Тынлыкка сусау, яки Чынбарлыкның җайсыз кешеләре
Китап киштәсе
20 марта 2018
Бу юлы бераз гына сәер китапларга тукталырга булдык. Һәм сәер, бездә бик үк билгеле булмаган язучыларга. Аларның әсәрләрендә сүз система колы булырга теләмичә, аның кагыйдәләре, кануннары белән килешмичә, үз дөньяларына китеп яшәүче затлар турында бара. Бу язучылар безгә тормышның өстән агып яткан агымнарын түгел, ә тирәнрәк чоңгылларын ачып күрсәтә. Чынбарлыкның җайсыз кешеләрен. Аларның чоңгылларында без кайчак үзебездән дә яшереп яшәгән чын үзебезне таба алабыз.
АРЪЯККА БЕР КАРАШ, ЯКИ КИТАПЛАР БЕЗНЕ НИК ТАШЛАП КИТӘ?
Хуан Хосе Мильяс, «В алфавитном порядке», «У тебя иное имя»
Хуан Хосе Мильяс турында рус телендә мәгълүмат табу шактый читен. Русчага да аның ике генә китабы тәрҗемә ителде, алар мәртәбәле «Иностранка» нәшриятында басылып чыкты, ә менә Испаниядә ул шактый киң танылган язучы һәм журналист. Берничә басмада колумнист, Гуманитар фәннәр Югары мәктәбендә мөгаллим. Аның «Эль Паис» газетасында чыга торган җомга колонкаларын көтеп алалар, яратып укыйлар. Журналистика белән проза чигендә торучы яңа жанрга нигез салучы булып исәпләнә Мильяс. Ул аны «шәхси жанрым» дип атый, жанр таләпләре буенча, фантазияңне эшкә җигеп, көндәлек хәлләрне тәнкыйди бәяләргә мөмкин, дигән карашта тора. Ә әдәбиятка ничек килүе турында сорасалар, җавабы тагын да серлерәк: «Кайчандыр, балачакта, Испан энциклопедиясендәге «үлем» төшенчәсе турындагы статьяга юлыккан идем, мине әдәбиятка әнә шул статья китерде».
Әлеге сүзләр Мильяс иҗатына чын мәгънәсендә ачкыч булып тора. Роман герое, Хулио (аны Мильясның альтер-эгосы дип шикләнмичә атый алабыз), югары температура белән авырып ята. Әсәр әлеге яшүсмернең бизгәк эчендәге тәэсирләрен сурәтләү белән башланып китә. Язучы безне, әйтерсең, бик борынгы чагыбызга – әле мәгарәләрдән джунглилар чатырманына килеп чыккан мәлебезгә кайтара. Мильяс фабулага әллә ни игътибар бирми, аның төп игътибары – тәэсирләр аша логикага китереп чыгару, эчке катаклизмнарны иң төбенә төшеп анализлаганнан соң, хәрабәләрдән чын тормыш картинасының бөтенлеген кайтару. Билгеле бер моментта син геройның бизгәге эчендә адашып йөрисең шикелле тоела башлый. Әлеге авыру тудырган фантасмогорияләрдән чәчләр үрә тора. Юк, алар без ияләшкән хоррор жанрына тартым булганлыктан, шкафлардан скелетлар очып чыгып, паласларга кан таплары җәелүдән түгел. Мондагы шом, куркыныч башка – ул тышкы тәртип артында яшеренеп яткан, богаулап куелган хисләр өермәсенең бәргәләнүе. Ул бер-берсенә якын булган кешеләрнең – бер гаилә эчендә – сүзләр, кул көче кулланып түгел, ә ярымтоннар, ярымкарашлар, эндәшмәүләр аша бер-берсен җәберләве. Кеше кешегә салган сукмакларның ни дәрәҗәдә иллюзор булуын күрсәтә Мильяс. Әниегезне беләсезме сез? Ә балагызны? Ирегезне? Әтиегезне? Беләм, дип авыз тутырып әйтергә кыясызмы? Юк, дип ачыргаланып кычкырасы килә, Хулионың сүзләрдән мәхрүм калган параллель дөньясына тирәнрәк күмелгән саен. Уку барышында син тулаем роман героеның күзәнәкләренә сеңеп бетәсең.
«Время от времени над нами пролетали книги – поодиночке или целой стайкой, – и мы весело смотрели им вслед... Я торопливо шагал домой, но, проходя мимо газетного киоска заметил на тротуаре огромную тень – ее отбрасывала газета, тоже раскинувшая крыльяи пустившаяся в полет. Киоскер был в отчаянии: журналы, подергавшись немного на своих прищепках, высвобождались и улетали. Газеты, плавно и величаво взмахивавшие огромными волнообразными крыльями, напоминали орлов, а журналы – соколов...
Энциклопедия и прочие отцовские книги пока стояли на своих местах, но, если прислушаться, можно было уловаить негромкий беспокойный рокот, так что казалось, будто там, в глубине этой безжизненной, неодушевленной материи, совершается какая‑то скрытая от глаз таинственная работа. Между тем на экране министр культуры призывал граждан не пытаться удерживать книги на полках, поскольку уже наблюдались случаи, когда в подобных ситуациях книги вели себя буйно».
Китаплар артыннан кешелек дөньясы берәм‑берәм сүзләрдән дә мәхрүм кала бара. Ә югалган сүзләрне искә төшерә алмагач, кешеләр, кыенсыныпмы шунда, аларны хәтерләтеп торучы предметларны да чыгарып ташлый башлый. Иң беренче булып өстәл сүзе юкка чыга, һәм кешеләр, өстәлдән ваз кичеп, идәнгә утырып ашарга керешә. «Хәлләр болайга барса, без тиздән хайван хәленә калачакбыз», – дип пошаманга төшә Хулионың әтисе. Һәм ул хаклы булып чыга. Күз иярмәс тизлек белән кешеләр мең еллар буена тупланган культураны югалта, тиздән алар, бер күчкә җыелып, учаклар ягып, кыргый рәвештә ризык бүлешергә керешә. Хулио, бу хәлләрне ярымтөш пәрдәсе аша чынбарлыкның «аргы ягына» чыгып күзәтеп тора. Һәм ул берзаман ваемлап ала: дөнья чынлап та ике яклы. Ул бер чынбарлыктан икенчесенә генә күчеп йөреп калмый, ә әтисенең иң кадерле, күз карасыдай саклый торган бердәнбер исән калган китабы – энциклопедиягә дә сәяхәтләр ясый. Әйтик, якты дөньяга килә алмыйча калган сеңлесен эзләп, «аборт»лар мәкаләсе эчендә адашып йөри. Озак еллар авырып яткан, әтисе белән мөнәсәбәтләре начар булган бабасы дөнья куйгач, аны җирләгәннәрен күрер өчен урынында яткан килеш «зират»лар дигән сәхифәгә күчә. Тора‑бара әлеге энциклопедия аны кыргыйлашып барган өлкәннәр дөньясыннан саклаучы да, әле үзе аңлап та өлгермәгән олы тормышка әйдәп баручы да булып әверелә.
Мильясның герое үсеп җитеп, балигъ булгач та, тормышның чынбарлыктагысына параллель «аръяктагысы» юкка чыкмый, ул Хулионың көндәлек тормышын биләп, яшерен генә яши бирә. Без аны офисларда, кафеларда, урамнарда күрәбез, әмма янәшәдән атлап узган бу кешенең эчендәге чатырманнарны гына шәйләмибез. Хәер, без үзебез дә шундый түгелмени? «У тебя иное имя» исемле икенче китабында Мильяс ул чатырманнарның тагын да эченәрәк чакыра. Мондагы Хулио героенда һәммәбез дә үзен таный ала – тормышның иң четерекле, кризислы мизгелләрендә безнең әнә шул «аръягыбыз» калкып чыга һәм еш кына чынбарлыктагы тәртипкә салынган дөньябыз белән идарә итә башлый.
КОРЕЯНЫҢ КИТАП АРТ-ХАУСЫ, ЯКИ ЧЫН АСЫЛЫБЫЗ КАЙДА?
Хан Ган, «Вегетарианка»
Хан Ган исеме 2017 елда рейтинглардан төшмәде. 2016 елда, Халыкара Букерны алганнан соң, язучы күз ачып йомган арада гаять популяр һәм укыла торган авторга әверелде. Букер тарихта беренче тапкыр Корея язучысына бирелгәч, Хан Ган шәхесенә булган кызыксыну бермә‑бер артты. Үзе тирәсендәге шау‑шуны өнәмәүче Хан Ган тыйнак кына шәхси тормышына кагылмауларын үтенә, һәм язучы белән гадәти кеше арасында тигезлек билгесе куймаска өнди. Инглиз укучысына Хан Ган шактыйдан таныш. Букер уңае белән мәртәбәле премиягә ия булган «Вегетарианка» романын, ниһаять, рус укучысына да ирештерделәр.
Хан Ган Кореянең Кванджу шәһәрендә күренекле язучы Хун Сунвонь гаиләсендә туып үсә, дәрәҗәле Сеул университетында укый һәм үзе дә язучылык һөнәрен сайлый. Ике абыйсы шулай ук Кореядә әйбәт билгеле язучылар. Хан Ганның «Любовь каторжника», «Монгольский след», «Твои холодные руки» романнары кешеләр арасындагы катлаулы мөнәсәбәтләрне чагылдыруга багышланган, авторны заманча яссылык кына түгел, ә тарихи үткән һәм аның бүгенге көнгә тәэсире дә гаять кызыксындыра. Әдәбияттан тыш, Хан Ган музыка һәм рәсем сәнгате белән мавыга, ул музыкаль диск авторы буларак та мәгълүм.
«Вегетарианка» турындагы фикерләр бик тә каршылыклы. Күпләр аны ачыктан-ачык кабул итми. «Корея дөньясы минем өчен бөтен ямен югалтты» диючеләр бар. Сабыр, тыенкы холыклы Хан Ган үзе мондый каршылыклы мөнәсәбәткә әзер булмавын әйтсә дә, әсәре аша кемнәрнедер сискәндерә, проблеманың күзенә туры карата, кешеләрнең үзаңына тәэсир итә алуына сөенүен белдерә. Авырту, әрнү, яшерен газаплар турында шактый беләм, дип исәпли үзен Хан Ган. Ул күп еллар дәвамында мигреньнан интегә, туганын югалтканнан соң бу хакта тулы бер әсәр яза, китабының үзенә күрә терапия булуын ассызыклый. Гомумән, язу эшенең асылы турындагы фикере искиткеч дәрәҗәдә актуаль аның:
«Раньше я писала лихорадочно, как безумная. Мне кажется, я просто писала… чтобы выжить. Может быть, и сейчас я продолжаю писать ради этого. Я думаю, что писать – это как зажечь спичку, а потом смотреть, как она горит, пока пламя не потухнет. Возможно, все, что может сделать литература, – это задать вопросы о человеке и жизни в тот момент, пока мы смотрим на пламя. В некотором смысле я как будто толкаю свою жизнь вперед, переходя от одного романа к другому».
«Вегетарианка» романына гаепләүләр белән ташланганчы, аның язылу тарихына, дөресрәге, аңа илтүче яшерен җепләргә игътибар итүләрен дә теләр идем романны укырга алынучыларның. Хан Ганга 10 яшь булганда, ягъни 1980 елда әти-әниләре ашыгыч рәвештә Сеулга күченә. Бу хәл «ит чабучы» кушаматлы генерал Чон Ду Хван илдә түнтәрелеш ясап, хәрби режим игълан иткәннән соң була. Кванджудагы студент демонстрацияләре кан кою белән төгәлләнә, «гади кешеләр, әйтерсең, иттарткыч аша чыгарылды» дип искә ала бу хәлләргә шаһит булучылар. Хан Ган үзе бу вакыйгага артык тукталмый, әсәренә илһам бирүче чыганак буларак Корея шагыйре Ли Сан шигырен китерә. Кореяне Япония үз колониясенә әверелдергән чордагы үтереш-суешлар дәверендә яшәгән әлеге шагыйрь «кешеләргә килгән җәбер-золымны күрмәс өчен үсемлек булып әверелергә генә кала» дип яза. Бу шигырьнең төп лейтмотивы «Вегетарианка»ның буеннан-буена сузыла.
Әсәрдә бер генә тапкыр да төп героиня үзенең вегетарианлыкка күчүе турында сүз алып бармый, бу терминны кулланмый, гомумән, ит ашаудан баш тарткан көннән башлап, ул сөйләшүдән, нинди дә булса физик контактлардан да баш тарта. Шунда гына ире аңарга чын-чынлап игътибарын юнәлтә: моңарчы мин хатынымның нинди дә булса күзгә ташланган үзенчәлеге бар, дип санамый идем, әмма ул ит ашамый башлагач, мин аңарга игътибарымны юнәлттем, дип башланып китә әсәр икенче пландагы геройның сүзләре белән. Һәм шулай – азаккача. Хан Ган безне героинясы Ёнхенең уйларын, кичерешләрен белү шикелле бүләк белән сөендерми, аның эчке агымнарын әйләнә-тирәдәгеләрнең Ёнхе хакында чыгарган нәтиҗәләренә, белдергән фикерләренә генә төреп бирә. Һәм, аңлыйбыз, аларның берсе дә чын дөреслеккә туры килми. «Аръяк», чатырман бу очракта аръяк һәм чатырман булып кала да бирә. Ахыр чиктә, хастаханә, психиатрия клиникасы, биктә тотулар аша тәмам хәлсезләнгән Ёнхенең аң төпкеленә апасы бераз үтеп керә. Ул аның ит ашаудан гына түгел, гомумән, ашаудан баш тартып, үсемлек булып әверелергә теләвен аңлагандай була. Кешелек кыйммәтләреннән ваз кичеп, системаны җимереп, үз дөньясына киткән, әти-әниләре тарафыннан да кабул ителми башлаган сеңлесенә, ниһаять, бөтенләе белән беренче асылына кайтырга ярдәм итә: ул аны, табиблардан яшереп, урманга җитәкләп алып китә. Шулчак аның аңында беренче тапкыр «ә бәлки, минем сеңлем җүләр түгелдер, бәлки барысын да үтә нечкә тоючыларга чыннан да бу тормыш шаукымыннан ераккарак китәргә кирәктер» дигән уй кереп урнаша.
«Вдруг пришло ощущение, что она не жила на этом свете, и ей стало страшно. Да, на самом деле. Она не жила. Лишь терпела, сколько себя помнит, с самого детства. Она считала себя добрым человеком и жила, веря в свою доброту, не причиняя никому вреда. Искренняя, довольно успешная в своем деле, она надеялась всегда оставаться такой. Однако случилось странное. Перед этим развалившимися строениями и высокой травой она почувствовала себя просто ребенком, не более того, просто ребенком, никогда не жившим на этом свете».
Әсәр ябышкак тынчу клаустрофобик уемтысы эчендә әйләндерә-әйләндерә дә, кинәт ничек башланса, шулай тәмамланып та куя. Ул калдырган авыр тойгыдан арына алмый йөрисең. Эчке катламнарыңда ваемлау процессы әле дәвам итә. Әнә шуның белән көчле Хан Ган – ул структурасы буенча әкияткә, риваятькә тартым яңа платформа тудыра да, сиңа күзәтүче ролен бирә. Әмма син, әсәр буена «ни өчен шулай соң?!» дигән соравыңа җавап таба алмаганлыктан, күзәтүче генә булып кала алмыйсың, сиңа тирәнгәрәк үтәргә кирәк була башлый – героиняның логикасына. Нәрсә тота кешене бу гаиләдә, бу җәмгыятьтә, җир шарында? Кешене нәрсә кеше итә, ә нәрсә кеше булудан туктата ала? Дөресрәге, нәрсә кешеләр арасындагы кеше булудан аек акыл белән баш тартуга китерә ала?! Бу сорауга җавапны киләсе әсәрдә дә эзлибез.
ТЫНЛЫККА СУСАУ, ЯКИ 27 ЕЛГА СУЗЫЛГАН ЯЛГЫЗЛЫК
Майкл Финкель, «Я ем тишину ложками»
Алдагыларыннан аермалы буларак, бу романдагы герой инде – реаль кеше. Һәм аның тарихы да реаль тарих. Кристофер Найт 20 яшендә өйдән китә һәм урманда яши башлый. Моның өчен күзгә ташланып торган әллә нинди сәбәпләр дә булмый, гаиләләре, ярлы булса да, үз көнен күреп, тыныч кына көн күрә. Балаларга белем дә бирәләр. Найтны кулга алганнан соң, аның балачак травмасы бардыр, дип, төрле психологик тайпылышлар эзлиләр. Әмма юк, ул гадәти бала һәм үсмер була. Гаиләдә аны кыйнамыйлар да, җәберләмиләр дә. Әмма билгеле бер мизгелдә Найт бу кулланучылык җәмгыятендәге кануннардан арый һәм тынлыкны, системадан тыш яшәүне сайлый.
«Она хочет понять, зачем было уходить жить в лес, но Найт говорит, что не может назвать определенных причин. Она указывает на заживающие шрамы у него на запястье.
– Как вы лечились?
– Я не принимал никаких лекарств и никогда не ходил к врачу. С возрастом порезы и шрамы заживают медленнее, но мне повезло – у меня не было серьезных травм.
– Вам случалось заболеть?
– Нет. Чтобы заболеть, нужно контактировать с другими людьми.
– Когда в последний раз вы контактировали с другим человеком?
После ухода в лес он ни разу ни с кем не имел физического контакта. Но однажды, в 1990-х,он встретил туриста, идущего по лесу.
– Что вы ему сказали?
– Я сказал ему «Привет!»
Кроме этого случая он не сталкивался и не говорил с другим человеком на протяжении двадцати семи лет».
27 ел эчендә ул үзенең урмандагы тормышын җайга сала. Яшерен бер ышык урында лагерь булдыра, шул еллар эчендә бер генә тапкыр да учак якмый (ут яктысын күреп, кешеләр аны эзләп табарга мөмкин дип шикләнә). Әмма цивилизациядән баш тартып яшәүнең бәрабәре нәрсә соң? Беренче арада ул урмандагы ризык-нигъмәтләр белән туена, әмма учак ягудан баш тартканнан соң, аулап алган җәнлекләрне хәстәрләп ашау мөмкинлеге булмагач, ризыкны башка юл белән табарга кирәк булуына төшенә. Тирә-яктагы җәйге йортлардан азык‑төлек юнәтә башлый. Найт теләсә нинди катлаулылыктагы йозакларны ачып керергә өйрәнә. Үзенә җитәрлек кенә ризык һәм кирәк-яраклар алып чыга, ничек ачып керсә, шулай бикләп тә чыгып китә бу өйләрне. Битлз, классик музыка яздырылган пластинкалар белән китаплар да урлый. «Мин урмандагы тормышымда кешеләрнең булуын теләмәсәм дә, кешелекнең иң шәп затлары тудырган сәнгатьне үзләштерергә теләдем», – ди үзе Найт.
Артыннан эз калдырмый, берәүнең дә күзенә чалынмый торган Дәрвиш барлыгын тирә-юньдәгеләр яхшы белә. Аңа башта ачулары кабара, кемнәрдер, киресенчә, Дәрвишнең яшәү рәвешен романтик дип таба, аны яңа заман каһарманы итеп күрә. Найт Мэн штатының легендасына әверелә. Тотылгач һәм урлашулар өчен җинаятьтә гаепләнеп, төрмәгә утыргач, ул үзенең тарихын бердәнбер журналистка сөйли – бу журналист Майкл Финкель була.
Үзе дә ара‑тирә урмандагы йортына китеп, атна‑ун көн ялгызы яшәп алырга ярата торган Финкель Найтка «мин сезне аңлыйм шикелле» дип хат яза, хатка үзенең берничә мәкаләсен дә беркетә. Һәм, ни гаҗәп, кулга алынганнан соң, ике‑өч җөмләдән артыгын сөйләшмәгән Найт аның хатына җавап бирә һәм очрашырга да ризалаша. Финкель аның янына төрмәгә килеп йөри башлый. Алар арасында сәер әңгәмә башлана һәм тора‑бара ул үзенә күрә дуслыкка да әверелә. «Минем беркайчан да кызыксыну объекты буласым килмәде, һәм хәзер дә килми, мин үземне аңламауларын күрәм, әмма, бәлки, сез хаклыдыр, аңлатырга кирәктер кешеләргә ник минем болай яшәгәнлегемне», – ди аңа бер очрашу вакытында Найт. Һәм үзе үлгәннән соң аның турында китап язуына каршы килми.
Финкель «Я ем тишину ложками» китабын иртәрәк яза. Ул бу басманы әзерләгәндә, система Найтны инде төрмәдән чыгара һәм ул, урманыннан баш тартырга мәҗбүр була. Төрмәдә чакта әнисеннән оялып, аның белән очрашудан баш тарта Найт. Ул мине урлашырга өйрәтеп үстермәде, ничек итеп аның күзенә карыйм, ди. Ләкин кайткач, аның янында, үзенең балачагы, үсмер еллары узган бүлмәдә яшәргә кала, туганына машиналар ремонтларга булыша башлый. «Иллегә җиткән ир болай яшәргә тиеш түгел, аңа урманнан кечкенә генә бер участок алып биреп буладыр бит», – дип, органнарга да, опека хезмәтенә дә мөрәҗәгать итеп карый Финкель. Әмма системаның җавабы катгый: урман Дәрвише социальләшергә, яңадан кешеләр арасына, җәмгыятькә әйләнеп кайтырга тиеш.
Инде бар да яхшы, дип җиңел суларга гына калганда, Финкельга сәер дустыннан хат килеп төшә. Аңарчы бер очрашуда күзләре яшь белән томаланган һәм читлектәге җәнлекне хәтерләткән Найт Финкельга төшен сөйли: ул төштә Дәрвиш Урман Хатынын күрә, кайчандыр коточкыч салкын бер кышта әлеге Хатын аның янында утырып тора, Дәрвишне алырга килүен әйтә, әмма Найт аның белән китүдән баш тарта. «Хәзер аңлыйм: ул Үлем булган, – ди Найт дустына. – Хәзер килсә, мин аның белән кире урман эченә китәр идем...» Ә хатта ул Финкельгә беркайчан да башка хәлен белергә килмәскә куша һәм ул вакытын гаиләсенә бүләк итәргә өнди. Найтның лагерен тулаем чистарталар һәм аңардан эз дә калмый. Әйтерсең, ул беркайчан булмаган да...
«Временами я спрашиваю себя: а что если? Что, если бы сержант Хьюз не оказался столь проворен, и Найта бы не поймали? Крис говорил мне, что остался бы в лесу навсегда. Он мечтал умереть в своей палатке, там, где был по-настоящему счастлив. Его бы охватили ветки, сквозь него проросли бы корни… Он не собирался оставлять после себя ни единой записи, ни фото, ни мысли. Никто бы не узнал о его опыте. Крис просто исчез бы, и никто на этой бешеной планете не заметил бы этого. Даже легкая рябь не пробежала бы в его честь по поверхности Северного пруда. Это была бы абсолютно безупречно прожитая жизнь».
АРЪЯККА БЕР КАРАШ, ЯКИ КИТАПЛАР БЕЗНЕ НИК ТАШЛАП КИТӘ?
Хуан Хосе Мильяс, «В алфавитном порядке», «У тебя иное имя»
Хуан Хосе Мильяс турында рус телендә мәгълүмат табу шактый читен. Русчага да аның ике генә китабы тәрҗемә ителде, алар мәртәбәле «Иностранка» нәшриятында басылып чыкты, ә менә Испаниядә ул шактый киң танылган язучы һәм журналист. Берничә басмада колумнист, Гуманитар фәннәр Югары мәктәбендә мөгаллим. Аның «Эль Паис» газетасында чыга торган җомга колонкаларын көтеп алалар, яратып укыйлар. Журналистика белән проза чигендә торучы яңа жанрга нигез салучы булып исәпләнә Мильяс. Ул аны «шәхси жанрым» дип атый, жанр таләпләре буенча, фантазияңне эшкә җигеп, көндәлек хәлләрне тәнкыйди бәяләргә мөмкин, дигән карашта тора. Ә әдәбиятка ничек килүе турында сорасалар, җавабы тагын да серлерәк: «Кайчандыр, балачакта, Испан энциклопедиясендәге «үлем» төшенчәсе турындагы статьяга юлыккан идем, мине әдәбиятка әнә шул статья китерде».
Әлеге сүзләр Мильяс иҗатына чын мәгънәсендә ачкыч булып тора. Роман герое, Хулио (аны Мильясның альтер-эгосы дип шикләнмичә атый алабыз), югары температура белән авырып ята. Әсәр әлеге яшүсмернең бизгәк эчендәге тәэсирләрен сурәтләү белән башланып китә. Язучы безне, әйтерсең, бик борынгы чагыбызга – әле мәгарәләрдән джунглилар чатырманына килеп чыккан мәлебезгә кайтара. Мильяс фабулага әллә ни игътибар бирми, аның төп игътибары – тәэсирләр аша логикага китереп чыгару, эчке катаклизмнарны иң төбенә төшеп анализлаганнан соң, хәрабәләрдән чын тормыш картинасының бөтенлеген кайтару. Билгеле бер моментта син геройның бизгәге эчендә адашып йөрисең шикелле тоела башлый. Әлеге авыру тудырган фантасмогорияләрдән чәчләр үрә тора. Юк, алар без ияләшкән хоррор жанрына тартым булганлыктан, шкафлардан скелетлар очып чыгып, паласларга кан таплары җәелүдән түгел. Мондагы шом, куркыныч башка – ул тышкы тәртип артында яшеренеп яткан, богаулап куелган хисләр өермәсенең бәргәләнүе. Ул бер-берсенә якын булган кешеләрнең – бер гаилә эчендә – сүзләр, кул көче кулланып түгел, ә ярымтоннар, ярымкарашлар, эндәшмәүләр аша бер-берсен җәберләве. Кеше кешегә салган сукмакларның ни дәрәҗәдә иллюзор булуын күрсәтә Мильяс. Әниегезне беләсезме сез? Ә балагызны? Ирегезне? Әтиегезне? Беләм, дип авыз тутырып әйтергә кыясызмы? Юк, дип ачыргаланып кычкырасы килә, Хулионың сүзләрдән мәхрүм калган параллель дөньясына тирәнрәк күмелгән саен. Уку барышында син тулаем роман героеның күзәнәкләренә сеңеп бетәсең.
«Время от времени над нами пролетали книги – поодиночке или целой стайкой, – и мы весело смотрели им вслед... Я торопливо шагал домой, но, проходя мимо газетного киоска заметил на тротуаре огромную тень – ее отбрасывала газета, тоже раскинувшая крыльяи пустившаяся в полет. Киоскер был в отчаянии: журналы, подергавшись немного на своих прищепках, высвобождались и улетали. Газеты, плавно и величаво взмахивавшие огромными волнообразными крыльями, напоминали орлов, а журналы – соколов...
Энциклопедия и прочие отцовские книги пока стояли на своих местах, но, если прислушаться, можно было уловаить негромкий беспокойный рокот, так что казалось, будто там, в глубине этой безжизненной, неодушевленной материи, совершается какая‑то скрытая от глаз таинственная работа. Между тем на экране министр культуры призывал граждан не пытаться удерживать книги на полках, поскольку уже наблюдались случаи, когда в подобных ситуациях книги вели себя буйно».
Китаплар артыннан кешелек дөньясы берәм‑берәм сүзләрдән дә мәхрүм кала бара. Ә югалган сүзләрне искә төшерә алмагач, кешеләр, кыенсыныпмы шунда, аларны хәтерләтеп торучы предметларны да чыгарып ташлый башлый. Иң беренче булып өстәл сүзе юкка чыга, һәм кешеләр, өстәлдән ваз кичеп, идәнгә утырып ашарга керешә. «Хәлләр болайга барса, без тиздән хайван хәленә калачакбыз», – дип пошаманга төшә Хулионың әтисе. Һәм ул хаклы булып чыга. Күз иярмәс тизлек белән кешеләр мең еллар буена тупланган культураны югалта, тиздән алар, бер күчкә җыелып, учаклар ягып, кыргый рәвештә ризык бүлешергә керешә. Хулио, бу хәлләрне ярымтөш пәрдәсе аша чынбарлыкның «аргы ягына» чыгып күзәтеп тора. Һәм ул берзаман ваемлап ала: дөнья чынлап та ике яклы. Ул бер чынбарлыктан икенчесенә генә күчеп йөреп калмый, ә әтисенең иң кадерле, күз карасыдай саклый торган бердәнбер исән калган китабы – энциклопедиягә дә сәяхәтләр ясый. Әйтик, якты дөньяга килә алмыйча калган сеңлесен эзләп, «аборт»лар мәкаләсе эчендә адашып йөри. Озак еллар авырып яткан, әтисе белән мөнәсәбәтләре начар булган бабасы дөнья куйгач, аны җирләгәннәрен күрер өчен урынында яткан килеш «зират»лар дигән сәхифәгә күчә. Тора‑бара әлеге энциклопедия аны кыргыйлашып барган өлкәннәр дөньясыннан саклаучы да, әле үзе аңлап та өлгермәгән олы тормышка әйдәп баручы да булып әверелә.
Мильясның герое үсеп җитеп, балигъ булгач та, тормышның чынбарлыктагысына параллель «аръяктагысы» юкка чыкмый, ул Хулионың көндәлек тормышын биләп, яшерен генә яши бирә. Без аны офисларда, кафеларда, урамнарда күрәбез, әмма янәшәдән атлап узган бу кешенең эчендәге чатырманнарны гына шәйләмибез. Хәер, без үзебез дә шундый түгелмени? «У тебя иное имя» исемле икенче китабында Мильяс ул чатырманнарның тагын да эченәрәк чакыра. Мондагы Хулио героенда һәммәбез дә үзен таный ала – тормышның иң четерекле, кризислы мизгелләрендә безнең әнә шул «аръягыбыз» калкып чыга һәм еш кына чынбарлыктагы тәртипкә салынган дөньябыз белән идарә итә башлый.
КОРЕЯНЫҢ КИТАП АРТ-ХАУСЫ, ЯКИ ЧЫН АСЫЛЫБЫЗ КАЙДА?
Хан Ган, «Вегетарианка»
Хан Ган исеме 2017 елда рейтинглардан төшмәде. 2016 елда, Халыкара Букерны алганнан соң, язучы күз ачып йомган арада гаять популяр һәм укыла торган авторга әверелде. Букер тарихта беренче тапкыр Корея язучысына бирелгәч, Хан Ган шәхесенә булган кызыксыну бермә‑бер артты. Үзе тирәсендәге шау‑шуны өнәмәүче Хан Ган тыйнак кына шәхси тормышына кагылмауларын үтенә, һәм язучы белән гадәти кеше арасында тигезлек билгесе куймаска өнди. Инглиз укучысына Хан Ган шактыйдан таныш. Букер уңае белән мәртәбәле премиягә ия булган «Вегетарианка» романын, ниһаять, рус укучысына да ирештерделәр.
Хан Ган Кореянең Кванджу шәһәрендә күренекле язучы Хун Сунвонь гаиләсендә туып үсә, дәрәҗәле Сеул университетында укый һәм үзе дә язучылык һөнәрен сайлый. Ике абыйсы шулай ук Кореядә әйбәт билгеле язучылар. Хан Ганның «Любовь каторжника», «Монгольский след», «Твои холодные руки» романнары кешеләр арасындагы катлаулы мөнәсәбәтләрне чагылдыруга багышланган, авторны заманча яссылык кына түгел, ә тарихи үткән һәм аның бүгенге көнгә тәэсире дә гаять кызыксындыра. Әдәбияттан тыш, Хан Ган музыка һәм рәсем сәнгате белән мавыга, ул музыкаль диск авторы буларак та мәгълүм.
«Вегетарианка» турындагы фикерләр бик тә каршылыклы. Күпләр аны ачыктан-ачык кабул итми. «Корея дөньясы минем өчен бөтен ямен югалтты» диючеләр бар. Сабыр, тыенкы холыклы Хан Ган үзе мондый каршылыклы мөнәсәбәткә әзер булмавын әйтсә дә, әсәре аша кемнәрнедер сискәндерә, проблеманың күзенә туры карата, кешеләрнең үзаңына тәэсир итә алуына сөенүен белдерә. Авырту, әрнү, яшерен газаплар турында шактый беләм, дип исәпли үзен Хан Ган. Ул күп еллар дәвамында мигреньнан интегә, туганын югалтканнан соң бу хакта тулы бер әсәр яза, китабының үзенә күрә терапия булуын ассызыклый. Гомумән, язу эшенең асылы турындагы фикере искиткеч дәрәҗәдә актуаль аның:
«Раньше я писала лихорадочно, как безумная. Мне кажется, я просто писала… чтобы выжить. Может быть, и сейчас я продолжаю писать ради этого. Я думаю, что писать – это как зажечь спичку, а потом смотреть, как она горит, пока пламя не потухнет. Возможно, все, что может сделать литература, – это задать вопросы о человеке и жизни в тот момент, пока мы смотрим на пламя. В некотором смысле я как будто толкаю свою жизнь вперед, переходя от одного романа к другому».
«Вегетарианка» романына гаепләүләр белән ташланганчы, аның язылу тарихына, дөресрәге, аңа илтүче яшерен җепләргә игътибар итүләрен дә теләр идем романны укырга алынучыларның. Хан Ганга 10 яшь булганда, ягъни 1980 елда әти-әниләре ашыгыч рәвештә Сеулга күченә. Бу хәл «ит чабучы» кушаматлы генерал Чон Ду Хван илдә түнтәрелеш ясап, хәрби режим игълан иткәннән соң була. Кванджудагы студент демонстрацияләре кан кою белән төгәлләнә, «гади кешеләр, әйтерсең, иттарткыч аша чыгарылды» дип искә ала бу хәлләргә шаһит булучылар. Хан Ган үзе бу вакыйгага артык тукталмый, әсәренә илһам бирүче чыганак буларак Корея шагыйре Ли Сан шигырен китерә. Кореяне Япония үз колониясенә әверелдергән чордагы үтереш-суешлар дәверендә яшәгән әлеге шагыйрь «кешеләргә килгән җәбер-золымны күрмәс өчен үсемлек булып әверелергә генә кала» дип яза. Бу шигырьнең төп лейтмотивы «Вегетарианка»ның буеннан-буена сузыла.
Әсәрдә бер генә тапкыр да төп героиня үзенең вегетарианлыкка күчүе турында сүз алып бармый, бу терминны кулланмый, гомумән, ит ашаудан баш тарткан көннән башлап, ул сөйләшүдән, нинди дә булса физик контактлардан да баш тарта. Шунда гына ире аңарга чын-чынлап игътибарын юнәлтә: моңарчы мин хатынымның нинди дә булса күзгә ташланган үзенчәлеге бар, дип санамый идем, әмма ул ит ашамый башлагач, мин аңарга игътибарымны юнәлттем, дип башланып китә әсәр икенче пландагы геройның сүзләре белән. Һәм шулай – азаккача. Хан Ган безне героинясы Ёнхенең уйларын, кичерешләрен белү шикелле бүләк белән сөендерми, аның эчке агымнарын әйләнә-тирәдәгеләрнең Ёнхе хакында чыгарган нәтиҗәләренә, белдергән фикерләренә генә төреп бирә. Һәм, аңлыйбыз, аларның берсе дә чын дөреслеккә туры килми. «Аръяк», чатырман бу очракта аръяк һәм чатырман булып кала да бирә. Ахыр чиктә, хастаханә, психиатрия клиникасы, биктә тотулар аша тәмам хәлсезләнгән Ёнхенең аң төпкеленә апасы бераз үтеп керә. Ул аның ит ашаудан гына түгел, гомумән, ашаудан баш тартып, үсемлек булып әверелергә теләвен аңлагандай була. Кешелек кыйммәтләреннән ваз кичеп, системаны җимереп, үз дөньясына киткән, әти-әниләре тарафыннан да кабул ителми башлаган сеңлесенә, ниһаять, бөтенләе белән беренче асылына кайтырга ярдәм итә: ул аны, табиблардан яшереп, урманга җитәкләп алып китә. Шулчак аның аңында беренче тапкыр «ә бәлки, минем сеңлем җүләр түгелдер, бәлки барысын да үтә нечкә тоючыларга чыннан да бу тормыш шаукымыннан ераккарак китәргә кирәктер» дигән уй кереп урнаша.
«Вдруг пришло ощущение, что она не жила на этом свете, и ей стало страшно. Да, на самом деле. Она не жила. Лишь терпела, сколько себя помнит, с самого детства. Она считала себя добрым человеком и жила, веря в свою доброту, не причиняя никому вреда. Искренняя, довольно успешная в своем деле, она надеялась всегда оставаться такой. Однако случилось странное. Перед этим развалившимися строениями и высокой травой она почувствовала себя просто ребенком, не более того, просто ребенком, никогда не жившим на этом свете».
Әсәр ябышкак тынчу клаустрофобик уемтысы эчендә әйләндерә-әйләндерә дә, кинәт ничек башланса, шулай тәмамланып та куя. Ул калдырган авыр тойгыдан арына алмый йөрисең. Эчке катламнарыңда ваемлау процессы әле дәвам итә. Әнә шуның белән көчле Хан Ган – ул структурасы буенча әкияткә, риваятькә тартым яңа платформа тудыра да, сиңа күзәтүче ролен бирә. Әмма син, әсәр буена «ни өчен шулай соң?!» дигән соравыңа җавап таба алмаганлыктан, күзәтүче генә булып кала алмыйсың, сиңа тирәнгәрәк үтәргә кирәк була башлый – героиняның логикасына. Нәрсә тота кешене бу гаиләдә, бу җәмгыятьтә, җир шарында? Кешене нәрсә кеше итә, ә нәрсә кеше булудан туктата ала? Дөресрәге, нәрсә кешеләр арасындагы кеше булудан аек акыл белән баш тартуга китерә ала?! Бу сорауга җавапны киләсе әсәрдә дә эзлибез.
ТЫНЛЫККА СУСАУ, ЯКИ 27 ЕЛГА СУЗЫЛГАН ЯЛГЫЗЛЫК
Майкл Финкель, «Я ем тишину ложками»
Алдагыларыннан аермалы буларак, бу романдагы герой инде – реаль кеше. Һәм аның тарихы да реаль тарих. Кристофер Найт 20 яшендә өйдән китә һәм урманда яши башлый. Моның өчен күзгә ташланып торган әллә нинди сәбәпләр дә булмый, гаиләләре, ярлы булса да, үз көнен күреп, тыныч кына көн күрә. Балаларга белем дә бирәләр. Найтны кулга алганнан соң, аның балачак травмасы бардыр, дип, төрле психологик тайпылышлар эзлиләр. Әмма юк, ул гадәти бала һәм үсмер була. Гаиләдә аны кыйнамыйлар да, җәберләмиләр дә. Әмма билгеле бер мизгелдә Найт бу кулланучылык җәмгыятендәге кануннардан арый һәм тынлыкны, системадан тыш яшәүне сайлый.
«Она хочет понять, зачем было уходить жить в лес, но Найт говорит, что не может назвать определенных причин. Она указывает на заживающие шрамы у него на запястье.
– Как вы лечились?
– Я не принимал никаких лекарств и никогда не ходил к врачу. С возрастом порезы и шрамы заживают медленнее, но мне повезло – у меня не было серьезных травм.
– Вам случалось заболеть?
– Нет. Чтобы заболеть, нужно контактировать с другими людьми.
– Когда в последний раз вы контактировали с другим человеком?
После ухода в лес он ни разу ни с кем не имел физического контакта. Но однажды, в 1990-х,он встретил туриста, идущего по лесу.
– Что вы ему сказали?
– Я сказал ему «Привет!»
Кроме этого случая он не сталкивался и не говорил с другим человеком на протяжении двадцати семи лет».
27 ел эчендә ул үзенең урмандагы тормышын җайга сала. Яшерен бер ышык урында лагерь булдыра, шул еллар эчендә бер генә тапкыр да учак якмый (ут яктысын күреп, кешеләр аны эзләп табарга мөмкин дип шикләнә). Әмма цивилизациядән баш тартып яшәүнең бәрабәре нәрсә соң? Беренче арада ул урмандагы ризык-нигъмәтләр белән туена, әмма учак ягудан баш тартканнан соң, аулап алган җәнлекләрне хәстәрләп ашау мөмкинлеге булмагач, ризыкны башка юл белән табарга кирәк булуына төшенә. Тирә-яктагы җәйге йортлардан азык‑төлек юнәтә башлый. Найт теләсә нинди катлаулылыктагы йозакларны ачып керергә өйрәнә. Үзенә җитәрлек кенә ризык һәм кирәк-яраклар алып чыга, ничек ачып керсә, шулай бикләп тә чыгып китә бу өйләрне. Битлз, классик музыка яздырылган пластинкалар белән китаплар да урлый. «Мин урмандагы тормышымда кешеләрнең булуын теләмәсәм дә, кешелекнең иң шәп затлары тудырган сәнгатьне үзләштерергә теләдем», – ди үзе Найт.
Артыннан эз калдырмый, берәүнең дә күзенә чалынмый торган Дәрвиш барлыгын тирә-юньдәгеләр яхшы белә. Аңа башта ачулары кабара, кемнәрдер, киресенчә, Дәрвишнең яшәү рәвешен романтик дип таба, аны яңа заман каһарманы итеп күрә. Найт Мэн штатының легендасына әверелә. Тотылгач һәм урлашулар өчен җинаятьтә гаепләнеп, төрмәгә утыргач, ул үзенең тарихын бердәнбер журналистка сөйли – бу журналист Майкл Финкель була.
Үзе дә ара‑тирә урмандагы йортына китеп, атна‑ун көн ялгызы яшәп алырга ярата торган Финкель Найтка «мин сезне аңлыйм шикелле» дип хат яза, хатка үзенең берничә мәкаләсен дә беркетә. Һәм, ни гаҗәп, кулга алынганнан соң, ике‑өч җөмләдән артыгын сөйләшмәгән Найт аның хатына җавап бирә һәм очрашырга да ризалаша. Финкель аның янына төрмәгә килеп йөри башлый. Алар арасында сәер әңгәмә башлана һәм тора‑бара ул үзенә күрә дуслыкка да әверелә. «Минем беркайчан да кызыксыну объекты буласым килмәде, һәм хәзер дә килми, мин үземне аңламауларын күрәм, әмма, бәлки, сез хаклыдыр, аңлатырга кирәктер кешеләргә ник минем болай яшәгәнлегемне», – ди аңа бер очрашу вакытында Найт. Һәм үзе үлгәннән соң аның турында китап язуына каршы килми.
Финкель «Я ем тишину ложками» китабын иртәрәк яза. Ул бу басманы әзерләгәндә, система Найтны инде төрмәдән чыгара һәм ул, урманыннан баш тартырга мәҗбүр була. Төрмәдә чакта әнисеннән оялып, аның белән очрашудан баш тарта Найт. Ул мине урлашырга өйрәтеп үстермәде, ничек итеп аның күзенә карыйм, ди. Ләкин кайткач, аның янында, үзенең балачагы, үсмер еллары узган бүлмәдә яшәргә кала, туганына машиналар ремонтларга булыша башлый. «Иллегә җиткән ир болай яшәргә тиеш түгел, аңа урманнан кечкенә генә бер участок алып биреп буладыр бит», – дип, органнарга да, опека хезмәтенә дә мөрәҗәгать итеп карый Финкель. Әмма системаның җавабы катгый: урман Дәрвише социальләшергә, яңадан кешеләр арасына, җәмгыятькә әйләнеп кайтырга тиеш.
Инде бар да яхшы, дип җиңел суларга гына калганда, Финкельга сәер дустыннан хат килеп төшә. Аңарчы бер очрашуда күзләре яшь белән томаланган һәм читлектәге җәнлекне хәтерләткән Найт Финкельга төшен сөйли: ул төштә Дәрвиш Урман Хатынын күрә, кайчандыр коточкыч салкын бер кышта әлеге Хатын аның янында утырып тора, Дәрвишне алырга килүен әйтә, әмма Найт аның белән китүдән баш тарта. «Хәзер аңлыйм: ул Үлем булган, – ди Найт дустына. – Хәзер килсә, мин аның белән кире урман эченә китәр идем...» Ә хатта ул Финкельгә беркайчан да башка хәлен белергә килмәскә куша һәм ул вакытын гаиләсенә бүләк итәргә өнди. Найтның лагерен тулаем чистарталар һәм аңардан эз дә калмый. Әйтерсең, ул беркайчан булмаган да...
«Временами я спрашиваю себя: а что если? Что, если бы сержант Хьюз не оказался столь проворен, и Найта бы не поймали? Крис говорил мне, что остался бы в лесу навсегда. Он мечтал умереть в своей палатке, там, где был по-настоящему счастлив. Его бы охватили ветки, сквозь него проросли бы корни… Он не собирался оставлять после себя ни единой записи, ни фото, ни мысли. Никто бы не узнал о его опыте. Крис просто исчез бы, и никто на этой бешеной планете не заметил бы этого. Даже легкая рябь не пробежала бы в его честь по поверхности Северного пруда. Это была бы абсолютно безупречно прожитая жизнь».
Добавить комментарий