ТУ-144 интерактив музее

Музейда саклана торган борынгы әйберләр белән танышу хөрмәткә лаек гамәл – шигем юк. Тик шулай да гасыр тузаны кунган реликвияләрне өйрәнер урынына сезгә дөньяда тавыш тизлегеннән дә тизрәк оча торган беренче пассажир лайнеры штурвалы артына утырырга тәкъдим итсәләр, нишләрсез? Уйлап та торасы юк – әлбәттә, күк!

 
…«Двигательне җирдә кабызу» төймәсенә басуга, пилот кабина­сында бөтен мизгел эчендә үзгәрә башлый. Двигательләрнең шавы көчәя бара, менә ул иң чик ноктага җитә, һәм син үзеңне старт алдын­нан ракетада утырган космонавт кебек хис итә башлыйсың. Гадәти «аэрбасларның» гүләве Ту-144нең дөбердәве белән чагыштырганда – черки бызылдавы кебек кенә.
СТАРТКА!
Аннан соң – тизлек алу, шул­кадәр тиз ки, син очучы кәнәфиенә сеңгәннән-сеңә барасың. Штур­валны үзеңә тартасың, машина җирдән аерыла һәм, кисәк кенә болытларны энәдәй тишеп, юга­рыга омтыла. «Туполев» очкычы­ның күтәрелгәндә яхшырак күрү өчен төшерелгән «торна борынын» урынына кайтарырга вакыт! Тумб­лерда чирткән тавыш – хәзер инде самолет ракетаны хәтерләтә. Бер­ничә минут‑һәм «ракета» тавыш тизлегенә кадәр тизләнеш ала. Сәгатенә мең ике йөз километр, мең өч йөз, мең биш йөз, ике мең…
Коточкыч тизлек! Ә монда, пи­лот кабинасында, приборлардагы күрсәткечләргә карап һәм кор­пусның вибрациясен тоеп кына, тизлекнең гаять зур икәнлеген аңлыйсың. Һәм тагын тыштагы тавыш – фюзеляж буенча каты кы­сылган һава ташкыны ысылдап үткәндәй тоела…
– Сез ишеткән тавыш, тойган йөкләнеш – Ту‑144 экипажына чын очыш вакытында төшкән ке­бек үк, – дип безне күктән җиргә кайтара экскурсоводыбыз – очучы- инструктор тавышы...
СТРАТОСФЕРАДА ҖИР НИЧЕК ШАУЛЫЙ
Юк, сез чыннан да совет «кон­кордының» пилот кабинасында, тик җирдә – Казанда. Илдә, юк, мөгаен, дөньяда да беренче Ту‑144 очкычы интерактив музеенда. Ул КМТТУ‑КАИ тырышлыгы белән ачылды. Ә инде командир кәнә­фиендә, чын штурвал артында утырып, «чып-чынлап» очу мөм­кинлеге, әлбәттә, лайнер-музей­ның төп «фишкасы».
– Самолёт, экипаж кабинасы, приборлар – барысы да чын. Алай гына да түгел безнең кабинада тулы интерактив, аэродинамик плат­формага кадәр, – дип сөйли Алинә Хәбибуллина, КМТТУ-КАИның җәмәгатьчелек белән элемтәләр идарәсе башлыгы урынбасары. – Гади генә әйткәндә, пилот кәнә­фиенә утырган кешедә тавыштан тизрәк тизлеккә ия самолет белән идарә итү иллюзиясе туа: һавага күтәрелү, шәһәр өстеннән очып үтү, төшеп утыру...
Чыннан да, тулы иллюзия. Ә ал­ган тәэсирләр – бернәрсә белән дә чагыштырырлык түгел. За­манча берәр «боингтан» тавыш тизлегеннән дә тизрәк очучы Ту‑144 пассажир самолётына кү­чеп утыру – балалар каруселеннән соң «американ тавында» атынуга тиң. Һәм бу музей тудырган той­гылар гына түгел. Әйтик, мәсәлән, ерак 1977 елда совет «суперсони­гында» Мәскәү – Алма‑Ата рей­сы буенча ничек очуы турында бер пассажир болай дип сөйли: «Иң кызыгы – очкычны уратып алган зур тизлекле һава ташкыны. Төгәлрәге, Ту‑144 сыдырып үтүче кысылган һава. Двигательләрнең тигез гүләвеннән тыш, шактый көчле ысылдау, ул двигательләр тавышына өстәлә һәм кайвакыт хәтта тавышны ничектер «кыс­рыклап та чыгара»: «Ш-ш-ш-ш...». Аның конкрет чыганагы юк, ул бө­тен җирдән ишетелә: очкычның бортларыннан, өстеннән, астын­нан. Моны нәрсә белән чагыш­тырып була? Зур булмаган басым нәтиҗәсендә баллоннан кысылган һаваның чыгуы белән. Кемнең, әй­тик, авиазаводта, пневмоинстру­мент кулланылган цехта эшләгәне бар, алар әлеге ысылдау авазын беләләр…».
БЕЛЕШМӘ
Борт номеры 77107 (завод но­меры 05-1) булган Казан Ту‑144 очкычы– Советлар Союзында Туполев ТКБнда эшләнгән бе­ренче тавыштан тизрәк очучы пассажир самолётлары семья­лыгы вәкиле. Беренче мәртәбә һавага 1975 елда күтәрелә.Сы­нау очышларында кулланыла. Очыш массасы 195 тонна (һәм коммерция йөкләнеше 15 тон­на) булган очкычның очыш ераклыгы 3080 км ны тәшкил итә. 77107 номерлы борт Ту‑144 самолётлары паркында иң зур очу сәгатенә ия: 830 сәгать һәм 455 күтәрелү-төшү.
 
ВАКЫТ ҺӘМ КОНКУРЕНТЛАР БЕЛӘН УЗЫШТА
СССРда эшләнгән тавыш тиз­легеннән тизрәк Ту‑144 – инглиз һәм французларны (аларның пасса­жир «Конкорд»лары һавага соңрак күтәрелә) һәм үз вакытын узган самолёт. Шул ук вакыт аның өчен рәхимсез дә була. Дөньяда барлы­гы җиде Ту‑144 сакланып калган. Шуларның берсе Германиядә, Зинс­хаймда, җирле музейга куелган. Анда совет белгечләренең заманны уза алган проекты иң кыйммәтле экспонатлардан санала.
Казандагы Ту-144, парадокс, 30 елдан артык шәһәр читендә­ге бетон койма артында боегып утырды. Бары тик берничә ел элек лайнерны яңа урынга күчерергә һәм халык каршына куярга карар кылынды. Күчерергә, дип әйтүе генә җиңел – гаять зур колачлы күп тонналы машина шәһәр урам­нарына берничек тә сыя алмый.
Һәм шул вакытта КММТУ‑КАИ­да шактый акчалар таләп иткән махсус операция эшлиләр… Аннан соң, Ту‑144 тиешле районга «тө­шеп утыргач», аңа совет чорына хас традицион аэрофлот формасын «кидерәләр». Ә инде очкыч бөтен матурлыгы белән шәһәр урамын ямьли башлагач, аның казанлы­ларны һәм кунакларны магниттай үзенә тартуы ачыкланды.
Бөек илнең горурлыгы булган лайнер фонында төшерелгән сел­фи челтәр буенча мизгел эчендә таралды.Шуңа күрә авиация вузы­ның лайнерны Ту‑144 интерактив музеена әйләндерү карары әлеге вакыйганың мантыйкый дәвамы булды. Тик менә КММТУ‑КАИга әлеге ниятне тулысынча үз акчасы­на гына башкару мөмкин түгеллеге дә ачыкланды. Нишләргә?
Владимир Путинның Казанда җәмәгатьчелек вәкилләре белән очрашуы вакытында вуз ректоры Альберт Гыйльметдинов аңа ярдәм сорап мөрәҗәгать итте. Президент: «Яхшы идея, әлбәттә, ярдәм итәргә кирәк», – дип белдерде. Дөрес, шун­да ук СССР Министрлар Советы рәисе Алексей Косыгинның Ту‑144 очкычының күпме торуы турын­дагы сорауга җавабын кабатлады: «Моны мин генә беләм, әмма бер­кемгә дә әйтмим…».
«Мин моны шуңа әйтәм: проек­тыгызны гамәлгә ашыру акыл­га сыярлык кысаларда булырга тиеш», – дип аңлатып китте Вла­димир Путин.
ТАВЫШ ҺӘМ АКЧАЛАР БАРЬЕРЫ
Акылга сыярлык кысаларда интерактив музей, дөресен генә әйткәндә, җәй көнне үк эшләп китә алыр иде. Май аенда РФ Прези­денты Владимир Путин имзалаган документта болай диелгән: «Россия Федерациясе Фән һәм югары белем министрлыгына А.Н. Туполев исе­мендәге Казан милли тикшеренү техник университеты – КАИ ба­засында илебез авиасәнәгатенә багышланган интерактив тех­ника музеен оештырырга ярдәм итәргә һәм аның эшли башлавын 2019 елда Казанда узачак «Ворлдс­киллс» стандартлары буенча һөнә­ри осталык дөнья чемпионаты ачы­лышына туры китерергә…».
Күрәсең, ярдәм белән министр­лыкта ниндидер аңлашылмау­чанлыклар килеп чыккан, шуңа күрә әлегә хәбәрчегез – Президент грантлары фонды булышлыгы белән яңартылган һәм виртуаль дөнья технологияләре белән җиһаз­ландырылган пилот кабинасында «очкан» сирәкләрнең берсе. Хәер, махсус симуляторда Казаннан Рос­сия башкаласына «очкан» кешеләр арасында РФ фән һәм югары бе­лем министры Михаил Котюков та бар. Күргәннәрдән тәэсирләнеп, ул проектны гамәлгә ашыру дәвам иттереләчәк, дип вәгъдә бирде.
Самолёт-музейда аның рәсми ачылышына тагын нәрсәләр бар­лыкка киләчәк соң? Ту‑144 салоны­ның бер өлешен вак детальләренә кадәр элеккегечә итеп ясаячаклар, пассажирлар кәнәфиләрен дә үз урыннарына кайтарачаклар. Икен­че өлешендә интерактив зона оеш­тырылачак, анда теләге булганнар­ның барысы да физика законнарын өйрәнә алачак. Дәреслекләр буенча түгел – гамәли рәвештә. Биредә, мәсәлән, кечерәк кенә аэродинамик торба урнаштыру карала. Ә самолет янәшәсендә музей бинасы булырга тиеш. Эчтә – «суперсоник»ның уни­каль двигателе, самолёт макетлары, панорамалы кинотеатр… Монда 1969 елның 5 июнендә – инглиз һәм французлардан иртәрәк – тавыш каршылыгын беренче тапкыр җиңгән Ту‑144 самолёты тарихы турында барысын да белергә мөм­кин булачак.
КАНАТЛАРДА – ЙОМЫРКА ТӘБӘСЕ
Ә хәзер чынлыкта барысы да ни­чек булырга мөмкинлеген күз ал­дына китерик. Менә сез трап буен­ча өскә күтәреләсез, кулыгыз белән фюзеляжга кагыласыз – ул төшке кояш нурларыннан җылынган. Экскурсовод ролен башкаручы бортпроводник аңлата:
– Очыштан соң «суперсоник»­ның канатында йомырка тәбәсе ясарга була иде, диләр, ул, янәсе, шулкадәр кыза. Бу, әлбәттә, шаяр­ту, ләкин чынбарлыкка бик якын. 20 мең метр биеклеккә күтәрелеп, тизлекне сәгатенә 2500 км га кадәр арттырганда очкычның тышкы ягы 150 градуска кадәр кыза!
Лайнерның корпусы галәмдә­гедәй диярлек температура алма­шуларына чыдый.
Алга таба меник – Ту‑144 сало­нына рәхим итегез! Биш рәт кәнә­фи, баш тия торган урында ап‑ак тышлар, проводникларны (алар эшли!) чакыру төймәсе һәм узган гасырдагы совет газеталары – ала­ры ачыла торган өстәлләрдә. Мон­дагы шартлар – нәкъ менә атаклы аэрофлот флагманындагы кебек үк.
Ту-144 пассажир лайнерлары арасында беренче булып тавыш тизлеге каршылыгын уза алды, тик СССРда даими рейслар баш­лауда артта калды. Бары тик генсек Леонид Брежнев чит илгә сәфәре вакытында «Конкорд»ның ничек эшләгәнен күргәч кенә, «үзебез­нең» пассажир очышларын баш­ларга команда бирелә. Өстәвенә, совет самолёты һәм аэродром хезмәтләре, дөресен генә әйткәндә, моңа әле бик әзер булмый. Внуко­водан беренче мәртәбә реклама сыйфатында һавага күтәрелгәннән соң, самолётны башка аэродромда утыртырга туры килә, чөнки дви­гательләрдәге кызган газлар очып китү полосасына зыян китергән була, дип сөйлиләр. Ә башкаладан Алма‑Атага оештырылган даими рейсны очучылар «поцелуй тиг­ра» дип атыйлар, эш шунда ки: Ту-144нең резервта запас ягулыгы булмый диярлек. Казахстан баш­каласында һава торышы уңайлы булмаган очракта самолёт башка аэродромга барып та җитә алмаска мөмкин була...
Экскурсовод гаҗәеп самолёт ту­рында сөйләгән арада без, «пас­сажирлар», кәнәфиләргә чумып, очкычта бирелә торган сыйлар­ны тәмләп карыйбыз – Мәскәү – Алма‑Ата рейсында 40 ел элек тә шундый ук бокалларга салын­ган каберне яисә рислинг тәкъ­дим ителгән. Ул, сүз уңаеннан, 1977 елда (бары тик бер генә ел) Ту‑144 башкарган бердәнбер даи­ми пассажир рейсы була. Казахс­тан башкаласына кадәр араны самолёт ике сәгатьтә үтә, билет бәясе‑80 сум, СССРдагы уртача хезмәт хакыннан күпкә кимрәк.
Шундый легенда да бар: имеш, әлеге рейска утырган һәр кешенең паспортына: «Летал на Ту-144!» мөһерен сукканнар. Сүз уңаен­нан, ни өчен әле әлеге салонда булып чыккан һәр кешегә махсус мөһер сугылган открытка бүләк итмәскә, ди? Анда кайчандыр инглиз-француз «Конкордына» көндәш булып торган совет оч­кычының сурәте ясалган булсын – истәлеккә.
 

Махсус симуля­торда Казаннан Россия башкаласына «очкан» кешеләр арасында РФ фән һәм югары белем министры Михаил Котюков та бар.
 

Пилот кабинасы. Монда сезгә та­выш тизлегеннән тизрәк очучы пассажир лайнер­ларында беренче экипажлар махсус костюмнарда оч­каннар, дип сөйл­әячәкләр – кинәт кенә герметиза­ция бозылу очра­гына…
  
ИРЕКЛЕ ОЧЫШ ЭФФЕКТЫ
Иң кызыгы – десертка. Пилот кабинасы. Монда сезгә тавыш тиз­легеннән тизрәк очучы пассажир лайнерларында беренче экипаж­лар махсус костюмнарда очканнар, дип сөйләячәкләр – кинәт кенә герметизация бозылу очрагына…
Сезгә самолётның очында зур булмаган канатлар (бу Ту‑144 конструкциясенең үзенчәлеге, ул машинага күтәрелгәндә һәм тө­шеп утырганда тотрыклылык өсти) белән «идарә итәргә» рөхсәт итәчәкләр. Ә аннан соң очышка «рөхсәт» бирәчәкләр...
Очыш тәмамланганда сезгә буйсынган лайнер, үзенең «тор­на борынын» аскарак төшереп, җай белән генә бетонга тиячәк. Двигательләр гүләве әкренләп ты­начак, әмма сез әле чын очышта алгандагыдай тәэсирләрегездән озак вакытлар арына алмаячаксыз!
 
СҮЗ УҢАЕННАН
Беренче тапкыр Ту‑144 интерактив музеен ачу идеясен «Татарстан» журналы әйтте. «Полеты в мечтах и наяву» («Татарстан»,2016 елның июле, рус версиясе) мәкаләсендә Казанда Ту‑144 музее нинди була алуы турында җентекләп сөйләнде. Шунысы гаҗәп: безнең репортажда языл­ган күп нәрсәләр өч елдан соң тормышка ашты.
 
 

Берничә ел элек лайнерны яңа урынга күчерергә һәм халык каршына куярга карар кылынды.
 

Күчерергә, дип әйтүе генә җиңел – гаять зур колачлы күп тонналы машина шәһәр урамнарына берничек тә сыя алмый.
 

Ту-144 тиешле районга «төшеп утыргач», аңа совет чорына хас тра­дицион аэрофлот формасын «ки­дерәләр».
 
 

 
КАЙДА:
Казан, Четаев урамы, 18а
КАЙЧАН:
Музей рәсми рәвештә әле ачылмаган, ләкин постаментка урнаштырылган лайнерны телә­ге булган һәркем карый ала. Иң матур манза­ра – Фатих Әмирхан проспектыннан.
НӘРСӘ:
Ту-144 самолёты базасында интерактив техника музее