«Мулла» кайта...

Без олы юлдан читкә борылабыз да кечерәк кенә бер калкулыкның түбәсенә килеп чыгабыз. Мәһабәт имәннәр һәм тирәкләр арасында яктырып-балкып торган мәчеткә моннан илаһи бер күренеш ачыла. Бәлки, бу мәчетнең күккә ашкан манарасы, Туфан Миңнуллинның танылган «Мулла» пьесасын фильмга әйләндерү өчен Түбән Шашы һәм Күңгәр авылларын сайлаганда, кино төшерү төркеменә тәүге илаһи билге, хәбәр булгандыр.

Кино төшерүчеләрне биек үлән­ле болында эзләп таптык. Алар фильмда исән килеш бер тапкыр да күренмәячәк Габдрахман исемле геройның җирләү йоласын төшерә. Мәет илтә торган кабык-носилканы сигез ир‑ат күтәреп бара.
– Әми-ир, сто-о-оп! Тагын бер мәртәбә! – болынның каме­ра янына төшерү төркеме штабы җыелган тарафыннан әнә шундый тавыш килә.
Җеназа процессиясе әмергә буй­сынып туктый һәм барысы да яңа­дан башлана.
ГЕРОЙНЫ ҮТЕРМӘГЕЗ!
«Мулла»ны экранлаштыру нияте белән янып йөрүчеләрнең берсе, композитор һәм продюсер Марат Әхмәтшинны да шушында – тө­шерү мәйданчыгында очратам. Сөйләвенчә, фильмны эшли генә башлаган мәлдә, иң әүвәл Россия кинойолдызы Марат Бәшәров кат­нашындагы эпизодлар төшерелә. Бу персонаж роленә продюсер баш­ка танылган актер, үзенең яхшы танышы Артур Смольяниновны чакырырга ниятли, әмма тегесенең эш графигы, кызганыч, бик тыгыз булып чыга. Шулай итеп, Марат Бәшәров үзенең күптәнге хыялын тормышка ашырып, Татарстан фильмында уйнау мөмкинлеге ала. Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры спектаклендәге кебек, кино ахырында мулланы үтерәчәкләрме – актерны борчы­ган бердәнбер сорау әнә шул була.

– Ничек соң, – дип кызыксынам, – үтерәләрме?
Марат Әхмәтшин исә безгә ике төрле уй­ларга урын калдырып, иңбашларын сикертеп куя.
– Димәк, дин өчен җанын фида кылучы булмаячак? – дип, ни­чек тә ачыкларга ты­рышам.
– Корбан булачак. Фильмны карагыз, – дип, продюсер барыбер бирешми.
Марат Әхмәтшинның Әтнә те­атры режиссёры Рамил Фазлыев белән бергә инде өч ел элек ният­ләгән проекты быел «Татаркино» оешмасын җитәкләгән Миләүшә Айтуганова инициативасы белән чынга ашу мөмкинлеге ала. Нәкъ менә М.Айтуганова проектның ре­кламасын иң югары даирәләргә ирештерә һәм фильм өчен грант бирелү аларда яклау таба.
Без кино мәйданчыгы шакыл­давыгының актерларны кабат‑ка­бат кире юл башына кайтаруын күзәтеп торабыз. Ул арада Марат Әхмәтшин, аның дингә якынлы­гына-ераклыгына карамастан, һәр мөселман тормышында урын алган мулла образы турында үз фи­керләре белән уртаклаша. Ни өчен мулла хезмәте һәркемгә кагыла? Бу фигура ник шулкадәр мөһим? «Мин беркайчан да, бернәрсә гә дә ышанмадым, ә ышанасым килде» – пьесада төп мәгънә са­лынган бу сүзләр асылда ни аңлата?

Хәбәр-билгеләр – һәр­кайда
Кино төшерә башлауга үк, бу төркемнең эшенә күп нәрсә ниндидер гаҗәеп рәвештә туры килеп тора.
– Карагыз әле – хәзер яңгыр явачак, – ди әң­гәмәдәшем. Башымны күтәреп карыйм: чиксез аяз күкне тиз арада кара болыт­лар камап ала. Эре, авыр тамчы­лар белән сәлам биргәндәй яңгыр чиләкләп коя да башлый.
– Беләсезме, бу җеназа күрене­ше яңгыр вакытында төшерелергә тиеш. Һәм яңгыр нәкъ менә бүген, әлеге күренешне планлаштырган көнне яуды. Ә мондый ым-и­шарәләр, туры килүләр – һәркай­да, – ди продюсер. Аннары каядыр авыл эченәрәк күрсәтеп, дәвам итә: – Әнә шундагы өйләрнең берсенә героебызны – Саматны «урнаштырдык». Рәшәткә артында иманга килгән Әсфәндияр мулла­ны сюжет буенча авылга әнә шул Самат алып кайткан да инде. Ни гаҗәп: «Самат йорты»ндагы чын хуҗаның язмышы Әсфәндияр тарихының бер чагылышы булып чыкты. Мулла булып китмәгән ул, ләкин төрмәгә эләккәч, иманга килгән. Һәм хәзер яхшы, лаеклы тормыш алып бара.
Ә тегендә, продюсер башка якка ымлый, мулланың булачак хатыны Нәлимәнең гомерендә бе­ренче мәртәбә Коръән уку күре­нешен төшергән йорт. Анда фильмны төшерә башлагач кына, шул ачы­кланды: гаиләсендә авыр хәл-вакыйгалардан соң күршедәге бер хатын бу өйгә кереп Коръән укы­ган икән.
Марат Әхмәтшин сөй­ләвенчә, монда – Шашы­да да, Күңгәрдә дә, Әтнә­нең үзендә дә, районда да кино төшерү бригада­сына туры мәгънәсендә төрле яктан ярдәм күр­сәтелә.

– Менә «Тукай» авыл хуҗалыгы предприятие­сенең директоры Илфат Хәкимов. Ике су помпа­сын каян табып булыр икән дип сорадым гына аннан. Ун минуттан помпалар күтәреп килеп тә җитте. Монда һәрчак әнә шун­дый мөнәсәбәт.
Яңгыр бетүгә, актёрлар өчен төшерү мәйданчыгында кыска тәнәфес ясала. Гап‑гади авыл күл­мәкләре кигән актерлар ашыкмый гына, кул уңаена туры килгән чам­быр үләннәренең очларын, сарут койрыкларын өзгәләп, үзләре генә аңлый торган нәрсәләр турында гәпләшә-гәпләшә, болын буйлап йөренә.
БУЙ ҖИТМӘСЛЕК ЕРАК ТА, ГАДИ ДӘ МАРАТ
Кино төшерүдә катнашкан бер авыл кешесен куып тотам. Үзен Радик абый дип таныштырды ул.
– Ә сез Марат Бәшәровны күр­дегезме?
– Күрдем. Ерактан. 70 метрлап булгандыр ара, шуннан да якынрак килергә рөхсәт итмәделәр.
Үкенгәндәй, ир башын чайкап куйды. «Мулла»ның сюжеты таныш­мы сезгә, дип сорадым.
– Бу спектакльне үзебезнең Әтнә театрында карадым. Сюжеты шак­тый катлаулы. Күңелгә үтеп керә. Мин, әлбәттә, кино төшергәнне күреп тордым. Минем өй янын­да биш тәүлек төшерделәр. Өйлә тирәсенә киләләр дә иртән генә кайтып китәләр. Әйтәм ич, күзәтеп тордым, хәтта төнлә дә чыккала­дым, – дип сөйләде миңа Радик абый.

Актёр булу кыенмы соң, дип кы­зыксынам. Радик абый мине үзенчә аңлый.
– Җиңел түгел, бик зур сабырлык кирәк. Алар авылда һәркем белән очраша, сөйләшеп тора. Мин менә өем янында Илдус Габдрахманов­ны очраттым. Ул көнне төшерү эше беткән иде: «Менә мин, ат­казанган артист, монда басуда чүп утап йөрим, рольдә шулай кушылган», – ди. Фильмда исе­рекне уйный ул.
Нәлимә ролен башкаручы кызны куып тотам. Әтнә театры актри­сасы Гүзәл Гаффарова якыннан югары сыйныфларда гына укучы нәфис кыз булып күренә. Өстенә ничектер җыйнаксыз кидерелгән кофтасы, башына бәйләнгән яулы­гы аның өчен артык зурларча кебек тоела. Нәлимәне уйнау читенме, дип сорыйм.
– Минем өчен иң авыры – Нә­лимәнең ни өчен шулкадәр тупас, кырыс булуын аңлау иде. Ә ул асылда үзе тирәсендәге җирән­геч, дорфа, тәрбиясез ир-атлардан саклана. Аннары мулла пәйда була һәм аның бар дөньясын әйләнде­реп ташлый. Хәзер инде Нәлимә­нең Аллага ышанасы килә һәм ул сабый баладай ялвара башлый: «Бир миңа бер хәбәр, һәм мин ышаначакмын», – дип сөйли Гүзәл.

«Мулла» – Рамил Фазлыев янына киләм. Әле халык театры булган Әтнә театры сәхнәсендә пьеса авторы Туфан Миңнул­лин бик ошаткан теге «Мулла»­ны 2009 елда нәкъ менә Рамил куя. Бу спектакль белән күрше төбәкләрдә уңышлы гастрольләр узган театрга киләчәктә дәүләт те­атры статусы бирелә. Хәзер Рамил Фазлыев – әлеге фильмның режис­сёры да, бер үк вакытта төп рольне башкаручы да.

Актёрларның әзерләнеп бетүен көткән «мулла»ның йөзе кырыс, караңгы. Аңа сүз кату бераз куркы­тып та тора, тик бераздан, кемнең­дер эш арасында шаяртып алуына җавап биргәндә, йөзенең ачылып, йомшарып китүен күреп алам.

– Кино төшерү өчен ник нәкъ менә Күңгәр белән Шашыны сай­ладыгыз?
– Без Әтнә районында тө­шерәчәгебезне алдан ук уйлаган идек. Гомумән, Әтнә, Казан арты – Мәрҗани, Тукай, Сибгат Хәкимнең һәм башка күренекле татарлар­ның туган ягы, мәдәниятебезнең, рухи асылыбызның бик әһәмият­ле урыны. Шулай булгач, мондый фильмны тагын кайда төшерәсең инде? – дип аңлата режиссёр.
– Бәшәров белән эш ничегрәк барды?
– Җиңел дә, гади дә, – ди Рамил Фазлыев, ул тагын нәрсәдер өстәргә тели, тик әңгәмәбезне яңа дубль башлануны белдергән шакылда­вык бүлә.
ЗАМАНГА БӘЙЛЕ БУЛМАГАН СЮЖЕТ
Эш белән мәшгуль төркемнән кино төшерү белән бәйле неч­кәлекләрне сораштыру мөмкинле­ге юклыгын төшенеп, авыл буйлап экскурсиягә кузгалам. Берничә ти­гез, төз урам, зур‑зур агачлар, уты­ргычлар, хуҗалык эшләре белән мәшгуль кешеләр...
Кызыксынучан каз көтүе күзәтүендә койма буяп яткан бер ханым янына киләм. Авылда кино төшерүләренә карата аның фикерен беләсем килә.
– Карап торырга бик кызык, – ди бу ханым. – Бер күренешне әти-әниләр өендә төшерделәр. Аларның ишегалды да, йорты да, үзләре дә кинога эләгү – шундый шәп. Бу бер истәлек ич! Дискны тапсак, һичшиксез, сатып алачак­быз.
Авыл мәчете янында мондагы мулла – Рубис абыйны очратам. «Мулла» әсәренең идеяләре ту­рында аның уй-фикерләре белән кызыксынам.
– Әлбәттә, чын тор­мыш белән пьеса ара­сында параллельләр бар. Мин лаеклы ялда инде, пенсия алам, ха­тыным белән зур булма­ган хуҗалыгыбыз бар, көндәлек йөкне тартып барырга тырышабыз. Ә яшь муллага тор­мышын ничек җайларга? Аның бернәрсәсе дә юк ич, ә гаиләсен ашатырга кирәк. Шул ук вакытта үз вазыйфаларын да на­мус белән башкарырга тиеш ул. Монда барысы да иман­лы, яхшы күңелле кешеләр. Мә­четебез балалар һәм яшүсмерләр өчен дәресләр оештыра, авыл халкы өчен төрле чаралар үткәрә. Аларга халык бик күпләп килә. Тик болар барысы да еллар дәва­мында эшләнде, Коръән хакыйка­тен һәр иманлы бәндәгә җиткерү өчен бик күп хезмәт кую зарур, – дип бәян итә Рубис абый.

Инде авылдан чыгып барганда, кино төшерү өчен помпалар тапкан Илфат Хәкимов белән очрашам.

– «Мулла» пьесасында канат­лы гыйбарәләргә тиң сүзләр бар, без аларны хәтергә салып калдыр­дык, һәм менә инде сигез ел узгач та, кабатлап йөрибез. Мәкаль кебек алар. Спектакльне беренче тапкыр уйнагач, аның тамашачыга тәэсире без уйлаганнан, без тоемлаганнан да тирәнрәк булып чыкты. Туфан Миңнуллинның драматург буларак никадәр бөек икәнен шунда аңла­дым, – дип сөйли Илфат Хәкимов. Авыл хуҗалыгы предприятиесе ди­ректоры җирле театрда актёр бул­ган һәм теге атказанган спектакль­дә участковый ролен башкарган.

– Спектакльне гастрольләргә алып чыккач, аны бертөрле генә кабул итмәүләре ачыкланды, – дип дәвам итә Илфат. – Самара өлкәсенең бер авылында ахыргы баш июдән соң сәхнәгә бер өлкән агай күтәрелде һәм әйтеп салды: «Егетләр, булдырдыгыз, яхшы уйна­дыгыз. Тик безнең өчен бу актуаль түгел инде. Бездә мондый хәлләр егерме ел элек булды». Ул пьесаның лейтмотивын – имансыз авылны киләчәктә бары онытылу, бетү көт­кәнен күз уңында тоткан. Күңгәрдә дә, Югары Шашыда да, Түбәнендә, бөтен районда да алласызлык, ден­сезлек һәм торгынлык атмос­ферасы инде күптән онытылган. Мондагы йортларның пөхтәлеген, тәрәзә йөзлекләренең матурлы­гын, халыкның хезмәт сөючәнле­ген, ягымлы, дустанә мөнәсәбә­тен күрегез. Иман безгә туры юлны күрсәтә. Ислам – тынычлык һәм игелек дине ул. Син Аллаһка ышанган, хак мөселман икәнсең, башкача яши дә, башка фикердә була да алмыйсың.