ләмим. Башта гаиләбезне карауны төп эшем дип санадым, аннан – укытуны, ә аннан инде – фәнне. Артымнан берьюлы берничә егет йөргән чак: киләчәктә исеме мәгълүм булачак шагыйрь дә бар ара­ларында, берсе – Зөфәр абыегыз. Әни шагыйрьне беренче күрүдә үк өнәмәде, ә менә Зөфәрне ошат­ты. «Кызым, менә монысы тыйнак, басынкы холыклыга охшап тора, сиңа аның белән яшәве җиңел бу­лыр», – диде. Яшем утыздан узган, бәби алып кайтырга вакыт, тоттым да сайладым Зөфәрне. Әни хаклы булып чыкты.
Гаиләдә беребез баш, бе­ребез муен, дип түгел, ә бер организмның өлешләре без, дип яшәдек. Каенанамнан искит­кеч уңдым, ул мине бик хөрмәт итте, «Резедәкәй» дип кенә торды. Чын дуслар идек. Хәтеремдә: Гаяз Исхакый исеме яңадан әйләнеп кайткан еллар, мин махсус курс әзерлим, аның буенча лекцияләр язып утырам. Түгәрәкләнеп, өстәл артына җыелышып, Зөфәр белән әнкәй Исхакый әсәрләрен кычкырып укыйлар, берсе арыса, икенчесе дәвам итә. Миңа, лекциягә әзерләнүчегә, ярдәм итүләре. Әнкәй бик кешелекле иде. Ваннага яткырып юганда, күз яше белән елаган чакларын хәтерлим: «Мине болай тәрбияләп кем юсын тагын, Резедәкәй». Аның миннән разый булып китүен тою зур канәгатьлек бирә күңелемә.
Балаларны артык назлама­дык та, тиргәмәдек тә. Үз җае белән үстеләр. Шөкер, акыллы, белемле булдылар. Улыбыз Булат­ның хәләл җефете дә фән кеше­се, алар Төркиядә яшиләр, шун­да укыталар. Рәхмәт киленемә, фәнне дә ташламады, Булатка өч кыз бала да бүләк итте. Оныклар да акыллы балалар булып җитешеп киләләр. Олы кызлары Бостон университетына укырга керде, уртанчы кызлары Франциягә җыена. Кече кызларына әле дүрт кенә яшь, мин аны «индиго-бала» дип атыйм, ут чәчеп тора, шундый белдекле. Бәхетләре генә булсын!
«Безнең кафедрада бер генә ир‑ат бар, ул да – җенесе буенча хатын‑кыз затыннан». Мөхәм­мәт Мәһдиев минем хакта шулай дигән иде. Дус булдык. Гомумән, фәндә дошманнарым юк минем, ә тормыш-көнкүреш шартларын­да еш кына вакчыллык, түбәнлек белән очрашырга туры килә, кыз­ганыч. Югыйсә без бит югары бе­лемле, аңлы-фәһемле кешеләр, ләкин, юк, фән өлкәсе спекуляция, фальсификация, бер‑берең белән узышлы уйнауларга корылган. Мин университетка килгәндә, фән өлкәсендә хатын-кызлар сирәк иде, татар әдәбияты фә­нендә – юк та юк. Һәрчак үз уры­нымны яулап, булдыра алганымны исбатлап яшәргә туры килде. Үт­кенлегем дә булышкандыр, мөгаен. Мин берәүдән дә курыкмадым, берәүгә дә ялагайланмадым, асты­ртын эш йөртмәдем.

Ул вакытта укырга Мәскәүгә барырга җөрьәт итүчеләр сирәк иде. Мин бит Казан педагогия учи­лищесыннан соң, Казан дәүләт университетының тарих-фило­логия факультетын читтән торып тәмамладым. Дөрес, кызыл диплом белән. Укыта идем, гаиләне ка­рарга кирәк. Тәвәккәлләп, Мәскәү дәүләт университетының СССР халыклары әдәбияты кафедрас­ына аспирантурага барып кердем. Нәзек кенә бер кыз – карап торыш­ ка, әмма бездә рух көчле булган, күрәсең, дәрт.
Фән ир-егетләр өлкәсе дигән сүз белән килешмим. Акыллы хатын-кызларыбыз да җитәрлек. Безнең заманда хатын‑кызга бе­лем җитмәде, әле дә җитеп бетми. Әмма бүген инде хатын-кызлар, яшәргә күбрәк яраклашкан токым буларак, алга ыргылды. Безнең хатын-кызларны гомерем буена жәлләдем. «Татар хатыны ниләр күрми» әсәрендәге Гөлбану кебек яшәдек бит әле без узган гасыр буена да. Миндә гел аспиранткалар күп булды: татар хатын-кызларын мәгърифәтле итәргә, кулларыннан җитәкләп, гыйлем дөньясына алып керергә теләгәнмен, күрәсең.
Кешеләрне җенес буенча бүлеп эш йөртмим. Кешедә, иң беренче чиратта, кеше булырга тиеш. Аннан гына – галим, иҗат­чы, талант иясе. Синең холык-та­бигатең башка адәми затларга зыян китерә икән, Ходай биргән сәләтеңнең файдасы да – ташка үлчим. Шәрык культурасында һәм Ренессанс тәгълиматында «камил инсан» төшенчәсе юкка гына иң югары кыйммәт буларак исәпләнми. Безнең татар мәдә­ниятендә дә ул борын-борыннан килә. Күлтәгин язмалары, Йосыф китабы чорларыннан ук.
Тукайны жәлләп төннәрен елыйм. И күргән дә инде, бича­ракаем! Һаман тынгы бирмиләр үзенә! Гомерем буена кызгандым мин аны. Кара син, Галимҗан Ибраһимов 1914 елда ук ничек изеп-бетереп ташлый үзен. Ятим үскән шул баланың Тукай биекле­генә күтәрелә алуын Ибраһимов җаны белән тоемлап, эчтән киче­реп язмаган, әлбәттә. Ярый, Тукай­ны үлеме коткара. Ә калганнар­ны инкыйлаб давыллары «кораб» калдыкларыдай бәргәләп йөртә дә йөртә... Барысын да кызганам. Ул язмышларны уйлый башласаң, чәчләрең үрә торырлык лабаса...
Минем хакта «эксцентрик ха­рактерлы» диючеләр күп бул­ды. Бу сүзләрдә хаклык бардыр, лекцияләр укыганда, мин үземне транска кергән суфыйлар кебек хис итәм чөнки. Фикерләр өер­мәсе эченә кереп чумгач, үземне онытам...
Халык хәтере – искиткеч көчле нәрсә. Шулай бервакыт Финляндиягә бардык. Татар әдә­бияты, тарихы буенча лекцияләр укыйбыз. 600 кеше җыелган зал. Мин, мөнбәргә мендем дә, ХХ йөз башы татар әдәбияты турында сөйли башладым. Дәрдемәнднең «Кораб» шигырендәге «Кайсы юл­лар, нинди упкын тарта безне, җан сорап?» дигән өлешен укы­ганда, күрәм, алдагы рәтләрдәге ирләр күз яшьләрен уч белән сы­пырып-сыпырып ала.
Миңа хәзер берни дә кирәк­ми. Яшисе гомерен яшәгән һәм догалары, уйлары белән хөҗрәсенә кереп бикләнгән су­фый кебегрәк хәлдәмен. Барлы­гымны онытучылар да җитәрлек, хәтерләүчеләр дә бар. Минем әле һаман да эштән туктап тор­ганым юк. Кеше бит ул башка­ларның күзенә черки кебек кереп торса гына, истә саклана, кирәк санала. Заманы шундый. Берка­йчан да яратмадым андый очсыз уеннарны.
Кешегә исемнәр генә ихти­рам өсти алмый. Ул ихтирам­ны син гомерең буена кылган эшләрең белән яулыйсың, аңа әле лаек булырга кирәк. Минем өчен бүгенге көндә иң кадерле исем – Татарстан Республикасының ат­казанган фән эшлеклесе. Булды Мәскәү бүләкләре һәм исемнәре дә, кайберәүләр нәкъ менә шулар­ны абруйлырак дип исәпли. Миңа үз республикамныкы газизрәк.
Миңа һәрчак үз эш бүлмәм һәм лекция укыган аудитори­ям кадерле булды. Чөнки нәкъ менә аларда чын-чынлап энергия алмашы, алхимия процессы бара.
Безгә тәнкыйди реализмнан классик реализмга күчәргә вакыт. Татар әдәбиятында хәзер бу тенденция сизелә. Соңгы ел­лардагы татар прозасын күзәтеп, шундый фикергә килдем. Моны киләчәктә сезгә тормышка ашы­расы.
Ренессанс сүзен татар әдә­биятына кертеп җибәргәнем өчен үкенмим. Матур яңгырый бит, безне дә эстетик яктан баета. Күп еллар дәвамында без совет иленең «кече халкы» һәм «кече әдәбияты» булып яшәдек. Мин бу гаделсезлекне һәм катып калган карашны үзгәртер өчен гомеремне багышладым. Шөкер, без әдәбиятыбызның һәм Шәрык, һәм Га­реб традицияләрен сеңдереп, үз кыйбласында үскән-үзгәргән, яңа заманга меңләгән аваз‑аһәң белән килеп ирешкән кабатлан­мас, уникаль күренеш икәнлеген исбатлый алдык. Безнең горурла­нырлык әдәбиятыбыз бар. Бүген­ге татар поэзиясен укыган башка халыклар гомумән тел шартлата ала – мондый фәлсәфи тирәнлеккә ия шигърият барлык халыкларда да юк әле ул.
 
 
БЕЛЕШМӘ
Резеда Кадыйр кызы Ганиева – әдәбият галиме, филология фәннәре докторы, профессор, Татарстанның атказанган фән эшлеклесе. 1932 елның 25 октябрендә (паспортта: 13 ноябрь) Яшел Үзән районы Кече Шырдан авылында туган. Авыл мәктәбендә җидеелык белем ал­ганнан соң, Казан педагогия училищесын тәмамлый. Беренче хезмәт еллары туган авылы белән бәйле: ул Кече Шырдан мәктәбендә өч ел дәвамында рус теле һәм әдәбияты укыта. 1952–1958 елларда Резеда Ганиева читтән торып Казан дәүләт университетының тарих-фи­лология факультетында укый, университетны кызыл диплом белән тәмамлый. 1958 елда Мәскәү дәүләт университетының СССР халыклары әдәбияты кафедрасына аспирантурага укырга керә. «Татар шагыйре Габдулла Тукай иҗатында сатира» темасына кандидатлык диссертациясен яза. Докторлык диссертациясен Кол Гали иҗатына багышлый. 1962 елдан Казан дәүләт университетында укыта башлый, профессор дәрәҗәсенә күтәрелә. Студентлар­га 60 елдан артык гарәп, фарсы, төрки‑татар әдәбиятлары тарихын укыта. Резеда Ганиева ике дистәгә якын фән кандидаты һәм докторант тәрбияләгән мөгаллим. Күпсанлы фәнни мәкаләләр, китап-монографияләр авторы. Шулай ук укыту программалры, энциклопедияләр төзегән галим дә.