Сәер базар

Урамда егерме градус суык. Якшәм­бе. Базар. Иртәнге сәгать тугыз. Халык кар өстенә тезеп куелган әй­берләрне карап йөри. Кызык биредә. Сатулаша-сатулаша товар сайламый­лар, ямьсез сүзләр дә ишетмисең. Киенү, сөйләшү рәвешләре буенча башка бер генә базарда да мондый кешеләрне очратмыйсың.

КИТАП ФАНАТЛАРЫ
Кемдер аны «хәерче базары», кемдер «китап базары» ди. Казан­ның Кәрим Тинчурин паркында атнаның һәр якшәмбесендә җыела ул. Ни генә юк монда: яңа уенчыклардан башлап, СССР чорында эшләнгән патефон, самовар, корал, кием-салым, егерме-утыз ел элек чыккан кассеталар һ.б. Мөгаен, баш­ка бер җирдә дә мондый манзараны күрмәссең: кешеләр бер-берсенә, ихтирамлы итеп, исеме һәм әти­сенең исеме белән эндәшә.
Базарда иң күп ихтыяҗ – китап­ка. «Узган атнада әйткән китапны алып килдегезме?» – дигән сорауны бер тапкыр гына ишетмәдек. Бу «әдәбият белән җенләнгән» ке­шеләрне үз күзләрең белән күр­мәсәң, аралашмасаң, дөньяда ан­дый кешеләр бар дип уйламыйсың да. Китап укучы юк, дип зарланабыз бит. Бар икән, менә алар!
Базарны бер кат әйләнеп чыктык. Салкын булгангамы, сатып алучы­лар әллә ни күп түгел. Китаплар сата торган сәүдә ноктасы янында таптанабыз. Сатучы кызыксына:
– Сезне кайсы чор әдәбияты кы­зыксындыра: унсигезенче, унтугы­зынчы, егерменче гасыр?
– Татар китаплары бармы? – дим.
– Бар.
Һәм миңа балалар өчен булган берничә китап күрсәтә.
– Ә классик әдәбият?
– Сезне кем кызыксындыра. Әйдәгез, язып алам. Киләсе атнага алып киләм...
Янәшәмдә торган ир:
– Андрей Болотовны таптыгыз­мы? – ди сатучыга.
– Кайтып җитмәде. Киләсе атнага алып килергә тырышырмын...
Болотов китабын сораучы аб­зыйга күтәрелеп карыйм: өстендә калын бишмәт, аягында йон итек. Яше шактый өлкән булса да, гәүдәсе төз, матур.
– Андрей Болотов исемен күпләр­нең ишеткәне дә юктыр. Әдәбиятны яхшы беләсез, ахры. Болотовның китапларын табу шулай авырмы? – дим.
– Әйе, авыр. Совет чорында да бастырылмаган, хәзер дә юк.
– Интернеттан эзләп карагыз, – дип киңәш бирәм.
– Интернет?! Зинһар, миңа ул турыда әйтмәгез. Тынычлап, шул зәхмәтсез калган гомеремне яшәп бетерергә бирегез. Интернет дигәнегез бүген халыкны чиргә сабыштырып бетерде инде...
Бу абый белән тагын егерме минутлап гапләштек. Казанның бер һөнәр училищесында укы­тучы-мастер булып эшләгән, укымышлы, зыялы ир-ат. Халык­ның китапка битараф булуына, яшьләрнең көне‑төне интернет­та утыруларына көенеп, ачынып сөйләде ул. Аның тагын бер фи­кере кызык тоелды:
– Хәтта армиядә дә булмаган ке­шеләрнең сугыш турында фильм төшерүләре яки әсәр язуларына шаккатам! – диде ул. – Соң, үзең күрмәгән, кичермәгән әйберләрне ничек халыкка җиткереп булсын? Менә шуңа күрә бүген кино да, әдәбият та ясалма. Ышандырмый кешене, фәлсәфәсе юк...
ИШ ЯНЫНА КУШ
Җиргә бүрекләр тезеп куй­ган бер бабайга күз төште. «Бәя­се 300 сумнан» дип язып куйган. Шунда ук тагын бер төлке тун да эленеп тора.
– Бүрекләрне үзем тегәм, кирәк булса ал, – дип, бабай җирдән мутон бер бүрекне алып бирде.
– Ә бу һөнәргә ничек өйрәнде­гез? – дим.
– Өйдә «Зингер» тегү машина­сы бар. Безнең йортта тегә белмә­гән кеше юк иде. Балаларга кием кирәксә дә, җәлт кенә машинага утырдык.

Бабайның исеме Зиннәт Зәби­ров икән. Сиксән дистәне тутырган. Иш янына куш булыр дип, менә шулай бүрекләр тегә, ял көнне аларны базарга алып чыгып сата. Бүрек өчен чималны Колхоз база­рыннан барып ала яки танышлары иске мутон туннар бирә. Бер туннан дүрт‑биш бүрек чыга икән.
– Өч ел элек хатыным вафат бул­ды, – дип сөйләде Зиннәт абый. – Ике кызым бар, алар Канадада яши. Хатыным бакыйлыкка күчкәч, бик авыр булды. Тату, матур яшәдек без. Укымышлы, сабыр кеше иде. Без аның белән сәяхәткә кая гына бармадык. Менә бу төлке тунны да Норвегиядән алып кайткан идек...
Зиннәт бабайның пенсиясе 12 мең сум икән. Кызларыннан ярдәм сорыйсы килми, шуңа да кар­ тайган көнендә базар сатучысына әйләнгән. Хәер, икенче сәбәп тә бар:
– Бүрекләрне теккәндә ялгызлык­ны онытып торам, – диде бабай. – Өйдә күңелсезләнеп ятканчы, мон­да чыгып, кеше белән аралашып керәм. Бу базарда сату итә башла­ганга, ике елдан артык инде. Җәен дә, көзен дә киләм...
Зиннәт бабай кебек өлкән яшьтәге сатучылар күп биредә. Дөрес, алар барысы да үзе эшләгән, үзе җитеш­тергән товар белән сату итми. Кү­бесе базарга кулланылышта булган, көндәлек тормышта артык дип та­былган әйберләрен алып чыккан. Шундыйларның берсе – Фирүзә апа Фатыйхова. Совет заманында эшләнгән тимер кашык-пычаклар, чәйнек, кәстрүл, пәлтә…
– Пәлтәне бер‑ике генә кидем, – диде Фирүзә апа. – Үземнең менә туным бар, ничәнче кыш шуны киям инде...
– Бу иске пычаклар ничә сум тора. Алучы бармы? – дим Фирүзә апага.
– 25 сумнан бирәм. Әле бер нәрсә дә сатмадым бүген, салкын, кеше дә бик йөрми.
Фирүзә апа укытучы булып эшлә­гән, хәзер дә әлеге һөнәр ияләренә хас пөхтәлек, зыялылыгын югалт­маган.
– Сорарга да әллә ничек инде, бу салкында базарга чыгарга нәр­сә этәрде? – дим лаеклы ялдагы мөгаллимәгә.
– Ипилек-тозлык булса да, акча кермәсме дим... Ун мең сум пен­сия алам, шуның 7 мең сумы фатир өчен түләргә китә. Өч бүлмәле фа­тир безнең. Бабай белән икәү генә шунда яшәп ятабыз.
Фирүзә апа тормыш иптәше Мөхәммәт абый белән бер ул үстергән. Бик күп өлкән яшьтәге әти-әниләр кебек, Фатыйховларның да балаларына йөк буласылары кил­ми. Ничек тә шул пенсия акчасына көн итәргә тырышалар.

– Бабай сумкамны базарга ките­реп куйды, бердә янә килеп ала, –диде Фирүзә апа. – Чыккан бае йөз сумлык сата алсам ярый...
– Монда сезнең өс киемнәре сатучы өлкәннәр шактый, алучы бармы икән? – дим.
– Булгалый инде. Узган атнада бер кофта саттым, 150 сумга бир­дем. Кырык яшьләрдәге бер ханым алды. Ул киемнәрне, без үлгәч, ба­рыбер ташлаячаклар, болай ичмаса аз булса да, акчасы була.
«КАЙГЫНЫ БАСАМ, ДИП...»
Базарның ике‑өч җирендә кар­тиналар саталар. Бәяләр төрле: биш йөз сумнан башлап унбиш меңгә кадәр. Ләкин халык карти­налар белән бик кызыксынмый. Берәм‑сәрән бәя сорап киткән булалар.
– Картиналар үзегезнекеме? – дип сатучы ханымга.
– Әйе, үзем ясыйм. Рәсем сәнга­те белән күптәннән кызыксынам. Кызым вафатыннан соң ныклап то­рып картиналар ясарга алындым, кайгыны онытыр өчен...
Миләүшә апа Әхмәтовага алт­мыш яшь тула икән. Бер ел элек КФУның беренче курсында укып йөргән чәчәк кебек кызын югалткан. Хастаханәдә җан биргән ул.
– Табибларның салкын карашы гына баламның үлеменә сәбәп бул­ды, – ди әни кеше. – Бала хәсрәте бик авыр, сөйләп-аңлата торган гына түгел. Депрессиягә бирел­дем. Кызым бишкә генә укыды, бик акыллы бала иде...
Миләүшә апа йокысызлыктан интегә. Күп вакыт төне буе рәсем ясап чыга икән. Гаҗәп, күңелен­дә кара буран өермәсе булса да, Миләүшә апаның картиналары якты төсләрдән тора. Нигездә алар – табигать күренешләре. Җил-давылда ботаклары сынган, сыгылган агач рәсеме, ялгыз ат, ялгыз көймә дә бар.

Картиналарга сорау юк икән. Ашаган белми, тураган белә, ди­гәндәй рәсем сәнгатенең дә үз проблемалары бар:
– Рәсем ясау өчен киндер тукы­ма гына да 500 сумнан башлана. Башка кирәк-яракларын да кушсаң, хезмәтең бушка булып чыга, – диде һәвәскәр рәссам.
– Миләүшә апа, картиналарыгызны кибетләргә тәкъдим иткәнегез юкмы, бәлки алар сатарга куярлар иде, – дим.
– Кибеттә дә берничә картинам тора. Минем бәягә тагын шулкадәр өстәгәннәр. Алучы булмастыр.
– Интернет аша сатып карарга була, – дим.
– Әйе, уйлап карарга кирәк...
Миләүшә апаның хыялы бар – картиналар сату өчен кечкенә генә булса да сәүдә ноктасы ачу. Олы хәсрәт кичергән анага сабы­рлык, иҗат уңышлары теләп сау­буллаштык.
«КОРАЛ – ИР-ЕГЕТНЕҢ КАНЫНДА!»
Ир-атлар күпләп җыелган урын­га күзем төште: корал, ядрәләр са­талар икән! Әйе, чып‑чын корал. Төрле бизәкле пычаклар да бар. Тагын хатын‑кыз аңламаган әллә ниләр...
Корал сатучы ир белән уртак телне тиз таптык. Саф татарча сөйләшүче сәүдәгәр Ирек исемле икән:
– Кайчакта икешәр, өчәр тап­кыр полиция хезмәткәрләрен чакырталар, – диде Ирек. – Мине монда тәртип сакчылары белеп бетерде, популяр кеше...
– Ә ни өчен полиция хезмәткәр­ләре чакырталар? – дим.
– Янәсе, җәмгыятькә куркы­ныч тудырам. Әбиләр дә еш кына килеп сүгә башлый: «Хәзер ха­лык сездән алган корал белән бер-берсен үтерә башлый», – диләр. Мин көләм генә. Гади кешегә, бигрәк тә хатын‑кызга моны аңлату кыен. Әйе, бу ко­рал, ләкин ул чын корал кебек атмый, махсус шулай көйләнгән. Ә бу ядрәләр дә инде бер тапкыр атылган, аның дарысы юк.
– Ул коралны кемнәр ала? – дим.
– Мәктәп укытучылары ала. Тормыш иминлеге нигезләре дәресләрендә укучылар корал төзелешен өйрәнә, шулай ук атып та карыйлар.
Интернет аша заказ биреп, як­шәмбе монда килеп алучылар да күп икән. Корал коллекцияләре җыючылар бар. Кыскасы, Ирек Миңнебаев сәүдә ноктасында беркайчан кеше өзелми.
– Бу эш белән күптәннән шө­гыльләнәсезме? – дим.
– Әйе, күптәннән. Элек иске пычакларга сап ясап, матурлап сата идем. Хәзер әзер пычаклар алып кайтып сатам. Мылтыклар­ны исә үзем җыям. Иске корал сатып алам да төзәтәм, яңартам. Атарга өйрәнер өчен, бер дигән мылтык барлыкка килә.
Улы белән зур булмаган пи­столет карап торган бер иргә мөрәҗәгать иттем:
– Бу пистолет белән нишләргә җыенасыз?
– Дустымның туган көне җитә, бүләккә аласым килә. Дусларга мин шулай корал бирергә яратам, оригиналь бүләк бит.
Пистолетның бәясе 3 мең сум икән. Мылтыклар исә кый­ммәт, маркасы, зурлыгына карап 50 мең, 150 мең сумга да бар.
– Иң арзан товар биредә – бер тапкыр атылган ядрә, – диде Ирек. – Алар 40 сум тора. Аны гадәттә сувенир итеп алалар.

ПУШКИН КИТАБЫ – 150 МЕҢ СУМ
Сәгать уникегә таба кеше шак­тый күбәйде. Ләкин аларның кү­бесе бирегә әйбер сатып алырга килмәгән. Бу – аларның сөйләшү, күрешү урыны. «Якшәмбене көтеп алабыз», – диләр.
Тагын бер нәрсәгә игътибар иттем: сатучылар авызыннан еш кына: «Сыйфат билгесе», – дигән сүз ишетәсең. Ягъни товар СССР заманында чыккан. Бер сөй­ләшү аеруча кызык тоелды. Урта яшьләрдәге ир Сталин портретын карый:
– Бу Кытайда эшләнгәнме? – дип сораган иде, сатучы, берәр начар сүз әйткәннәр диярсең, ка­бынып китте:
– Нинди Кытай булсын? Нәр­сә сөйлисең? Ул вакытта бездә Кытайның исе дә, эзе дә булма­ган! Менә, язуын кара, 1965 елда эшләнгән диелгән... Биш йөз сум гына, ал...
Күп еллар Казан дәүләт универ­ситетында эшләгән аксакаллар белән дә сөйләшеп тордык. Ба­зарның барлыкка килү тарихы кызыксындырган иде, тик төгәл генә җавап бирә алмадылар.
– Әнә, бәлки Айдар беләдер, – диделәр.
Китап, патефон, СССР байракла­ры сатучы Айдар Әюпов таныл­ган шагыйрь Харрас Әюповның улы булып чыкты. КДУның тарих факультетын тәмамлаган.
– 1980нче елларда биредә ба­зар булган, монысын тәгаен әйтеп була, – диде Айдар әфәнде. – Ни­гездә анда күбрәк китаплар сатыл­ган. Әле мин белгәндә дә базарда акча, чүпрәк-чапрак бик юк иде. Күрәсең, сорау бар, әнә китаптан тыш та нәрсә генә сатмыйлар.
Айдар Әюпов бик иске китаплар белән дә сәүдә итә. Букинист дип атасам, дөресрәк булыр. Ба­зарга ул гарәп‑рус сүзлеген алып килгән.
– Бу сирәк китапның бәясе 5 мең сум тора. Узган атнада Кытайдан килгән бер студент кыз заказ биргән иде, – диде Ай­дар Әюпов. – Әле килеп җитмәде, алып китәргә тиеш...
Айдар Әюповта китаплар әллә ни күп түгел: затлы, тарихы булган басмалар белән генә сәүдә итә ул. Мисал өчен Толстойның үзе исән чагында басылган китабы 50 мең сум тора. Китапның бәясе аның тышкы кыйфәте, ничек саклан­ганлыгына да бәйле икән.

– Классик әсәрләргә сорау зур, – ди Айдар әфәнде. – Әгәр язучы исән вакытта нәшер ителгән басма сатуга чыкса, аны шунда ук сорый башлыйлар. Базарда алыпсатарлар күп, алар арзан бәягә яхшы китап­ны эзләп кенә йөриләр. Пушкин­ның 1823 елда басылган «Евгений Онегин» китабы 150 меңгә кадәр тора. Әлбәттә, сыйфаты әйбәт булса. Әгәр кеше базар бәяләрен белмәсә, шундый затлы китапны бик арзанга да сатып җибәрергә мөмкин.
Биредә сатучылар, сирәк китапларны каян алулары белән уртаклашырга яратмый.
Һәркемнең үз юлы, таныш буки­нистлар белән эшлибез, – диләр. Әйе, бу өлкәдә алар аз, чөнки ки­тап, иске әйберләр белән сату итү өчен бизнес булудан тыш, тор­мыш, яшәү рәвеше.
Тагын бер букинист белән та­ныштым – Олег Добролюбов. Би­редә аны белмәүче кеше сирәк, студент вакытыннан бирле китап сату белән шөгыльләнә. Олегның хыялы – кулланылышта булган ки­таплар өчен махсус кибет, яки үзәк ачу. Айдар Әюповтан аермалы була­рак, Олег арзанлы китаплар белән дә сату итә. Кулланылышта булган дәреслекләр, балалар әдәбияты, нәрсә генә юк.
– Тарих белән бәйле китапларга сорау зур, – диде букинист. – Рево­люциягә кадәр чыккан басмалар аерым статуска ия. Тик аларны монда бик алып килмим, заказ бу­енча гына эшлим. Ни өчен дигәндә, затлы китап йөртә‑йөртә таушала яки югалырга мөмкин.
Олег үз эшенең остасы – янына килгән кешене китапсыз җибәрми дияргә була. Толстойның бер то­мын башта илле сумга тәкъдим итте, сатып алучының икеләнгә­нен күргәч 30 сумга «төртте».
...Әлеге базар миңа бүгенге җәмгыятьнең йөзе сыман тоелды. Кичәге укытучы соңгы пәлтәсен сатарга чыккан, чөнки пенсия­се ашарына да җитми. Ә атналар буе эшләп, күпме җан җылысы, хезмәт кергән картиналарга со­рау юк. Китаплар да карлы җирдә үз укучысын көтеп ята. Аерым ав­тор, әсәрләрне санамаганда, алар­га ихтыяҗ бик юк икән.




 
Григорий Ивойлов, төбәк тарихын өйрәнүче, коллекционер:
– Тинчурин паркындагы базарда са­тучы, сатып алучы буларак та еш булам. Тарихына килгәндә, аны махсус өйрән­гән кеше юк дип беләм. Һәрхәлдә, минем ишеткәнем юк. Әйе, аерым мәгълүматлар тупладым. Ләкин ул нигездә кешеләр сү­зенә, аерым фактларга корылган.
Сәүдә тарихын карасак, Россиядә 1860–1870нче елларда үсеш алган сәүдә культу­расы 1917 елгы революциядән соң җиме­релә. Беренчедән, сатарга әйбер калмый, икенчедән, сәүдәгәрләр конфискация яки үтерелүдән куркып, эшләрен ташлый. Күпләр качарга мәҗбүр була.
1920 елда РСФСРның Җинаять кодек­сына «спекуляция» өчен аерым статья кертәләр. Шул рәвешле урамнарда ачык­тан-ачык сәүдә итүләр юкка чыга. Әмма акрынлап барыбер «итәк астыннан сату» чәчәк ата. 1940нчы елларда Россиядә «кара базар» тамыр җәя башлый. Ни өчен дигән­дә, дәүләтнең фронтта да проблемалары җитәрлек, ә «барахолка» көн кадагына килеп баса. Яңасын алырга халыкның мөмкинлеге юк. 1950нче елларда урам­нарда сәүдә нокталары барлыкка килә. Комиссион кибетләр ачыла, шул исәптән Казанда да. Хәтта фабрика эшчеләренең, күрсәтмичә, шкаф-урындыкларны сатуга алып чыгулары билгеле. 1960нчы еллар – «барахолка»ларның чәчәк аткан чоры. Революциягә кадәр булган әйберләрне җыю модага керә. Шуның белән бергә, илгә көнбатыштан совет кибетләрендә сатарга ярамаган джинс чалбарлар, кроссовки, тәмәке кайта башлый. Боларны сатып алу өчен халык ниләр генә эшләми! Иң зур базар Компрессорлар заводы тирәсен­дә була. Нәкъ шул вакыт Ленин бакчасы мәйданында нумизматлар һәм Тинчу­рин паркында китап базары – «Книж­ка» оеша. Соңгысы сәүдә үзәге булудан тыш, китап сөючеләрнең аралашу, җыелу урыны була. Анда китаптан башка әйбер сатылмый. Димәк, Тинчурин паркындагы базарның якынча илле еллык тарихы бар. Әйе, ул бүген үзгәрәк, Ленин бакчасыннан нумизматлар да килеп кушылды. Әбиләр чүпрәк-чапрак сатарга да чыгып утыра. Тик илле ел элек кебек үк, нигездә, бирегә китап сөючеләр җыела.