Үз арабыздан чыккан маһир рәссам

Габдулла Тукай үз заманында татарның профессиональ рәссамнары барлыкка киләчәгенә өметләнеп: «Өмет юк түгел әле... Үз арабыздан да маһир рәссамнар чыгар», – дигән. Тукай ялгышмаган. Революциядән соң татарның горурлыгы булган рәссам-осталар үсеп чыга. Шундыйларның берсе – СССРның халык рәссамы, Россия сәнгать академиясе академигы, милли республикалар һәм төбәкләр арасыннан «РСФСРның халык рәссамы» исеменә беренче лаек булган кеше, Бөек Ватан сугышы ветераны Харис Якупов.

НИ УЛ ИЛҺАМ?
1919 елның салкын декабрендә Казан каласында гади эшче гаилә­сендә туган Харис Якупов кеч­кенәдән милли тәрбия алып үсә. Бала чагыннан ук рәсем ясарга хи­рыс була. Татар мәктәбен тәмамлый, уку дәверендә татар әдипләре җитәкләгән әдәбият түгәрәкләренә йөри, сүз аһәңен, тел тәмен тоярга өйрәнә. Казан сәнгать училище­сында белемен чарлый. Ә аннан соң армия хезмәте Бөек Ватан сугы­шына ялганып китә... Хәер, монысы турында соңрак.
«Рәссам илһамланучы түгел, ә ил­һамландыручы». Харис Якуповның хөрмәт иткән рәссамы Сальвадор Далиның әлеге фикере белән күпләр килешмәскә дә мөмкин. Ничек инде рәссам үзе илһамланмый­ча гына башкаларны сокланды­рырлык әсәрләр иҗат итә ала ди? Харис Якуповны да замандашла­ры, укучылары киң эрудицияле, гүзәллекне тоючы, тирән белемле, акыллы шәхес, тырышлык үрнәге иде, дип бәяли.

Харис Якупов 25 ел дәвамын­да Татарстан рәссамнар берлеген җитәкли, республика рәссамнарын үстерүгә, аларның иҗатын дөньяга танытуга зур көч куя, шул ук вакыт­та үзе дә күләмле әсәрләре белән таныла.
Харис Якупов рәислек иткәндә Татарстанның тасвири сәнгате СССР һәм дөнья күләмендә таны­луга ирешә. Аның актив җитәк­челегендә Татарстанда безнең го­рурлыгыбыз булган рәсем сәнгате фонды төзелә.

Рауза Солтанова, сәнгать фәннәре докторы:
– Харис Якупов – тасвири сәнгать өлкәсендә абруйлы шәхес. ХХ гасырда Николай Фешин, Павел Беньков, Бакый Урманче кебек үк дан казанган рәссам. Сугыштан соңгы чорда иҗат иткән тематик хезмәтләре, тарихи һәм портрет жанрындагы картиналары белән ул дөнья күләмендә танылды.
Рәссам ХХ гасырда Татарстанның үткәнен, тарихи вакыйгаларын күләмле әсәрләрдә чагыл­дырды. 1960 нчы елларда эшчеләр, колхозчыларны оста итеп сурәтли алды. Колхозларның күтәрелеш темасына алынып, гади колхозчыларны каһарман дәрәҗәсенә күтәрде. Питрәч районының Шәле авылына багышланган сериясен генә алыйк, анда чын хезмәт, җир кешелә­ренә мәдхия җырлана.
1970 нче еллардагы картиналары нефтьчеләрне, «КАМАЗ» төзүчеләрне сурәтләде. Катлаулы, күп фигуралы композицияләре һәм зур форматларда иҗат итүе белән рәссам тамашачыны таң калдырды. Аның картиналарына конструктив төгәллек, бөтенлек, монументальлек хас. Герой­ларны ачык, калку итеп (кино сәнгатенә хас булганча зур планда) күрсәтү сәләтенә ия иҗатчы ул. Шул ук вакытта лирик рухтагы, дөнья сурәтен тарайтыбрак, психологик яктан нечкә итеп, детальләп язган картиналары да җитәрлек.
Педагог буларак та танылды, яшьләргә карата да игътибарлы, ихтирамлы булды Якупов. Казан сәнгать мәктәбендә укытты. СССР сәнгать академиясенең Казандагы остаханәсен җитәкләде. Укучылары шактый күп. Мәскәүдә кандидатлык диссертациямне яклаганда, ул, чын күңелдән сөенеп, миңа үзенең җылы бәяләмәсен язып биргән иде.

 
«БЕЗДӘ МОНДЫЙ РӘССАМНАР ЮК!»
Олы юбилей елында, аның да ноябрь аенда, республиканың Сынлы сәнгать дәүләт музее Ха­лыкара VI Казан сәнгать белеме укуларын, Бөтенроссия фәнни- гамәли конференциясен оешты­ра. Анда реалистик сәнгать тео­риясе һәм тарихы, аның хәзерге торышы һәм үсеш перспектива­лары мәсьәләсе каралачак. Әлеге укулар СССРның халык рәссамы, Россия сәнгать академиясенең хакыйкый әгъзасы Харис Яку­повның 100 еллыгына багышлана.
2007 елда Казан халыкара мөселман киносы фестиваленә дөньякүләм танылган француз актеры Катрин Денёв килгән иде. Катрин ханым сәнгать гале­реясын карарга теләк белдергәч, аны Харис Якуповның шәхси күргәзмәсенә алып баралар. Франция кунагы татар сәнгатькә­ренең әсәрләрен күргәч, сокла­нуын яшерми: «Бездә мондый дәрәҗәдәге рәссамнар юк!..» – дип куя. Шундый бәягә лаек булу үзе үк күп нәрсә турында сөйли. Милләттәшебезнең дөньякүләм дәрәҗәдә иҗат иткәнлегенә саллы дәлил бу. Тирәнрәк уйлап кара­саң, гомумкешелек кыйммәтләре дигән олы төшенчә үз асылыңны, халкыңны, аның аерым затларын яратудан, телеңне, сәнгатеңне, моңыңны сөюдән оеша, шуннан башлана бит...
ПРОФЕССИОНАЛЬ ОСТАЛЫК ДӘРЕСЕ
Рәссам, Бакый Урманче исе­мендәге премия лауреаты Булат Гыйльванов та кайчандыр Харис агада белем алган, иҗади осталы­гын камилләштергән.
– Харис Габдрахманович Якуповны мин бала чагымнан ук беләм. Минем «Татарстан рәссамнары» дигән җыентыгым бар иде. Анда Харис Габдрахма­новичның картиналары да. Алар башкаларныкыннан аерылып тора. Аларда төгәллек, ачыклык бар. Әле дә хәтерлим: рәсем сән­гате мәктәбендә, башка рәссамнар белән бергә, республикабызның әйдәп баручы рәссамы буларак, Харис Якупов та безне котларга килә икән, дигән хәбәр тарал­ды. Мин аны күреп, төсмерләп алдым. Ул безне котлады, аның белән якыннан аралашырмын, бергә эшләрбез, ул минем оста­зым булыр, дип уйламаган идем дә әле ул вакытта.
Петербургның сәнгать акаде­миясен тәмамлагач, Татарстанга кайттым. Берникадәр вакыттан соң стажер сыйфатында Казандагы рәссамнар академиясенең иҗат остаханәсенә чакырдылар. Аның җитәкчесе Харис Якупов иде.
Мин аңардан күп нәрсәгә өйрәндем. Ул гыйлемле кеше иде. Остазыбыз булса да, укучылары белән үзен коллега кебек тотты. Безгә күбрәк төпле киңәшләрен бирә, фикер алышабыз. Эскиз­лар дәрәҗәсендәге композицион табышларга карата аңлаешлы һәм төгәл итеп үз фикерен аңла­та белә иде. Композиция җәһә­теннән, болар безгә яхшы мәктәп булды. «Рәссам үз һөнәренең остасы булырга тиеш. Шуннан соң гына иҗади эзләнүләр белән шөгыльләнергә мөмкин». Бу – ос­тазыбызның бер сабагы. Бездә һәрвакыт иҗади мохит хөкем сөрде. Педагог буларак, ул безгә картинаның никадәр катлаулы ор­ганизм икәнен төшендерде. Ният туу, башкару, картинадагы эле­ментларның үзара бәйләнеше, об­разларның гәүдәләнүе, боларның барысына да ничек ирешергә? Остаханәбездә нәкъ менә шун­дый мәсьәләләрне күтәрә идек. Бай тормыш тәҗрибәсенә ия шә­хес белән аралашу без, яшьләрнең, тормышында, һичшиксез, үз эзен калдырды.
Бүген еш кына рәссамнардан Харис Якуповның авангардчы­ларны өнәп бетермәвен ишетергә туры килә. Үз вакытында, реализм тарафдары буларак, республика­ның милли сәнгать үсешенә ко­мачаулады, «неформаль» юнә­лешләрне, эзләнүләрне тыя иде, диләр. Бу, чыннан да, шулай иде­ме дигән соравымны әңгәмәдә­шем рәссам Булат Гыйльвановка та бирдем.
– Шәхсән мин бу сыйфатын тоймадым. Аның мөнәсәбәте һәркемгә бертөрле иде. Реализм хезмәтләренә дә, формаль булма­ган юнәлештәгеләргә дә ул бер­тигез карады. Һәммәсен рәсем тексты итеп бәяләде. Тасвири сәнгать, композиция төшенчәсен яхшы аңлаучы, сыйфатлы, төпле мәктәпкә ия шәхес иде бит ул. Тагын бер сокландырган сыйфа­ты – олы яшенә җиткәч тә, Харис Якупов тере зиһенле булды, хәте­ре бик яхшы иде. Рәссамнар тор­мышыннан төрле хәлләрне искә төшереп, кызыклы вакыйгалар сөйләп ала. Бөтенесенең исем-фа­милиясен генә түгел, хәтта әтилә­ренең исемнәрен дә хәтерли. Аның бу сыйфатына бик соклана идем. Һәрвакыт рәссамнарга тулы исемнәре белән атап эндәште. Бу минем өчен профессиональ ос­талык дәресе генә түгел, ә тормыш мәктәбе дә булды. Минем рәссам буларак формалашуымда аның роле зур. Безнең милли сәнгатьне Харис ага үз иҗаты белән генә тү­гел, ә оештыру сәләте ярдәмендә дә югары күтәрде. Рәсем сәнгате фонды, сәнгать академиясе оешу аның фидакарьлеге, тырышлыгы белән бәйле.
ИХТЫЯР КӨЧЕ
Татарстан Рәссамнар берлеге рәисе Зөфәр Гыймаев та рәс­самны олы ихтирам белән искә ала:
– Харис Габдрахманович белән мин сәнгать училищесында та­ныштым. Аның улы Фәрит белән бергә укыйбыз, ә ул безнең учи­лищега килә иде. Фәриткә әйткән сүзләре истә калган: «Һәр эшне ахырына кадәр, җиренә җитке­реп башкарырга кирәк. Ихтыяр көченә ия булу сорала. Ярты юлда тукталырга ярамый». Шул чакта ул мине үрнәк итеп китерде.
Аннан соң без Фәрит белән бергә Ленинград сәнгать акаде­миясенә укырга кердек. Харис Якупов Казанда иҗат остаханәсе ачкач, без әлеге студиянең берен­че шәкертләре булдык. Аның иҗат остаханәсендә өч ел эшләдек. Ан­нан Репин дачасында да күп иҗат иттек.
Гомеренең соңгы елларында ул миңа үзенең китабын бүләк итте. Зур рәссам булып истә кал­ды. Ул тырышып йөрмәсә, Казан­да зур остаханә дә булмас иде. Татарстан рәссамнары аңа моның өчен бик рәхмәтле.

МАТУРЛЫКНЫ КҮРСЕННӘР ӨЧЕН...
Харис Якупов турында мате­риал әзерләгәндә, олуг рәссамның улы, шулай ук танылган рәссам Фәрит Якупов белән дә очраш­тык. Легендар әтисе турындагы җылы истәлекләрен бик җанла­нып сөйләде ул.
– Безнең әти гади хезмәт ке­шеләрен хөрмәт итә иде. Ул, беренчеләрдән булып, аларны үз картиналарында чагылдыр­ган рәссам. Питрәч районы Шәле авылы хезмәтчәннәренә багыш­ланган зур картиналарын халык аеруча үз күрде, яратып кабул итте. Шулай бервакыт әти Шәле авылы янында сазлыклы күлне ясап утыра икән. Ә аның яныннан иртәнге савымга сыер савучылар узып бара: «Харис абый, ничек инде син бу сазлыкны ясыйсың? Монда ис килә бит, озынборын­нар мыжлый». Әти аларга карап елмайган гына. Ә беркавым ва­кыттан соң, сыер савучы апалар өйләренә кайтканда, этюдны күреп ах иткәннәр. «Аһ, нинди матур! Кызганыч, бу матурлык­ны монда яшәүчеләр күрми!» – дип көрсенеп куйган алар. Шул­вакыт әти үз хезмәтен хатын-кызларның берсенә бүләк иткән. Картинаны күреп, авыл кешеләре сокланган, нинди матур табигать кочагында яшәүләрен аңлаган.
Күренекле рәссамнар турында китаплар, аларның иҗатларын чагылдырган альбомнар дөнья күрә башлагач, әти аларга акча­сын җәлләмәде. Тиз арада аның гаҗәеп бай китапханәсе барлыкка килде. 1960 нчы еллардан баш­лап, гомеренең соңгы көннәренә кадәр импрессионистлар, постимпрессионистлар Моне, Дега, Ренуар, Гоген аның яраткан рәс­самнары булды. Соңрак әле ул Пьер Боннарны үз итә башлады. Кыйммәт бәягә аның альбомна­рын сатып алды. Ни хикмәттер, француз милләтеннән булган Пьер Боннарны ул «татар рәсса­мы» дип атады.
25 ел Рәссамнар берлеге рәи­се булып тору СССРда рекордлы күрсәткеч иде. Ул төркемнәргә бүленүдән бик курыкты. «Төр­кемчелек» башланса, берлекнең дә, иҗатның да үләчәген белә иде.
Безнең нәсел рәссамнарга бик бай, берсендә санап утыр­ган идем: 16 кеше исәпләп чы­гардым. Шәхсән мин үзем бала чакта дөньяда рәссам һөнәре генә бар, дип белә идем. Урам­да күргән һәр кеше өенә кайта да рәсем ясый башлый кебек тое­ла иде миңа.
Әти үзенә дә, башкаларга кара­та да үтә таләпчән булды. «Минем Шәлеләрем» картинасын ясага­ны хәтердә. Әлеге автобиографик картина Третьяков галереясына эләкте. Шулай бервакыт унарла­ган этюд эшләрен каршысына куеп, киндергә масштаблы әсә­рен яза. Әни тыныч кына төшке аш әзерли... Шулвакыт әти яр­сып пумаласын идәнгә ташла­ды, урындыкка утырды да, битен учлары белән каплап, авырсынып кына:
– Миннән рәссам чыкмас... – диде.
Без әни белән бер-беребезгә сәерсенеп карап куйдык. Бу ва­кытта бит инде ул СССРның халык рәссамы, дәүләтнең өч премия­се лауреаты һәм башка күп кенә дәрәҗәле бүләкләргә ия иде!
Тирә-юньдәгеләргә Харис Яку­пов иҗатта һәрчак уңыш казанып, иминлектә генә яшәүче кебек күренгәндер. Әмма рәссамның ара‑тирә үз-үзен «ашавын», үтә таләпчәнлеге нәтиҗәсендә ярсуларын якын кешеләре генә белгән. Һәр иҗатчының илһамчы­сы булган кебек, Харис Якупов­ның да бердәнбер мәхәббәтен, тугры дусты, киңәшчесе, сердәше, өч улының әнисен беләбез. Ул да –татар дөньясында танылган кыл­каләм остасы, Татарстанның ха­лык рәссамы Рушания Якупова.
ӘДӘБИЯТКА МӘХӘББӘТ
Харис Якупов әдәбият өлкәсенә дә зур өлеш кертте. Бер татар рәс­самының да алай ике юнәлештә эшләгәне билгеле түгел. Күпсанлы очерклары, истәлекләре, сәяхәт­намәләре, юлъязмалары бар – ул төрле жанрларда яза. Заманын­да Һади Такташ, Гадел Кутуй белән аралашуы, әдәби түгәрәкләргә йө­рүе, татар мәктәбендә белем алуы аны публицист итеп үстергән. Үз чорының һәйбәт документа­листы дәрәҗәсенә күтәрә.

 «Әдәбият белән рәсем сән­гате арасында нык бәйләнеш бар, – ди Харис Якупов. – Бәл­кем миңа да «китап җене» ка­гылгандыр. Шулай икәнен яхшы беләм, чөнки еш кына үземнең дә кулга каләм аласым килә. Картиналарда гына бөтен сөйләргә теләгән әйберне, тормыш хәлләрен күрсәтеп бетереп булмый бит. Мәсәлән, сәнгать, чит илләргә барып күргәннәр һәм Ватан сугышы турында. «Фронт язмалары» буенча Казандагы оптика-механика заводының әдәбият сөючеләре белән очрашканда миңа берәү: «Сез нәрсәне өс­тен күрәсез, китапнымы, әллә картинанымы?» – дип сорау бирде. «Әгәр дә әсәр югары дәрәҗәдә иҗат ителгән булса, минем өчен – барыбер. Ләкин рәссамнар әсәрендә образлар бик аңлаешлы булып күз ал­дында калалар. Ә әдәбиятта һәм музыкада алай ук түгел, шуңа күрә рәсем сәнгате үзенчә өстенлек алып тора», – дидем мин аңар».

 
Истәлекләрен ул татар телендә дә бәян итеп калдырган. Фәрит ага миңа бүләк иткән «Рәсем – мәхәббәтем минем» китабында кылкаләм остасы үз чорының даһиларын тасвирлый, алар ту­рындагы истәлекләре белән уртак­лаша. Үзенең татар сәнгатенә, әдә­биятына мөнәсәбәтен дә белдерә.

«Рәссам белән тамашачы» арасында мөнәсәбәт һәр гасыр­да катлаулы булган. Күпләр аң­ламыйлар, бәлки аңлыйсылары да килмидер: чын рәсем сәнга­те – ул бөек һәм катлаулы фән. Математика, физика, астоно­мия, космонавтика һ.б. шикелле үк... Һәрбер профессиональ рәс­сам кебек, миңа да шушы хакый­катькә төшенергә һәм үземә дөрес сукмак сайларга кирәк иде. Мин яшьтән үк зур сәнгать белән очрашырга юл эзләдем. Рәсем сәнгате дөньясында авырлыклар да, шатлыклар да күп булды. Иҗат өлкәсендә уңышка ирешү өчен зур та­залык, түземлек һәм теләк бик тә кирәк...», – ди автор.

Тагын бер танылган рәсса­мыбыз Лотфулла Фәттахов Яку­повлар гаиләсендә 13 яшьтән яши, бергә укыйлар, тора‑бара ул аларның кияве дә булып куя. Болардан тыш, ике рәссамны иҗади хезмәттәшлек тә бәйләп тора. Аларның бергәләп язган «Та­тарстан АССРны төзү декретына кул кую» картинасы өчен СССР­ның Дәүләт бүләге тапшырыла. Харис Якупов күп кенә данлыклы шәхесләр белән аралаша, алар ту­рында яза, истәлекләр калдыра, мөхтәрәм чордашлары белән хезмәттәшлек итә.
«Рәсем – мәхәббәтем минем» китабындагы хатирәләрне дәвам итик:

«Бервакыт университет янында Нәҗип Җиһанов белән очрашабыз. Ерактан ук миңа: «Беләсеңме, Муса турында Мәскәүдән яңа хәбәрләр килә, ул хыянәтче булмаган, мин ул гайбәткә һич вакытта ышан­мый идем, чөнки Мусаны яхшы беләм. Киресенчә, ул татар әсирләре белән берлектә фа­шистларга каршы көрәшкән һәм аның башын кискәннәр... Әйдә, син Мусага багыш­ланган картина яза башла һәм берәр скульпторга аның сынын ясарга киңәш ит, ә мин опера яза башлыйм», – диде Нәҗип Гаязович. Бу сөйләшү 1952 еллар башында барды бугай. Ике елдан соң «Хөкем алдыннан» дигән зур әсә­ремне мин эшләп бетердем һәм күргәзмәләрдә күрсәт­тем».

Кылкаләм остасының «Хөкем алдыннан», «Иреккә очу», «Бәби туе», «Иделдә яз», «Татарстан ал­тыны», «Габдулла Тукайга истә­лек», «Көчле кешеләр» һ.б. әсәрлә­ре Татарстан рәсем сәнгатенең алтын фондын тәшкил итә.
1976 елда Харис Якуповның «Чаллы чибәрләре (КамАЗ)», шулай ук «Алдынгы терлекче-көтүчеләр Н.Җиһаншин һәм Г. Шакировлар» исемле картинала­ры Россия Федерациясенең И.Ре­пин исемендәге премиясенә лаек дип табыла.
Харис Якуповның әсәрләре бү­генге көндә Мәскәүнең Третьяков галереясында һәм Шәрекъ халык­лары сәнгате дәүләт музеенда, Та­тарстан республикасының музей һәм галереяларында, АКШ, Бөекбритания, Франция, Италиядә саклана. Татарстан Республика­сы Дәүләт сынлы сәнгать музее Харис Якупов әсәрләренең иң зур коллекциясенә ия, аның эшләре Казан шәһәренең «Хәзинә» милли сәнгать галереясында да даими күргәзмәдә тора. Кызганыч ки, 2005 елда Татарстанның беренче Президенты карары белән ачы­лып, 6 залга урнаштырылган гале­рея, бүгенге көндә инде бер залда гына калган...
Харис Якупов иҗаты энцик­лопедияләрдә һәм белешмә­лекләрдә, Татарстан һәм Россия сынлы сәнгате буенча фундамен­таль хезмәтләрдә, монографик альбомнарда һәм каталогларда яктыртылган. Харис Якупның «Фронттагы зарисовкалар», «Рәс­сам булу җиңелме?», «Рәссамның Европа тирәли сәяхәте» дигән ки­таплары да останың гаҗәеп бай, киңкырлы иҗат дөньясын тулы­ландыра һәм ачып бирә.
Ветеран рәссам республика сән­гатен үстерү җәһәтеннән гаҗәеп күп масштаблы гамәлләр башкар­ды. Нәкъ менә аның энергиясе һәм абруе нәтиҗәсендә, аның турыдан-туры катнашында Ка­занның иң матур биналарының берсен – генерал А. Г. Сандецкий­ның элеккеге резиденциясен Хө­күмәт Карары белән ТАССР сынлы сәнгать музее итеп ачу мәсьәләсе хәл ителә. Рәсем ясаучылар, гра­фиклар һәм скульпторлар өчен остаханәләр ачыла, республика рәссамнар берлегенең күргәзмә залы төзелә. Алда билгеләп узган­ча, илдә, Казанда беренчеләрдән булып СССР сәнгать академия­сенең иҗади остаханәсе оешты­рыла, аны да озак еллар Харис Якупов үзе җитәкли.
Рәссам үзенең тормыш һәм иҗат кредосы принципла­рына гомере буена тугрылык саклый. Бөек остага искиткеч тыйнаклык, күңел күтәренке­леге, кешеләргә карата җылы, игътибарлы мөнәсәбәт хас иде, ди замандашлары.

«Мин сәнгать училищесының бишенче курсыннан армиягә киттем. Кайтырга бер ел кал­гач, Бөек Ватан сугышы баш­ланды. Ул чакта без геройлар идек. Кыр сумкасын, альбом­ны, карандашларны, көндәлек дәфтәр әзерләп куйдым. Немец­лар мөмкинчелек бирсә, ясарга дип инде. Сугышта бик зур әй­берләр ясап булмый. Альбомнар күбрәк тә буласы иде дә, немец танкистлары безнең машина­ны яндырдылар. Шунда бер аль­бом янды», – ди рәссам үзенең истәлекләрендә.

«КҮҢЕЛЕМДӘ САКЛАНЫРЛАР»
Харис Якупов – 1943 елның ок­тябреннән 1 нче Украина фрон­тында. Сугышчан хезмәтләре өчен медале, Кызыл Йолдыз һәм II дәрәҗә Ватан сугышы орденнары белән бүләкләнә ул.
Сугыштан соң ун ел узгач, үзе­нең «Фронт зарисовкалары. Рәссам язмалары»нда болай дип язган:
«Мин дүрт ел сугыштым. Ми­нем рәсемле өч поход альбомым сакланып калды. Алар фронт тормышының авыр шартла­рында, сугыш арасында, су басу көннәрендә, нигездә, артилле­рия снаряд гильзасыннан ясал­ган коптилка янына утырып, «үзебез өчен» башкарылган. Әлеге рәсемнәр сугыш юлла­рында күргән һәм үткәннәр­нең ачык дәлиле булып тора. Аларда минем дусларым вә кардәшләрем, алар һәрвакыт минем күңелемдә сакланырлар».
Ул бөтен җирдә һәм даими рә­вештә рәсем ясаган. Күпчелек рәсемнәре гади карандаш, сирәк очракта тушь, күмер, кайчагын­да акварель белән башкарылган. Шулай итеп, кәгазьдә вакытлар узгач булачак картиналар өчен әзер эскизлар, композицияләр барлыкка килә башлый.
Ә Бөек Ватан сугышы чорын искә алып, кылкаләм остасы үзе түбәндәгеләрне сөйли:

«Кызганычка каршы, көрәштәшләремнең күпчелек портретын саклап кала ал­мадым. Баштарак, сержант сугышта кирәксез эш белән шөгыльләнә, димәсеннәр өчен, мин аларга рәссам икәнлегемне әйтмәдем дә. Әмма ялгышкан­мын. Сурәт төшерү минем про­фессиям икәне мәгълүм булуга, алар арасында абруем артты. Иптәшләрем үз портретларын ясавымны үтенә башладылар, чөнки безнең арада фотограф юк иде. Минем сурәтләрне поч­та аша өйләренә җибәрәләр иде. Мин, аларның портретларын бик теләп ясадым, чөнки фронт язмышының үзгәреп торуын белә идем. Кешене очрата­сың, аның белән сөйләшәсең һәм бүтән беркайчан да кү­решмәскә дә мөмкинсең: синең белән дә, аның белән дә төрле хәлләр була ала. Шулай ук мин кешеләргә яхшылык эшли алуы­ма да куана идем».

Яу кырында да рәссам егетнең кулыннан карандашы төшмәгәнгә тагын бер дәлил:

«Сугышчылар һәм авыл халкы сөйләгәннәр буенча тематик композицияләр ясый идем: «Тел» алу», «Разведчиклар һө­җүме», «Тупчылар», «Полит­занятиеләр», «Әсирләрне алып баралар», «Ату», «Мародёр­лар», «Качаклар һәм танклар», шулай ук «Мәскәүне саклап ка­лыйк!», «Тылга солдат рәхмә­те», «Үч ал! » һ.б. плакатлар өчен эскизлар. Кыскасы, иң кыен шартларда һәм хәлләрдә иҗат итәргә туры килде, рәссам хезмәте шуны таләп итә иде».

Гомеренең соңгы елларында, күзләре күрми башлау сәбәпле, Харис Якупов картиналар иҗат итә алмый. Әмма нык рухлы рәссам төшенкелеккә бирелми. Бер көнен дә диванда ятып уздыр­мый. Ул тулысынча үзен «Жить так» дигән чираттагы китабына багышлый. Хатыны яки улына әйтеп торып истәлекләр язды­ра. «Китабымны күрә алмам, ләкин яңа китапны кулга алгач, типография исен тоярмын», – дип хыяллана, әмма хыялы тормышка ашмый. Зур өметләр баглап әзерләнгән китап бүген­ге көнгәчә, типографиядә үз кө­нен көтеп ята. Әдип-рәссамның 100 еллыгына әлеге хезмәт дөнья күрер, дип ышаныйк.

Бөек кылкаләм остасының түбәндәге сүзләреннән аның яшәеш кредосын, иҗат мәсләген ачык тоемларга мөмкин:

«Рәсем сәнгатендә – живо­письтә иң югары һәм ясар өчен иң авыр әсәр булып тематик картина исәпләнә. Әдәбият­та – роман, поэма; музыка­да – опера, симфония шикелле. Хезмәтемнең төп өлеше итеп шушы кыен юлга басканыма һич тә үкенмим... Һәр кеше яшьтән үк ил күләмендә барган таләпләр белән тәрбияләнә, формалаша. Һәр шәхес тә, үз заманы баласы буларак, үзе яшәгән чорны сурәтли. Мин дә, күпчелек Татарстан рәссамнары кебек үк, иҗатым­ны республикабыз кешеләренә, аларның сугышчан һәм эшчән тормышына багышладым…»