Татарстанның кайсы шәһәрендә Советлар Союзының барлык романтиклары җыелга

Гигант автозавод рекордлы кыска вакытта сафка бастырыла. Янәшәсендә шулай ук яшен тизлегендә шәһәр калкып чыга. Мондый удар төзелешкә Советлар Союзында гына түгел, бөтен дөньяда да тиңнәр табылмый.
 
ГАСЫР ТӨЗЕЛЕШЕ

Менә бу фотосурәт бик күп нәрсә турында сөйли ала. Буяуга батып беткән роба кигән кызлар ышанычлы адым белән каядыр үз эшләре буенча бара. Сменала­ры башланамы, әллә төшке ашка ашыгалармы? Безгә, ике меңенче еллар күзәтчеләренә, фаразларга гына кала. Һәм аларның куртка­ларындагы «Вологда», «Брянск», «Киров» дигән язуларны укып гаҗәпләнергә... 1970 нче еллар... Ул чакта бик кечкенә шәһәр булган Яр Чаллы бөтен Совет­лар Союзыннан комсомол ро­мантикларын җыя. Бүген безгә бу турыда Романтиклар һәм Эн­тузиастлар бульварлары, Яшьлек тыкрыгы һәм Яшьләр бульвары гына нидер сөйләргә омтыла...
Яр Чаллы Тарих‑туган якны өйрәнү музеенда комсомолның 100 еллыгына багышланган күргәзмә ачылды. Тәүге ил­һамландыргыч экспонатлар – комсомол юлламалары, алар буенча яшьләр үзләре теләп Бөтенсоюз удар төзелешенә агылган. Менә, мәсәлән, мон­дые: «Иптәш Цай Сун‑Ок Ком­мунистлар партиясе һәм Совет хөкүмәте чакыруы буенча мөһим төзелешләрдә тырышып эшләргә теләвен җиткерде... һәм комсо­мол оешмасыннан Кама авто­заводы төзелешенә җибәрелә».

Цай Сун‑Ок кебекләр тулы бер «армия» була. Яшьләр КА­МАЗга грандиоз проектта кат­нашу, тарихка керү, автогигант төзү хыялын тормышка ашыру өчен җыйнала. Фәймә Гыйния­туллина төзелешкә 1976 елда, заводның беренче чираты саф­ка бастырылыр алдыннан килә. Чит телләр укытучысы, Балык Бистәсе район комсомол коми­тетының беренче секретарен тынгысызлыгы «харап итә». Ымсындыргыч яңа «КАМАЗ» сүзе үз эшен эшли. Яңа урында иң беренче алган тәэсирләренең транспарантлардан булуын бү­генгедәй хәтерли әле ул. «Не всем дано так щедро жить – на память людям города дарить» яки «Труд­ность забудется, чудо свершится, сбудется все, что сегодня лишь снится» кебек гыйбарәләр нәкъ менә КАМАЗ рухын чагылдыра да инде. 1975‑1976 нче елларга туры килгән иң киеренке чорда бер төзелеш мәйданчыгында 95 меңгә якын кеше эшли!
– Төзүчеләрнең мондый тупла­нышы буенча дөньядагы башка бер генә төзелеш тә тиңләшә алмый, – ди энциклопедияче, Яр Чаллы Тарих‑туган якны өйрәнү музееның өлкән гыйльми хезмәткәре Билал Канеев. – Хәтта БАМ төзелеше дә территориясе буенча да, вакыты буенча да су­зылганрак була. Автогигантның проект куәте дә таң калдыра – елына 150 мең автомобиль һәм 195 мең көч агрегаты белән двигатель җитештерелә!
…Гигант төзелешкә 1969 ел­ның 13 гыйнварында нигез са­лына башлый – нәкъ шул көнне экскаваторчы Михаил Носков завод салынасы мәйданчыкта беренче чүмеч җирне чокып ала. Шуннан соңгы унбер елда КАМАЗның файдалануга тап­шырылган төп фондлары бәясе ЗИЛ, ГАЗ, ВАЗның өчесенең бергә кушып исәпләнгән фондлары бәясе белән тигезләшә һәм 3,9 миллиард сумны тәшкил итә. Дәүләт комиссиясе заводның ике чиратын да «бик яхшы» бил­гесенә кабул итә.
«БЕЗ ШӘҺӘР‑БАКЧА ТӨЗЕРБЕЗ»
Өр-яңа йорт диварына зур хә­рефләр белән язылган әлеге сүзләр күлләвекләрдә чагыла. Эшчеләр, инженерлар, укытучылар, табиб­лар үз эшләре буенча каядыр ашы­га... Һөнәрләре төрле булуга кара­мастан, барысының да аяк киеме генә бертөрле – резин итек. Бөтен җирдә – тездән балчык. Тик шу­лай да Маяковскийның сүзләре киләчәктән хәбәр кебек яңгырый. Биредә шәһәр‑бакча булачак. Әмма дүрт елдан түгел – Яр Чал­лыны төзү темплары шаккаты­ра. «Иртән өйдән бер юл белән китәсең, кич инде аны урап үтәргә туры килә – ул урында яңа объект төзелгән яки котлован казылган була», – дип искә ала берничә ел буе Бөтенсоюз удар комсомол төзелеше штабын җитәкләгән Рим Халитов.

Төзелеш башланганчы да Чал­лы, кечкенә саналса да, инде үзе­нең тарихы, традицияләре булган шәһәр санала. Тик шулай да КАМАЗ аңа икенче тапкыр туу мөмкинлеге белән яңа тарих бүләк итә.

– Яр Чаллы ялан кыр уртасында төзелә башлады дигәнне ишетсәм, минем ачуым чыга, – ди шәһәрнең мактаулы гражданины, күп еллар буе «Энергетик» Мәдәният йортын җитәкләгән Гөлзада Рзаева. – Шәһәр бар иде инде, һәм аның үзенең тарихы да бар иде. Партия шәһәр комитеты­ның беренче секре­таре Рәис Кыям улы Беляев бирегә килүче һәркемгә бу җирне һичшиксез яратуны мак­сат итеп куйды. Нәкъ менә ярату­ны, ә инде «Без КАМАЗ төзергә килдек, ә сез кем соң әле» дигән әйбер бөтенләй булмаска тиеш иде.
Яр Чаллы музее күргәзмәсендә­ге экспонатлардан берсе – гадәти һәм бүген күнегелгән җиһаз – бетон өчен төзелеш вибраторы. КАМАЗ өчен ул нинди әһәмияткә ия соң?
– Чаллыда беренче нигез чо­кырын казыгач, җирле туфрак­ның бик төрле булуын, кайбер урыннарда сулы комнар да оч­равын аңлыйлар, – дип сөйли музей секторы мөдире Светлана Бабич. – Шунлыктан нәкъ менә биредәге төзелештә беренче бу­лып субайларны бораулау ысулын куллана башлыйлар – котлован урынына скважина бораулыйлар, булачак бинаның нигез форма­сын ясыйлар, аны бетон белән тутыралар, аннары инде бинаның үзен төзиләр. Ә мондый төзелеш вибраторларын эшчеләр бетон­ны тыгызлау өчен файдалана. Ысул үзен аклый – ул тиз, уңайлы һәм арзан булып чыга.
«Мондый колачлы төзелешнең һәм мондый кыска вакыт эчендә шәһәр төзүнең дөньяда булганы юк иде әле», – бу сүзләрне күре­некле совет архитекторы Борис Рафаилович Рубаненко әйткән. Төзелеш проектын һәм шәһәрнең Генпланын нәкъ менә ул эшләгән. Төзелеш темпларын халык саны арту темпларына яраштырып үзгәртергә туры килгән. Халык саны исә геометрик прогрессия буенча арткан: 30 дан 500 мең ке­шегә кадәр! Кайбер көннәрдә КА­МАЗга 500 ләп хезмәткәр килгән.
Вакытлыча торак төзү идея­сеннән шунда ук баш тарткан­нар, чөнки беразга дип кенә төзеп куелганның даимигә әйләнү их­тималы бик зур. Яңа килүчеләрне еш кына вагонга, якын-тирәдә­ге авылларга, тулай торакка ур­наштырганнар. Әмма ул елларда нәкъ менә Чаллыда торак алу бик җиңел булган. Яшерен-батырын түгел, бик күпләр төзелешкә нәкъ менә шуның өчен килгән дә. Сүз уңаенда, күпләргә таныш «ма­лосемейка» термины да биредә барлыкка килгән. Тулы бер гаилә яшәгән бүлмәне шулай атаганнар. Еш кына бер фатирда өч гаилә күрше булып яшәгән. Аларның күбесе КАМАЗ төзелеше вакытын­да гомуми кухняларда башланган дуслыкка хәзергә кадәр тугры.

КОМСОМОЛ, АЛГА!
Ул чакта дәүләт бүләген алган­да, кеше гадәттә совет хакимия­тенә рәхмәт укыган, Ватан бәхе­те өчен киләчәктә дә тырышып эшләргә вәгъдә биргән. Әмма әлеге кагыйдәдән чыгармалар да булган. 1976 елда КАМАЗда бер бригадир Хезмәт Кызыл Бай­рагы ордены белән бүләкләнгән. Аның сәхнәдә әйткән гади сүзлә­ре күпләрнең күңелен йомшарт­кан. «Бу орден минеке генә түгел, ул минем хатынымныкы да, ба­лаларымныкы да. Чөнки алар мине көне‑төне сагынып көтеп торды...» – дигән ул.
Үзе дә орденлы Виктор Ластовка ул очракны хәтерли әле. Виктор КАМАЗ төзелешенә инде тәҗрибә­ле төзүче-инженер булып килә, аннары исә «Камгэсэнергострой» җитәкчесенең беренче урынбаса­рына кадәр үсә.
– Яр Чаллыга килеп төшүгә үк, мин анда чын удар комсомол тө­зелеше булуын тойдым! – дип искә алган Ластовка. – Комсомолның өлгермәгән җире юк иде. Дөре­сен әйткәндә, еш кына моннан файдаландылар да: берәр җирдә эш тукталса – комсомол, әйдә, алга! Һәм комсомоллар сынатмый иде, зарланмыйча, көчәнмичә генә тиз арада хәлне төзәтә.
КПССның Яр Чаллы шәһәр ко­митеты беренче секретаре Рәис Кыям улы Беляев эшне шундый итеп көйли ки, беркем дә ком­сомол оешмалары фикеренә, аларның башлангычларына һәм претензияләренә кул селти алмый. Бу турыда шәһәр партия оешмасында аннан соң беренче секретарь булган, карьерасын исә КАМАЗ төзелешендә гади мастердан башлаган Уел Хөсәе­нов искә ала.
– Таләпчәнлек тә югары бул­ды. Берәр җирдә өзеклек килеп чыкса, Беляев гел: «Ә комсомол кая караган?» – дип сорый иде. Һәм беркем дә, беркайчан да: «Бу безнең эш түгел», – димәде. Чын комсомол хезмәткәре нор­маль эш көненең нинди булуын да белми иде, ә безнең төзелештә бигрәк тә көнне төнгә ялгап эшләү гадәти хәлгә әйләнде.

Ул вакытта теләсә кем Беляев янына кереп, бетон китерүне тот­карладылар, соңга калдыралар, дип зарлана алган, дип сөйлиләр. Төзелеш җитәкчеләре үзләре дә кабинетларында гына утыр­маган. Итек кияләр дә – объект­ка. Теләсә нинди тәнкыйть ты­ныч кабул ителә. Комсомоллар шундый алар: эш бармый икән – шунда ук «Яшен»! Сүз уңаенда, «Яшеннәр» адым саен булган.
– Бөтен җирдә диярлек «Не пи­щать!» дигән плакатлар эленеп торды, – дип искә ала Гөлзада Рзаева. – Кем зарлана, кем елый – юлына ак җәймә. Күп нәрсә эн­тузиазмга һәм яшьлек дәртенә корылган иде.
Бу өзлексез ярышлар заманы була. Бөтенесенең комсомол-яшьләр бригадасы исемен йөртәсе килә – мактаулы бит! Үзләренең тырыш хезмәте нәтиҗәсендә ке­шеләр дан казана. Алдынгыларны бөтенсоюз телевидениесе күрсәтә, алар турында радиодан сөйлиләр, газеталарга язалар. Һәркемгә мәгь­лүм журналлар исә КАМАЗ төзү­челәр өчен махсус бүләкләр булды­ра. Әйтик, ВЛКСМ Үзәк Комитеты журналы «Молодой коммунист» абруйлы «Красная гвоздика» күчмә призы белән бүләкли. «Огонек» журналы исә ел нәтиҗәләре буен­ча иң яхшы бригадаларга кубок бирә. Аны алу өчен җитди көрәш бара, чөнки җиңүчеләр хезмәт ка­һарманнары булып кына калмый, журналдагы репортажлар геройла­рына дә әйләнә. Анда басылганнан соң алар турында бөтен ил белә. Әле алай гына да түгел. Кубок иялә­рен Мәскәүгә чакырып, алар өчен махсус әзерләнгән бик кызыклы мәдәни программа күрсәтәләр.
«Огонек» бүләген беренче бу­лып Александр Зотов бригада­сы егетләре ала. Алар шәһәрдә мәктәпләр төзи. Үз объектының һәр почмагына Зотов 5 тиенлек акча куеп калдырган, дип сөй­лиләр. Янәсе, укучылар да аның кебек алдынгы булсын һәм гел бишлегә генә укысын. Сүз уңаенда, менә ул – әлеге заманның тагын бер истәлекле фотосурәте: берен­че сентябрь линейкасында А дан Н га кадәр параллель сыйныфлар тезелеп баскан! Әти-әниләре сме­налап эшләгән кебек, мәктәптә дә өч сменада укыганнар.
Инде 1973 елда ук Яр Чаллы­дагы Бөтенсоюз удар комсомол төзелешендә катнашучы 8 мең комсомолга «Коммунистик хезмәт ударнигы» дигән исем бирелә. Биредә әле тагын бер мактаулы исем булдырыла – КАМАЗ төзе­леше ударнигы. Билал Канеев әйтүенчә, хәтта бөтен Советлар Союзы масштабында да шундый әһәмияткә ия башка билге бул­мый: камазлылар аны Геройларга бирелә торган «Алтын Йолдыз» кебек кабул итә. Алар өчен ул иң югары бүләк була. Абруйдан кала, бу исем өстенлекләр дә бирә: аның белән бүләкләнүче торак алганда
өстенлеккә ия була, чираттагы ялын үзе өчен уңайлы вакытта ала, транспортта бушлай йөри, һәм аңа шифаханәгә ташламалы юллама эләгә. Бу исемгә Чаллының 5 меңнән артык алдынгы төзүчесе лаек була.
Камадагы хезмәт каһарман­нарының даны тиз арада бөтен Советлар Союзына тарала. Гасыр төзелешен үз күзләре белән кү­рергә теләүчеләр бик күп булып чыга. Әмма ул чакта шәһәрдә про­фессиональ экскурсия үткәрүчеләр һәм туган як тарихын өйрәнүчеләр булмый диярлек. Шунлыктан 1972 елда Казан сәяхәтләр һәм экс­курсияләр бюросының Чаллы фи­лиалын ачарга ниятлиләр. Әле­ге бурыч география укытучысы Валентина Забродинага йөкләнә. Ул төзелеш буйлап кызыклы тур­лар оештырырга тиеш була. Оеш­тырылачак экскурсияләрнең бары­шын объектлар җитәкчеләре белән килештерү таләп ителә. Шундый эшче сәфәрләрнең берсендә Ва­лентина Андреевна яңа гына ка­зылган нигез чокырында поши күреп шакката. Урман кунагын коткаралар, экскурсия маршруты да төзелә. Шундый маршрутлар буйлап йөрергә көн саен уннарча, кайвакыт исә йөзләрчә кеше теләк белдерә – шәһәргә туристлар тулы сигезәр-тугызар пароход килә.

ЯШӘГӘН ДИ, БУЛГАН ДИ...
Анатолий Васильев Чаллыга дусты белән 1972 елда самолетта очып килә. Шәһәргә төнлә генә килеп җитәләр. Кунакханәгә ба­рырга җыенуларын әйткәч, авто­бустагы юлдашлары барып та тор­маска киңәш бирә – анда урын юк икән. Янәшәдәге бер-берсен ярты ел буе күрмәгән гашыйк­лар үзләре янына тулай торакка чакыра аларны: «Әйдә, килегез, безнең тулай торакта урын бар!»
– Кая килеп эләктек соң без, бу удар төзелешкә изгеләр җыел­ганмы әллә, дип аптыраштык, – дип искә ала үзенең Чаллы ту­рында беренче тәэсирләрен киләчәктә шәһәр электр челтә­ренең район башлыгы буласы Анатолий Васильев.
– Яшәү шартларымы? Бөтен җирдәге кебек, бездә дә проб­лемалар җитәрлек иде, тик без аларга игътибар итмәскә ты­рыштык, – ди Гөлзада Рзаева. – Резин итек, бер телем икмәк­не икегә бүлеп ашау... Яңа ел алдыннан бер банка майонез табылса, димәк, оливье була­чак! Кемдәдер суган, кемдәдер бәрәңге бар. Бергәләшеп ясый­быз да бергә ашыйбыз. Бөтен бәйрәмнәрне бергә үткәрдек. Бу чын дуслык иде.
Ул чакта чаллыларның уртача яше 24 яшь тәшкил итә. Зур төзе­лешләр романтикасы гүзәл зат­ларны да үзенә тарта. Еш кына Чаллыны кәләшләр каласы, аннары исә... йөкле хатыннар шәһәре дип тә йөртәләр. Биредә башта бәби тудыру йорты бул­мый, Зәйдә табарга туры килә. 1973 елда үзләренең бәби туды­ру йорты файдалануга тапшы­рыла. Беренче ярты елда анда 5 меңнән артык бәби туа. Балалар бакчалары җитешми, шунлыктан сабыйларны чиратлап карый­лар – шул ук комсомол дуслы­гы ярдәмгә килә. Әмма автоги­гантны һәм бөтен бер шәһәрне төзергә хәлләреннән килсә дә, үз гаиләсен төзи алмый калучы­лар да шактый биредә.
– Беләсезме, бу төзелеш арка­сында күп кеше ялгыз калды, – дип сөйли Гөлзада Рзаева. – Эшкә баралар да – арып‑талып кайта­лар. Монда инде кәләш йә кияү эзләү кайгысы түгел. Нәтиҗәдә, гаилә дә, бала да юк, туганнар исә еракта, шунлыктан гомере буе ялгыз яшәүчеләр дә күп. КА­МАЗ күп язмышны сындырды.
… Бервакыт, тулай торак янын­нан үткәндә, Гөлзада Рзаева мондый күренешкә тап була: ике комсомол, сагышланып, гар­мунда уйнап утыра. Нишләп бо­лай боегып утыруларын сорарга дип яннарына туктала. Егетләргә туган йорт, туган авыл җылылыгы җитмәве ачыклана. Шунда авыл­лардагы кебек кичке уен оештыру идеясе туа.
– Бер атна эчендә диярлек без үзебезнең Мәдәният йор­тында бик күп гармунчыны тупладык, – ди Гөлзада Рзаева. – Беренче уенны атнакич – пән­җешәмбе оештырдык. Яшьләр агыла башламасынмы! Аларга рәхәтләнеп бию, җырлау, кызлар белән танышу мөмкинлеге туды. Безнең кичке уенны хәтта ТАСС килеп төшереп китте. Әле хәзерге чараларда да: «Кайсыгыз кич­ке уенга йөрде?» – дип сорасам, бик күпләр кулын күтәрә.
Сүз уңаенда, бүген без күрергә күнеккән «Энергетик» Мәдәният йорты 1973 елда төзелгән. Шул ук комсомоллар салган аны. «Без гигант завод һәм гүзәл шәһәр тө­зибез, һәм анда күркәм күңелле кешеләр яшәргә тиеш», – дигән Рәис Беляев.
– Без бит бушка, ял көннәре­без – шимбә һәм якшәмбеләрдә салдык бу бинаны. Рәхәтләнеп йокы туйдырыр урынга, төзе­лешкә килә идек, – дип искә ала Гөлзада Рзаева. – Акча ли­миты заводка һәм шәһәргә генә бирелә иде. Әмма безнең җитәк­челәр Мәдәният йорты салуга да каяндыр акча тапты. Кемнәр генә килмәде аннары безнең янга! Без Евтушенко һәм Рож­дественскийны тыңладык, Вы­соцкий һәм Зыкина белән кочак­лаштык…

… Чаллыдагы тарих музее экс­позициясенең иң түрендә, пыя­ла витриналар чолганышында илдәге Бөтенсоюз удар комсомол төзелешләренең эстафета факе­лы тора. Аңа үзе булган героик хезмәт урыннарының эмблема­лары беркетелгән. Чиркей ГЭС, Чернобыль АЭС, Тольяттидагы машина төзү заводы... Яр Чаллы –әлеге бөтенсоюз эстафетасының соңгы пункты.
 
 
 
Фотолар Яр Чаллы шәһәре Тарих-туган якны өйрәнү музее архивыннан;