Гаделлек тантанасы

Әгәр исән булса, бу елның 25 июлендә данлыклы партизан һәм мактаулы игенче Зәки Җәләлиев 100 яшьлек юбилеен билгеләп үтәр иде. Респуб­ликабызның Кукмара районындагы Битләнгер (халык телендәгече әйтсәк – Аксыбы) авылында гомер кичергән әлеге мөхтәрәм ил агасының күргән-кичергәннәре гыйбрәтле бер тарихи кыйссалык.
 
 БЕЗНЕҢ КАҺАРМАННАР
Заманында, Кукмара районында чыгучы «Хезмәт даны» газетасы редакциясендә эшләгән чагымда, миңа әлеге ветеран яшәгән Түбән Өскебаш авыл җирлегендә байтак булырга туры килде. Тукаебыз әйт­мешли, «язарыма азык»ны еш тап­тым биредә. Шушы төбәктә туып- үскән иң яшь Советлар Союзы Ге­рое, гвардия полковнигы, Мәскәүдә үткән Җиңү парадларында кат‑кат катнашкан Сабир Әхтәмов, атаклы шахтер – Социалистик Хезмәт Ге­рое Әхмәтша Җиһаншин, моннан 75 ел элек, 1944 елның 27 июлендә, Карелия җирендә дошман амбра­зурасын күкрәге белән каплаган укчы взвод командиры, шагыйрь җанлы лейтенант Нух Идрисов, 1944 елның 25 августында Германиянең Плетцензее төрмәсендә фашистлар тарафыннан җәзалап үтерелгән җә­лилче-кормашчы Әхәт Атнашев, исән калган легионер-макизар, Франциядә фашистларга каршы көрәштә үзен нык танытып, әлеге илнең югары дәрәҗәле бүләкләренә лаек булган Рушад Хисаметдинов һәм башка күренекле шәхесләр байтак кына әдәби-документаль әсәрләремнең төп каһарманнарына әверелде.
Инде Зәки ага Җәләлиевка килсәк, элек дошман кулында тот­кынлыкта булуы сәбәпле, һаман да «Ватан сугышы ветераны» танык­лыгын һәм тиешле пенсиясен дә ала алмаган әлеге 70 яшьлек аксакалга гаделлекне торгызуда ярдәм итүне үзебезнең уртак төп бурычыбыз, на­мус эшебез, диеп санадык. Бу эшне без авыл эзтабарлары белән бер­лектә алып бардык.
АТЛАР КОТКАРА
Туган авылында игенче гаилә­сендә туып-үсеп, Ворошилов исе­мендәге күмәк хуҗалыкта ат карау­чы булып эшләгән Зәки Җәләлиев 1939 елда Кызыл Армия сафларына алына һәм 136 нчы укчы дивизия­нең 541 нче укчы полкында хезмәт итә башлый. Биредә дә полкның атларын карауны аңа ышанып тапшыралар. Бөек Ватан сугышы­ның башлангыч чорында аларның полкы илбасарларга каршы батыр­ларча көрәшә. Әмма көчләр тигез булмый. 1941 елның 2 октябрендә Днепропетровск өлкәсендәге Пав­лоград шәһәре янында рядовой Зәки Җәләлиев аңсыз хәлдә дошман тырнагына килеп эләгә. 1942 елның июнь азагына кадәр аның кебек хәрби әсирләрне Днепропетровск, Кривой Рог шәһәрләрендәге конц­лагерьларда тоталар. Аннары, 1942 елның июленнән, Югославиянең Сисак шәһәренә озаталар.

Тоткыннар шахталарда авыр эшләр башкара. Зәки Җәләлиевның элекке һөнәрен белгәч, немецлар бераздан аны биредә дә ат карау­чы итеп куялар. Ә бу исә әсиргә киләчәктә тоткынлыктан котылу юлын табарга нык ярдәм итә. Атлар белән эшләүдән оста файдалана Зәки. 1943 елның августында Та­тарстанның Дөбъяз районының (хә­зерге – Биектау) Олы Кавал авылы егете Габделхак Галиуллин белән бер атка атланып лагерьдан качалар һәм Югославия партизаннарына килеп кушылалар. Шулай итеп ике якташабыз партизаннарның 33 нче дивизиясе карамагындагы 10 нчы корпусның 2 нче Масло­вицкая бригадасында рус ротасы сугышчылары булып китә. Әлеге бригада составында Югославиянең Чазма, Масловина, Беловар, Подрав­нина, Клугитор, Журжеватц, Бело­гора, Тополавац торак пунктларын фашистлардан азат иткәндә шәхси батырлык үрнәкләре күрсәтәләр Татарстан егетләре. 1944 елның 11 октябрендә Новый Град каласы янында барган хәлиткеч сугышлар­ның берсендә Зәки Җәләлиев авыр яралана, дусты Габделхак Галиуллин исә шунда һәлак була.
ГАДЕЛЛЕК ТАНТАНА ИТСЕНГӘ...
Зәки Җәләлиевка 1944 елның ок­тябреннән 1945 елның гыйнвары башына кадәр Югославия госпи­тальләренең берсендә дәваланырга туры килә. Шуннан соң НКВДның фильтрацион пункты аша да үтә, тиешле тикшерү эшләрен уздыр­ганнан соң, аның тоткынлыкта фашистларга хезмәт итмәве, ки­ресенчә, Югославия партизаннары белән бергәләп дошманга каршы батырларча көрәшүе ачыклана.
1945 елның 5 апрелендә медици­на комиссиясе Зәки Җәләлиевның хәрби хезмәткә яраксыз дип таба һәм аны туган ягына кайтарып җибәрә...
Боларны без, әлеге төбәкнең сугыш һәм хезмәт ветераннары җитәкчесе, данлыклы хәрби офицер Зиннур ага Җәләлиев, бу төбәктәге Битләнгер, Югары һәм Түбән Өс­кебаш эзтабарлары белән бергә, СССР Оборона министрлыгының Подольск шәһәрендәге (Мәскәү өлкәсе) Үзәк архивына, илебезнең Дәүләт куркынычсызлыгы коми­теты (КГБ) органнарына, шулай ук Югославиянең Мәскәүдәге ил­челегенә һәм Белградтагы Архив институтына хатлар язып, тиешенчә ачыкладык...
Иң гаҗәпләндергәне шул бул­ды: Җиңү таңы атканнан соң 45 ел вакыт үтсә дә, мөхтәрәм ил агасы Зәки Җәләлиевка һаман да «Ватан сугышы ветераны» таныклыгы би­релмәгән икән.
Гаделлек ахыргача тантана итсен өчен, 1990 елның маенда Югославия партизаннарының Орёл һәм Брянск шәһәрләрендә үтүче Бөтенсоюз очрашуына Зәки ага Җәләлиев­ны махсус алып бардык. Ветеран партизанның аягы сынган чак дип тә тормадык. «Юлда чакта үзеңне күтәреп кенә йөртербез!» – дип,
Зәки аганың Казан каласында яшәү­че улы Рәфкать Җәләлиевны, якын туганы – әлеге төбәкнең яшь эзта­барлар төркеме башлыгы, танылган мөгаллим Рифат Җәләлиевны үзе­без белән алдык. Истәлекле очрашу мизгелләрен мәңгеләштерү өчен, республикабыз телестудиясеннән документаль фильмнар төшерү ос­тасы Камил Арифуллов белән Түбән Өскебаш урта мәктәбенең «Батыр­лык» кинофотостудиясе җитәкчесе Гомәр Мөбәрәкшин да барды.
Әлеге сәфәр Зәки ага файдасы­на тәмамланды. Биредә ул үзенең партизан дусты – Брянск каласын­да яшәүче Борис Гусевны очратты һәм аны шул ук елның июнь аен­да Аксыбы Сабан туена чакырды. Олы кунак, өскебашлыларның көчле алкышлары астында, Зәки Җәләлиевка «Югославия партиза­ны – СССР гражданины» медален тапшырды һәм сугышчан дусты­ның партизанлык иткән чорда күрсәткән батырлыклары турында тәфсилләп сөйләде.
КУНАК АШЫ – КАРА‑КАРШЫ
Тагын бер елдан соң – 1991 ел­ның августында – Түбән Өскебаш төбәгенә Югославия Федератив Республикасының Мәскәүдәге ил­челегеннән рәсми вәкилләр килде. Илчелекнең матбугат һәм мәдәният мәсьәләләре буенча киңәшчесе, дипломат Радойка Фехимович-Джуракич белән Сербия Респуб­ликасының Халыкара мөнәсәбәтләр буенча җәмәгатьчелек советы сек­ретаре, сәяси фәннәр кандидаты Зоран Фехимовичны район җитәк­челәре белән бергә өскебашлылар бик җылы каршыладылар. Кунаклар «Таң» колхозына керүче авыллар белән иркенләп танышканнан соң, Түбән Өскебаш мәктәбендә үткән «Батырлык дәресе»ндә катнашты­лар һәм Югославиянең данлыклы партизаны дип саналучы Зәки Җәләлиевка Белградтагы Архив институтында сакланучы, аңа ка­гылышлы кадерле хәрби документ­ларның мөһерле күчермәләрен тап­шырдылар; үз хөкүмәтләреннән, илдәшләреннән кайнар рәхмәт сүзләрен җиткерделәр, истәлекле бүләкләр бирделәр.
Кунак ашы – кара каршы дигәндәй, таңлылар да җавапсыз калмадылар – олы кунакларга «Победа» маркалы кул сәгатьләре тапшырдылар. Ике ил – Советлар Союзы һәм Югославия халыклары азатлыгы өчен фашизмга каршы көрәштә җиңү яулашкан мөхтәрәм ил агасы Зәки Җәләлиев та шундый ук бүләккә лаек булды.
Аннары очрашу Аксыбы авылын­да – ирле-хатынлы Зәки ага белән Марзия апа Җәләлиевларның ир­кен йортында таңга кадәр дәвам итте. Бирегә аларның Кукмарада, Казан каласында һәм күрше Киров өлкәсендә яшәүче балалары – Та­тарстанның атказанган авыл хуҗа­лыгы хезмәткәре Миннәхмәт, Рос­сия күләмендә танылган урманчы Рәфкать (алар виртуоз баянчылар, күп кенә музыкаль бәйгеләрнең лауреатлары), бухгалтер булып эшләүче Сәвия, элемтә-почта бүлеге хезмәткәре Гөлсирә дә кайтканнар иде. Очрашу бик җылы килеп чык­ты. Зәки аганың серб һәм хорват телләрендә бик иркен сөйләшүе, Югославия халыкларының җыр­ларын һәм үзебезнең милли җыр­ларыбызны да оста башкаруы рухи тугандашлык мәҗлесенә кабатлан­мас ямь‑тәм өстәде...
ХАЛЫК КҮҢЕЛЕНДӘ КАЛДЫ
Брянскидан һәм Югославия илче­легеннән килгән кунакларның йо­гынтысы зурдан булды. Зәки Җәлә­лиев тулысынча «акланды»: аңа, ниһаять, II дәрәҗә Ватан сугышы ордены таныклыгы тапшырылды, пенсия акчасы да түләнә башлады. Моңа Өскебаш төбәге эзтабарлары белән бергә, барлык авыл халкы да нык сөенде. Чөнки Зәки Җәләлиев – хөрмәт лаек шәхес, авылның абруйлы мулласы да. Заманында ул, районның һәм республиканың иң алдынгы комбайнчыларының берсе буларак, СССР Халык хуҗа­лыгы казанышлары күргәзмәсенең Алтын медаленә лаек булган мак­таулы игенче дә әле.
Менә шуларның барысын ча­гылдырып, мәктәп музеенда Зәки Җәләлиевка багышланган яңа стенд-экспонатлар пәйда бул­ды. Анда Орёл шәһәрендәге сугыш һәм хезмәт ветераннары советы рәисе урынбасары Иван Булгаков җибәргән «Югославия партизанна­ры» дигән китап та бар. Анда Зәки аганың «Сражался в русской роте» дип исемләнгән истәлек язмасы да урнаштырылган.
Камил Арифуллов белән Гомәр Мөбәрәкшин исә, данлыклы пар­тизанның һәм хезмәт батырының фидакарьлеген документаль ки­нофильм тасмаларында чагылды­рып, республикабыз телевидениесе аша тамашачыларга кат‑кат күрсәт­теләр.
Гаделлекнең тантана иткәнле­генә ихластан сөенеп, Зәки Җәлә­лиев гомеренең соңгы көннәренә кадәр (ул 2000 елның 21 июлендә бакый дөньяга күчте) гел игелекле гамәлләр кылып кына яшәде, үзе ту­рында халык күңелендә якты‑яхшы истәлекләр генә калдырды.
 

Данлыклы партизан Зәки Җәләлиев хәләл җефете Мәр­зия ханым белән.
 

Брянскидан килгән Борис Гусев Аксыбы Сабан туенда