«Тере музей»га рәхим итегез!

Шулай дип каршы алалар бирегә килгән кунакларны. Россия тарихының иң борынгы чорларыннан алып бүгенге көнгә кадәрге этапларын колачлаган, «тере музей» дип исемләнгән әлеге мультимедиа күргәзмә быел Россиянең күп кенә эре шәһәрләрендә тәкъдим ителде. Уфа, Казан, Төмән, Самара... Әйтүләренә караганда, соңгы мәйданнарның берсе булган Самарада гына да аны беренче көннәрендә үк 17 меңнән артык кеше караган. Бездә, Казанда исә, бу сан, килгән кунакларны да исәпкә алсак, 50 меңнәргә җыела, диләр.
ЗАМАНЧАЛЫК – БЕРЕНЧЕ УРЫНДА
«Россия – минем тарихым» про­ектына биш ел. Аның идеясенең авторы – Егорьевск епископы, Патриархлар советының җаваплы секретаре Тихон (Георгий Шев­кунов). Ул Гуманитар проектлар фондының экспертлар советы җитәкчесе дә булып тора. Ә бу советка Россия тарихы институ­тыннан (РАН) башлап, Россиянең башка бик күп мәртәбәле уку йорт­ларының күренекле академикла­ры, профессорлары керә. Алар фи­керенчә, яшьләр өчен дә, өлкән һәм урта буыннар өчен дә кызы­клы, мавыктыргыч булырдай про­ектның төп максаты – үткәнебез һәм бүгенгебезнең тарихына анык нәтиҗә һәм бәя бирү, безнең та­рихны өр-яңадан ваемлау. Проект РФ Президенты администрациясе тарафыннан югары бәяләнде һәм Россиянең эре шәһәрләрендә күрсәтелергә тиеш, дип табылды. Әлбәттә, җирле тарихи-мәдәни пластны да исәптә тотып. Милли республикаларга килгәндә, соңгы момент аеруча зур әһәмияткә ия, билгеле. Мисал өчен, җәй көне Уфа­да узган күргәзмәдә башкортлар үзләрендәге күренекле шәхесләр­гә, тарихларындагы сәхифәләргә урын бирде. Казандагы күргәзмәдә дә бу шулай. Бар яктан уйланыл­ган һәм тулы бербөтенне тәшкил иткән тере экраннар арасында йөрисең-йөрисең дә, кинәт кенә, көтмәгәндә, «Татарстан тарихы битләреннән» дигән панельләргә килеп төртеләсең. Күңел сөенеп, очынып китә. Алар аз‑азлап кына булса да, әзер проектка өстәмәләр кертү кебек четерекле бурычны үз өстенә алган ТР Фәннәр акаде­миясенең Ш.Мәрҗани институ­ты командасына шактый кыенга килгәндер, дип фаразларга җир­лек бар. Әлбәттә, проект милли күзлектән карап оештырылган очракта без бөтенләй башка та­рихны күрер идек, әмма – кунак ашы кара-каршы, дигәндәй... Мил­ли тарихыбызга реконструкция ясауны үзмаксат итеп куйган бел­гечләрнең берсе – ТР Фәннәр ака­демиясенең Ш.Мәрҗани институты фәнни секретаре Бәхтияр Искәндәр улы Измайловка мөрәҗәгать иттек. Ул безгә Татарстан тарихы белән бәйле сәхифәләрнең ничек тупла­нуына ачыклык кертергә булышты.

«ТАРИХНЫҢ ШОМА ГЫНА БУЛМАВЫН АҢЛАДЫЛАР...»
Бәхтияр Измайлов:
– Без Мәскәүдәге оештыручы­ларның заказы буенча эшләдек. Федераль үзәкнең һәм үзебезнең Мәдәният министрлыгының за­казы, дисәк дөресрәк булыр. Ре­гиональ компоненты өстәү буенча махсус комиссия төзелде: Фәннәр академиясе, Милли музей һәм үзе­безенең Тарих институты керде ул комиссия составына. Федераль үзәккә үзебезнең концепция­не тәкъдим иттек, һәм, әйтергә кирәк, сөйләшү барышында безгә карата Россия Тарих институты белгечләреннән сораулар минимум булды. Коллегалар безнең рецен­зентлар иде, һәм контентны эшлә­гәндә, безгә бурычларны да алар куйды. Региональ компонентны, аңлашыла ки, күргәзмәнең инде әзер схемасына яраштырып эшләр­гә кирәк иде. Бу яктан проблемалар тумады дияргә дә була, әмма та­рихка карашның ике яклы булуы, әлбәттә, үзен сиздерде. Мәскәүдән караганда тарих бит ул бердәй, ан­дагылар уйлаганча гына күренә. Әмма регионнар белән җыелып сөйләшүләр, комиссияләрнең эшчәнлеге барышында Федераль үзәк үзе дә ул тарихның шома гына булмаганлыгына янә бер мәртәбә инанды.
Һәр регионның – үз карашы, үз нокталары. Мисал өчен, бездә­ге проектны эшләгәнче үк Уфада килеп туган прецендент: Салават Юлаев башкортлар өчен милли каһарман дәрәҗәсендә йөри тор­ган шәхес, региональ компонентта аның, әлбәттә, үз мәртәбәле уры­ны бар. Ә Россия тарихында аның роле шактый шикле ракурстан бәяләнә. Гомумән, Пугачев вос­станиесенә мөнәсәбәтне Россия тарихы дәреслекләреннән бары­быз да яхшы хәтерлибез. Четерекле сораулар милли республикалар тарихына килгәндә, шактый күп. Бездә, мисал өчен, Казанның алыну вакыйгасы милли фаҗига, дәүләт­челекне югалту, күп елларга сузылган әрнү буларак кабул ителсә, Россиянең империячел сәясәтендә ул – чираттагы җиңүләрнең берсе. Чукындыру сәясәтенә килгәндә дә, хәлләр шулайрак. Без моннан, регионнан торып, моны күрәбез, аларга да аңлатырга омтылыш ясап карыйбыз. Аңламадылар, рецен­зентлар бәйләнеп, фикерен тагып утырды, дип әйтә алмыйм. Эш кон­фликтлы булмады. Без үзебезгә би­релгән кадәр өлешләрдә үзебезнең тарихка региональ карашыбызны тиешенчә күрсәтә алдык, дип уй­лыйм. Бездә 42 залның 40ында ул җирле компонент бар. Кайбер республика-регионнарда, төрле сәбәпләргә бәйле рәвештә, юк та аның кадәрле сәхифә.
Әлбәттә, күргәзмәнең, ул гаять заманча, югары кимәлдә эшләнгән булуына карамастан, сораулар уята торган яклары җитәрлек. Әйтик, борынгы тарих. Әгәр төрки‑татар тарихына борылып күз салсак, без, аны, сүз дә юк, Киев Русе чорыннан башлый алмыйбыз. Без борынгы тарихка кагылышлы залларны ике тапкырга арттырыр идек. Монда төрки каганатлар да ке­рергә тиеш, һуннар тарихына кагылышлы этаплар да... Кав­каз халыкларына килсәк, аларда да сораулар күп. Чөнки, Киев Русе оешканчы ук, Кавказ территория­сендә шәһәрләре белән данлыклы цивилизацияләр булган.
Ә инде рухани компонентка килсәк, бу аңлашыла: Патри­архлар советы нәкъ менә ди­ни-мәдәни бердәмлекне күздә тотып, Россия тарихының яңа эта­бында үзенә күрә бер идеология булдырырга омтыла. Тарихта «центрический» дип йөртелүче карашка һәм алымга нигезләнгән булуына карамастан, бу – бик зур, саллы хезмәт, һәм ул яңа заман яшьләренә юнәлтелгән, алар фай­дасына эшләр дә дип өметләник.

ЧИПТАГЫ ТАРИХ
Чынлап та, файдага булсын иде, дигән теләк туа. Чөнки күргәзмә­нең буеннан-буена без, нигездә, христиан дөньясы кыйммәтләре белән очрашабыз, Россиядәге башка диннәр, конфессияләр һәм күзаллаулар, төп стенд белән күз уңыннан читтәрәк калып, «төбәкнеке» булып кала бирә. Үзәктә формалашкан проект өчен моның табигый булуын аңлый­быз, билгеле, әмма яшь буында бу сораулар уятмаска, һәм шулай тиеш дип кабул ителергә дә мөм­кин бит, дигән шик уяна. Экспози­цияләрне карап йөргән яшьләрне туктатып, аларга сораулар биреп карадым. Арада төрлесе бар. Мәк­тәп укучылары да, студентлар да. Кайсылары әти-әниләре, укы­тучылары белән килгән. Менә Артур, ул студент. Бер төркем дусларын ияртеп, күргәзмәгә инде өченче тапкыр килүе икән.

– Миңа күргәзмә бик ошады. Идеясе дә, заманчалыгы да – озак итеп алкышларлык. Аеруча оша­ганы – интерактив уеннар, квест­лар, биремнәр, белемнәреңне рәхәтләнеп сынап карарга мөм­кин. Мин тарих белән мәктәптә укыганда ук кызыксына идем, шуңа монда әллә ничә килдем инде, дусларымны да алып кил­дем. Кызларны, гадәттә, тарихи ретроспективага корылган гөмбәз җәлеп итә. Ул, чыннан да, искит­кеч. Тере вакыйгалар куемтысына кереп киткәндәй буласың...
– Ә сине татар тарихына, Та­тарстан тарихына кагылышлы сә­хифәләр җәлеп итмәдеме, сораулар тудырмадымы? – дип сорыйм Артурдан. Аның әнисе – татар, ә әтисе рус милләте вәкиле икән. Ул мәктәптә рус телендә укы­ган, БДИны бик яхшы баллар­га тапшырган. Юрист һөнәрен үзләштерә. Киләчәктә Казанда калырга җыенмый. Амбицияләре – зурдан.
– Мин тарихка фактлар җыел­масы буларак карыйм, авырту ноктасыннан түгел. Бу – заманча караш, – дип җавап кайтара Ар­тур, елмаеп. – Килешәсездер, бү­ген кешеләрнең мөмкинлекләре – санап бетергесез, телләр беләсең икән, яхшы профессияң бар икән, дөньяның теләсә кайсы почма­гына чыгып кит тә, сынап кара үзеңне! Югары технологияләр заманында, күз иярмәс тизлекләр чорында яшибез бит...
– Ә үзең тарихны ничек язар идең? Дөнья бит сезнең кулга калачак... – дип, төрттерүемне дәвам итәм.
– Мин ул тарихны инде язып, сүздә теркәп торырга кирәк булмаячак, дип уйлыйм, ул, бәлки, безнең баш миебезгә ур­наштырылган чип рәвешендә булыр. Иң мөһиме – конфликт­ларны сугышсыз хәл итүгә ирешү бүгенге заманда. Фашизмнан арынсак иде инде. ХХI гасыр – урамда...
Яшьлек максимализмы ял­кынын бөркеп, дусларын куып тотып, Артур стендлар арасын­да югала. Ә мин игътибарымны күптән җәлеп иткән бер абзыйга юнәлтәм. Ул Казанның бер мәк­тәбендә күп еллар буена физи­ка укыткан, хәзер лаеклы ялда икән. Илдар әфәнде күргәзмә­не зур игътибар белән карый, үзе белән килгән иптәше белән фәлсәфә куертып, бәхәсләшеп алалар. Интеллигентларча кыяфәте, фикерләре белән җәлеп итте ул мине.
– Нәрсәсе белән ошый сезгә күргәзмә? – дип сорыйм.
– Ошаган ягы – заманчалык. Бар да бер структурага җыелган, бар да тиешенчә, порцияләп би­релә. Әмма структура үзе уры­ны‑урыны белән шактый күп со­раулар уята, – ди ул. – Күргәзмә­нең азагына табарак героик па­фосның өстенлек алуы да күңел­не кырды бераз. Безнең илебез бит әллә ни мактана алмый үзенең яшәү минимумы белән. Ә монда – барысы да искиткеч...

Экспозиция турында Россия Федерациясе Президенты Вла­димир Путин болай дигән иде: «Экспозиция барлык җиңүләре һәм проблемалары белән без­нең илебез тарихының объектив картинасын күрсәтә». Илебез та­рихы канвасына милли төбәкләр тарихын да кертеп, ил буенча бердәм экспозиция күрсәтсәк, барлык халыкларның үткәнен белү күбрәк нәтиҗә бирер иде.