Затлы мирас кайда саклана
Тукайның билгесез хаты?
14 мая 2019
Серле җир бу. Әгәр биредәге кәгазь, җиһазлар телгә килсә, сөйләгәннәрен йотылып тыңлар идек. Алар соңгы VII–IX гасыр эчендә халкыбыз тарихында ниләр булганын яхшы белә, чөнки алар – чорның тере шаһитлары. Сүзем Галимҗан Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының (ТӘһСИ) Язма һәм музыкаль мирас үзәге турында. Күпләр аны «Мирасханә» дип белә.
ИШЕКЛӘР АЧЫК!
«Мирасханә» архив оешмаларыннан аерыла. Әйе, тегесендә дә, монысында да тарихи, борынгы ядкарьләр, документлар саклана. Тик «Мирасханә» хезмәткәрләре шуларны саклау белән бергә, фәнни-тикшеренү эшләре дә алып баралар.
Сүзне әлеге үзәкнең оешу тарихыннан башларга кирәктер. XIX гасырда, мәгърифәтчелек дулкынында, татар тарихын, мәдәниятен һәм яшәешен өйрәнү өчен галимнәрдән торган төркемнәр төзелә. 1921 елда Мәгариф халык комиссариаты каршында Академик үзәк оештырыла. Газиз Гобәйдуллин, Мөхетдин Корбангалиев, Гали Рәхим, Сәид Вахиди, Хуҗа Бәдигый кебек татар галимнәре, язучылары мирасыбызны барлау һәм өйрәнү эшендә зур көч куя – экспедицияләргә чыгып, халыкта сакланып калган кулъязмаларны җыялар, туплыйлар.
1937 елның 16 апрелендә ТАССР ның ҮБК Президиумы Татар теле һәм әдәбияты фәнни-тикшеренү институты булдыру турында карар кабул итә. Институт үзенең эшчәнлеген 1939 елда башлап җибәрә, шушы еллардан башлап сакланып калган материаллар акрынлап әлеге институтка күчерелә. Шул чорда аерым бер фондлар формалаша. 1940 елда Г.Тукай иҗаты, аннан Фатих Әмирхан буенча аерым материаллар, кулъязмалар галимнәр кулына килеп керә. Алар туплана-туплана, акрынлап фондлар, коллекцияләр барлыкка килә.
1967 елда институтка Галимҗан Ибраһимов исеме бирелә. Институтның фәнни-тикшеренү эшчәнлеге киңәя барган саен, аның үз архивын булдыру ихтыяҗы барлыкка килә. Моны истә тотып, институт җитәкчелеге 1970 елның 21 гыйнварында «СССР Фәннәр академиясенең документаль материалларны җыю, саклау һәм файдалану советына» әлеге мәсьәлә буенча мөрәҗәгать итә. Һәм 1971 елның 4 маенда институтта архив булдырырга дигән карар кабул ителә. Әлеге карар нигезендә 1972 елның мартында институтның үз архивы оештырыла. Бүгенге көндә ул – Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма һәм музыкаль мирас үзәге.
«Мирасханә»дә сакланган иң борынгы документларның берсе XIII гасырга карый – «Сахих әл-Бохарый» кулъязмасы. Ул институт фондына Әхмәдһади Максуди материаллары белән килеп кергән.
– Хәзерге вакытта «Мирасханә»дә 200 дән артык фонд бар, – дип сөйләде институтның Язма һәм музыкаль мирас үзәге җитәкчесе Илһам Гомәров. – Бу илле меңнән артык саклау берәмлеге дигән сүз. Әлеге документлар, китаплар, кулъязмалар гарәп, фарсы, иске госманлы һәм башка телләрдә язылган. Безнең төп бурычыбыз – шушы мирасны системага салу, фәнни яктан өйрәнү, аны халыкка җиткерү, җентекләп төзелгән тасвирламасын булдыру. Ягъни документның тарихы, техник билгеләре ягыннан – кәгазь төре, язу карасы, күчерү урыны турында нинди мәгълүматлар бар, боларның барысын да өйрәнеп, исәпкә алып, кулъязмаларны барлау, теркәү. Барлык материалларны тәрҗемә итеп, электрон форматка күчерү бурычын да куйдык алдыбызга.
– Ә бирегә килеп, ул документлар белән танышырга ярыймы? – дим җитәкчегә.
– Әлбәттә. Һәм киләләр дә. Тарих, тел белгечләре, укытучылар, студентлар, гади кешеләр – барысы өчен дә ишекләр ачык. Соңгы вакытта эшләр тагын да җайланды – аерым чорга караган документларны, язучыларның кулъязмаларын татарчага тәрҗемә итәбез. Булган хәтле материаллар белән сайтта да танышып була.
Бүген барлык язмаларның 15‑20 проценты сканерланган инде. Фондлар якынча шул ук күләмдә даими тулыландырылып торганга, бу сан һаман бер чамада тибрәнә икән. Хәер, сканерлап алдың да эш бетте түгел: ун ел саен ул дискларны яңартып торырга туры киләчәк.
– Сканерны 2016 елда дәүләт программасы ярдәмендә алдык, – диде җитәкче. – Бик яхшы җиһаз ул, китапларга, документларга зыян китермичә генә эшли ала, «контактсыз планетар сканер» дип атала. Шулай ук кулъязмаларны тузаннан арындыра, чистарта торган җайланмабыз да бар. Сканер аша уздырганчы, материаллар иң элек шул җайланма аша үтә.
– Тарих, тел белгечләре, укытучылар, студентлар, гади кешеләр – барысы өчен дә ишекләр ачык, – ди Галимҗан Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма һәм музыкаль мирас үзәге җитәкчесе Илһам Гомәров.
«Мирасханә»дә сакланган иң борынгы документларның берсе XIII гасырга карый – «Сахих әл-Бохарый» кулъязмасы. Ул институт фондына Әхмәдһади Максуди материаллары белән килеп кергән.
ТУКАЙНЫҢ БИЛГЕСЕЗ ХАТЫ?
«Мирасханә»дә бүген дистәдән артык кеше хезмәт куя. Эш өстәлләренә күз төшереп алдым: һәр кешенең каршында компьютер тора, иске китаплар, кулъязмалар ята. Егет-кызлар (коллектив чагыштырмача яшь) шуларны тәрҗемә итеп, кулъязмаларның күчермәләрен алып утыралар. Башкарылган эшләрне, ягъни без бүген аңлый торган телдә «яңарып» өлгергән кулъязмаларны китап итеп чыгаралар, шулар нигезендә конференцияләр оештыралар икән.
Югарыда әйтелгәнчә, «Мирасханә»нең рәсми сайты бар. Борынгы кулъязмалар, татар әдәбияты,
тарихы белән кызыксынган кешеләр сайтка кереп, документлар белән таныша ала. Тик әлеге сайт рус телендә генә алып барыла. Дөресен генә әйткәндә, мин моңа гаҗәпсендем.
– Сайт татарча да булачак, – дип аңлатты Илһам Гомәров. – Без сайтыбызны әле узган елның азагында гына эшләтеп җибәрдек. Ул ике телдә дә алып барылачак. Хәер, анда хәзер үк татарча текстлар шактый. Әдипләребезнең язмаларын нинди телдә язылган, шул телдә сайтка урнаштырабыз. Рус телендәге документларны русча бирәбез, татарчаларын – татарча.
Галимҗан Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма һәм музыкаль мирас үзәге соңгы 3–4 елда гына да, фондларында булган материалларына таянып, берничә татар әдибенең иҗатына багышлап китап чыгарган. Анда халыкка әле билгеле булмаган кулъязмалар, фотосурәтләр дә бар.
– «Тукай энциклопедиясе»н чыгаруны зур казанышыбыз дип саныйм, – диде Илһам Гомәров. – Мәшһүр шагыйребезнең 130 еллыгына багышлап, «Казан Кремле» музей-тыюлыгы белән бергәләп, «Тукайга сәяхәт» күргәзмәсен оештырдык. Соңрак, шуның дәвамы итеп, дүрт йөз сигез битле күргәзмә каталогы нәшер ителде. Хәзерге көндә институт хезмәткәрләре Тукайның тормышын һәм эшчәнлеген колачлаган өч томлык хезмәт язу белән мәшгульләр. Беренче кисәк әдипнең Җаек чорын колачласа, икенче, өченче кисәкләрдә Җаектан Казанга күчкәннән соңгы тормышы бәян ителәчәк.
Тукай иҗаты турында сүз чыккач, тагын бер мөһим вакыйганы әйтми калу ярамас. «Мирасханә»гә милләтебезнең йөзе булган шагыйрьнең әле халыкка чыкмаган хаты «кайткан» икән. Әдәбиятчылар 1907 елда Тукайның Уральскидан Казанга – Гыйльметдин Шәрәфетдин улы Шәрәфкә* язган хаты барлыгын ачыклый. Эзләнә торгач, ул хатны журналист, Тукайның дусты Кәрим Сәгыйдиның оныгы Эльмира Тисенко кулында икәнлеген белеп алалар. Зыялы нәселнең дәвамчысы, бер дә каршы килмичә, хатны «Мирасханә»гә тапшыра.
– Хат шактый таушалган иде, – диде Илһам Гомәров. – Казан Кремле, хакимиятләребез ярдәмендә шуларны тергезә алдык. Алар күргәзмәгә дә куелды.
«ҮЗЕБЕЗНЕҢ ЙӨЗ...»
Әлбәттә, борынгы кулъязмалар бер Казанда – «Мирасханә»дә генә түгел. Чит илләрдә, шул ук элеккеге союздаш республикаларда да андый үзәкләр бар. Тик бездәгесе аларныкыннан шактый аерыла. Кай ягы белән соң?
– Дөресен генә әйткәндә, безнең кулъязмаларга бераз сокланып, гаҗәпсенеп тә карыйлар, – диде Илһам Гомәров. – Чөнки алардагы мирасның 90 проценты гарәп телендә язылган: дини трактатлар, рисаләләр, ислам дине мәсьәләләренә кагылышлы кулъязмалар. Ә бездә исә андыйлар белән беррәттән, иске татар телендә язылган материаллар да күп. Әйтик, сәяхәтнамәләр, көндәлекләр, шәкерт дәфтәрләре бар. Тарихтан беләбез: китап күчерү белән бергә, шәкертләр, мәдрәсә тормышындагы кайбер кызыклы вакыйгаларны да язып барганнар. Дөнья хәлләрен дә бәян иткәннәр. Гади халык арасында таралган шигырьләрне дә теркәп куйганнар. Һәм шул ук вакытта дини мәсьәләләргә кагылышлы әйберләрне татарча язганнар. Бу безнең өчен зур мирас та, күрсәткеч тә! Күп кенә язмаларыбыз мөселман дөньясында кулланылышта йөргән. Без аларны белеп кенә бетермибез, чөнки ул хакта сөйләмиләр, алар онытылган. Болгар чорында да язма мирасыбыз булган. Тик тарихи бәрелешләр, зур фаҗигаләр аркасында аларның бик күбесе югалган.
Институт хезмәткәрләре, Татарстан районнарыннан тыш, Россиянең милләттәшләребез яшәгән башка төбәкләренә, чит илләргә дә гыйльми экспедицияләргә чыгалар.
«Мирасханә»дәге күпчелек кулъязмалар XIX гасырга карый икән.
– Мәрҗани иҗат иткән вакыт татар әдәбиятында аерым бер күтәрелеш чоры була, – дип сөйли Илһам Гомәров. – Шуңа да ул чор әдәбиятын даими өйрәнәбез. Мисал өчен, «Мирасханә» хезмәткәрләре Мәрҗанинең әлегә кадәр гарәп телендә генә булган ике әсәрен тәрҗемә итте. Эшне алга таба да дәвам итәчәкбез.
Институт хезмәткәрләре, Татарстан районнарыннан тыш, Россиянең милләттәшләребез яшәгән башка төбәкләренә, чит илләргә дә гыйльми экспедицияләргә чыгалар. Аннан шактый бай мәгълүмат алып кайталар. Алар сөйләвенчә, тарихи документлар, борынгы китапларның кадерен белмичә, чүплеккә чыгарып ату очраклары да еш очрый икән.
...Архивтагы материаллар белән танышканнан соң, шундый нәтиҗәгә киләсең: борынгы бабаларыбыз мөселман дин тәгълиматына үзләреннән зур өлеш керткән. Монысы бер. Икенчесе – гасырлар чылбыры өзелмәгән. Алтын Урда чорыннан башлап, бүгенге көнгәчә әдәби әсәрләребезне барларга, шул рәвешле, ул чор кешеләренең уй-фикерләрен тоемларга, аңларга, әдәби телнең нинди эволюция кичерүен күздән кичерергә була. Күңелне борчыган ягы да бар: «Мирасханә» кебек файдалы, затлы урын барын республикабызда күпләр белми. Монысы әлеге дә баягы безнең тыйнаклыгыбыздан киләдер. Югыйсә дөньяга чыгарырлык, күрсәтерлек мирасыбыз зур, бай да бит. Юк шул, гадәттәгечә, эндәшмибез.
*Гыйльметдин Шәрәф (1885–1943) – күренекле татар мәдәният һәм җәмәгать эшлеклесе, нәшир, матбагачы. Ул Казанда оешкан беренче татар «Матбагаи Шәриф» типографиясе, аннан «Мәгариф» дип аталган басмаханә һәм нәшрият җитәкчесе була. Тукай әсәрләренең зур өлеше (14 китабы) шушы нәшриятта басылган.
1907 елда Тукайның Уральскидан Казанга – Гыйльметдин Шәрәфетдин улы Шәрәфкә язган хаты.
«ХӨРМӘТЛЕ ГЫЙЛЬМЕТДИН ШӘРӘФ ӘФӘНДЕ!
Тарафыңызга, заказной бандероль уларак, «Әшгаре мәҗмуга»мне йибәрдем. Шигырьләр мөкаддим-мөаххир басылуын рәкымләр илә яздым. Үзеңез аерырсыз. Зинһар, яхшылап тәсхих идеп басыңыз. Азсынсаңыз, ушбу арада тагы бәгъзе тәхрират йибәрермен. Үзеңез дикъкатьләп карап чыгыңыз да, нәшер итәргә разый булсаңыз, миңа тизлек берлә 50 тәнкә акча йибәреңез. Ихтимал, андыйн соң Казанга үзем барып, китабымны лично тәсхих идеп бастырырмын. Әгәр разый булмасаңыз, китабны кире үземә кайтарыңыз. Инде мин Сезгә бөтенләй тапшырдым. Ничә мәртәбә бастырсаңыз да рөхсәт.
Җаваб көтәм. 7нче июньдә мәктүбеңезне алдым. Шартыңызны кабул итәмен, димешсез.
Бәндәгез Г. Тукаев»
ШӘКЕРТ ДӘФТӘРЛӘРЕ
Кулъязма. Шәкерт дәфтәре. ХХ гасыр башы. Татарстан Фәннәр академиясе Г.Ибраһимов ис. Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма һәм музыкаль мирас үзәге. Фонд № 39, сак. бер. № 446.
Габдерәхим Утыз Имәнинең өченче буын оныгы Мөхәммәтҗан бине Мөхәммәтгалимнең шәкерт дәфтәре. 1973 елның 28 июнендә Сарабиккол авылында табылган.
Дәфтәрдә төрле әсәрләрдән («Гыйльме хәл», «Пәйгамбәрләр тарихы» һ.б.) өзекләр, Коръән сүрәләре һәм догалар, шигъри текстлар тупланган.
Фотографиядәге биттә түбәндәге язма:
Имтихан мәҗлесендә укылыр
Имтихан мәҗлесендә менә шушыны әйтәләр:
Динем Ислам динендә, нәбием Мостафадыр
Нәселем Адәм нәселедер, белмәк кирәк кардәш.
Җәнабе Хак хәзрәте әгәр кылса кодрәте
Юкдан без (н) е яратты, белмәк кирәк кардәш...
Рәсүлуллаһ юлында аерылмаек кардәшләр,
Укыб гамәл кылаек, тырышаек кардәшләр.
Мәҗлесемез башланыр, белүчеләр шатланыр,
Афәрин, тәхсин алыр, дога кылың кардәшләр.
Кулъязма. Шәкерт дәфтәре. ХХ гасыр башы. Татарстан Фәннәр академиясе Г. Ибраһимов ис. Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма һәм музыкаль мирас үзәге. Фонд № 39, сак. бер. № 782
Куакбаш авылы мәдрәсәсендә укыган Габдрахман Вилдан углының шәкерт дәфтәре. Катыргы тышлы. Китап тулы, барлык кәгазьләре дә сакланган – 117 бит. Китап 1911нче елда Куакбаш авылының I нче мәхәлләсе мәчете каршында Мөхәммәдфазыл мелла Гыймадетдин углы мәдрәсәсендә язылган. 1976 елда Гомәр Сәлманов тапшырган.
ИШЕКЛӘР АЧЫК!
«Мирасханә» архив оешмаларыннан аерыла. Әйе, тегесендә дә, монысында да тарихи, борынгы ядкарьләр, документлар саклана. Тик «Мирасханә» хезмәткәрләре шуларны саклау белән бергә, фәнни-тикшеренү эшләре дә алып баралар.
Сүзне әлеге үзәкнең оешу тарихыннан башларга кирәктер. XIX гасырда, мәгърифәтчелек дулкынында, татар тарихын, мәдәниятен һәм яшәешен өйрәнү өчен галимнәрдән торган төркемнәр төзелә. 1921 елда Мәгариф халык комиссариаты каршында Академик үзәк оештырыла. Газиз Гобәйдуллин, Мөхетдин Корбангалиев, Гали Рәхим, Сәид Вахиди, Хуҗа Бәдигый кебек татар галимнәре, язучылары мирасыбызны барлау һәм өйрәнү эшендә зур көч куя – экспедицияләргә чыгып, халыкта сакланып калган кулъязмаларны җыялар, туплыйлар.
1937 елның 16 апрелендә ТАССР ның ҮБК Президиумы Татар теле һәм әдәбияты фәнни-тикшеренү институты булдыру турында карар кабул итә. Институт үзенең эшчәнлеген 1939 елда башлап җибәрә, шушы еллардан башлап сакланып калган материаллар акрынлап әлеге институтка күчерелә. Шул чорда аерым бер фондлар формалаша. 1940 елда Г.Тукай иҗаты, аннан Фатих Әмирхан буенча аерым материаллар, кулъязмалар галимнәр кулына килеп керә. Алар туплана-туплана, акрынлап фондлар, коллекцияләр барлыкка килә.
1967 елда институтка Галимҗан Ибраһимов исеме бирелә. Институтның фәнни-тикшеренү эшчәнлеге киңәя барган саен, аның үз архивын булдыру ихтыяҗы барлыкка килә. Моны истә тотып, институт җитәкчелеге 1970 елның 21 гыйнварында «СССР Фәннәр академиясенең документаль материалларны җыю, саклау һәм файдалану советына» әлеге мәсьәлә буенча мөрәҗәгать итә. Һәм 1971 елның 4 маенда институтта архив булдырырга дигән карар кабул ителә. Әлеге карар нигезендә 1972 елның мартында институтның үз архивы оештырыла. Бүгенге көндә ул – Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма һәм музыкаль мирас үзәге.
«Мирасханә»дә сакланган иң борынгы документларның берсе XIII гасырга карый – «Сахих әл-Бохарый» кулъязмасы. Ул институт фондына Әхмәдһади Максуди материаллары белән килеп кергән.
– Хәзерге вакытта «Мирасханә»дә 200 дән артык фонд бар, – дип сөйләде институтның Язма һәм музыкаль мирас үзәге җитәкчесе Илһам Гомәров. – Бу илле меңнән артык саклау берәмлеге дигән сүз. Әлеге документлар, китаплар, кулъязмалар гарәп, фарсы, иске госманлы һәм башка телләрдә язылган. Безнең төп бурычыбыз – шушы мирасны системага салу, фәнни яктан өйрәнү, аны халыкка җиткерү, җентекләп төзелгән тасвирламасын булдыру. Ягъни документның тарихы, техник билгеләре ягыннан – кәгазь төре, язу карасы, күчерү урыны турында нинди мәгълүматлар бар, боларның барысын да өйрәнеп, исәпкә алып, кулъязмаларны барлау, теркәү. Барлык материалларны тәрҗемә итеп, электрон форматка күчерү бурычын да куйдык алдыбызга.
– Ә бирегә килеп, ул документлар белән танышырга ярыймы? – дим җитәкчегә.
– Әлбәттә. Һәм киләләр дә. Тарих, тел белгечләре, укытучылар, студентлар, гади кешеләр – барысы өчен дә ишекләр ачык. Соңгы вакытта эшләр тагын да җайланды – аерым чорга караган документларны, язучыларның кулъязмаларын татарчага тәрҗемә итәбез. Булган хәтле материаллар белән сайтта да танышып була.
Бүген барлык язмаларның 15‑20 проценты сканерланган инде. Фондлар якынча шул ук күләмдә даими тулыландырылып торганга, бу сан һаман бер чамада тибрәнә икән. Хәер, сканерлап алдың да эш бетте түгел: ун ел саен ул дискларны яңартып торырга туры киләчәк.
– Сканерны 2016 елда дәүләт программасы ярдәмендә алдык, – диде җитәкче. – Бик яхшы җиһаз ул, китапларга, документларга зыян китермичә генә эшли ала, «контактсыз планетар сканер» дип атала. Шулай ук кулъязмаларны тузаннан арындыра, чистарта торган җайланмабыз да бар. Сканер аша уздырганчы, материаллар иң элек шул җайланма аша үтә.
– Тарих, тел белгечләре, укытучылар, студентлар, гади кешеләр – барысы өчен дә ишекләр ачык, – ди Галимҗан Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма һәм музыкаль мирас үзәге җитәкчесе Илһам Гомәров.
«Мирасханә»дә сакланган иң борынгы документларның берсе XIII гасырга карый – «Сахих әл-Бохарый» кулъязмасы. Ул институт фондына Әхмәдһади Максуди материаллары белән килеп кергән.
ТУКАЙНЫҢ БИЛГЕСЕЗ ХАТЫ?
«Мирасханә»дә бүген дистәдән артык кеше хезмәт куя. Эш өстәлләренә күз төшереп алдым: һәр кешенең каршында компьютер тора, иске китаплар, кулъязмалар ята. Егет-кызлар (коллектив чагыштырмача яшь) шуларны тәрҗемә итеп, кулъязмаларның күчермәләрен алып утыралар. Башкарылган эшләрне, ягъни без бүген аңлый торган телдә «яңарып» өлгергән кулъязмаларны китап итеп чыгаралар, шулар нигезендә конференцияләр оештыралар икән.
Югарыда әйтелгәнчә, «Мирасханә»нең рәсми сайты бар. Борынгы кулъязмалар, татар әдәбияты,
тарихы белән кызыксынган кешеләр сайтка кереп, документлар белән таныша ала. Тик әлеге сайт рус телендә генә алып барыла. Дөресен генә әйткәндә, мин моңа гаҗәпсендем.
– Сайт татарча да булачак, – дип аңлатты Илһам Гомәров. – Без сайтыбызны әле узган елның азагында гына эшләтеп җибәрдек. Ул ике телдә дә алып барылачак. Хәер, анда хәзер үк татарча текстлар шактый. Әдипләребезнең язмаларын нинди телдә язылган, шул телдә сайтка урнаштырабыз. Рус телендәге документларны русча бирәбез, татарчаларын – татарча.
Галимҗан Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма һәм музыкаль мирас үзәге соңгы 3–4 елда гына да, фондларында булган материалларына таянып, берничә татар әдибенең иҗатына багышлап китап чыгарган. Анда халыкка әле билгеле булмаган кулъязмалар, фотосурәтләр дә бар.
– «Тукай энциклопедиясе»н чыгаруны зур казанышыбыз дип саныйм, – диде Илһам Гомәров. – Мәшһүр шагыйребезнең 130 еллыгына багышлап, «Казан Кремле» музей-тыюлыгы белән бергәләп, «Тукайга сәяхәт» күргәзмәсен оештырдык. Соңрак, шуның дәвамы итеп, дүрт йөз сигез битле күргәзмә каталогы нәшер ителде. Хәзерге көндә институт хезмәткәрләре Тукайның тормышын һәм эшчәнлеген колачлаган өч томлык хезмәт язу белән мәшгульләр. Беренче кисәк әдипнең Җаек чорын колачласа, икенче, өченче кисәкләрдә Җаектан Казанга күчкәннән соңгы тормышы бәян ителәчәк.
Тукай иҗаты турында сүз чыккач, тагын бер мөһим вакыйганы әйтми калу ярамас. «Мирасханә»гә милләтебезнең йөзе булган шагыйрьнең әле халыкка чыкмаган хаты «кайткан» икән. Әдәбиятчылар 1907 елда Тукайның Уральскидан Казанга – Гыйльметдин Шәрәфетдин улы Шәрәфкә* язган хаты барлыгын ачыклый. Эзләнә торгач, ул хатны журналист, Тукайның дусты Кәрим Сәгыйдиның оныгы Эльмира Тисенко кулында икәнлеген белеп алалар. Зыялы нәселнең дәвамчысы, бер дә каршы килмичә, хатны «Мирасханә»гә тапшыра.
– Хат шактый таушалган иде, – диде Илһам Гомәров. – Казан Кремле, хакимиятләребез ярдәмендә шуларны тергезә алдык. Алар күргәзмәгә дә куелды.
«ҮЗЕБЕЗНЕҢ ЙӨЗ...»
Әлбәттә, борынгы кулъязмалар бер Казанда – «Мирасханә»дә генә түгел. Чит илләрдә, шул ук элеккеге союздаш республикаларда да андый үзәкләр бар. Тик бездәгесе аларныкыннан шактый аерыла. Кай ягы белән соң?
– Дөресен генә әйткәндә, безнең кулъязмаларга бераз сокланып, гаҗәпсенеп тә карыйлар, – диде Илһам Гомәров. – Чөнки алардагы мирасның 90 проценты гарәп телендә язылган: дини трактатлар, рисаләләр, ислам дине мәсьәләләренә кагылышлы кулъязмалар. Ә бездә исә андыйлар белән беррәттән, иске татар телендә язылган материаллар да күп. Әйтик, сәяхәтнамәләр, көндәлекләр, шәкерт дәфтәрләре бар. Тарихтан беләбез: китап күчерү белән бергә, шәкертләр, мәдрәсә тормышындагы кайбер кызыклы вакыйгаларны да язып барганнар. Дөнья хәлләрен дә бәян иткәннәр. Гади халык арасында таралган шигырьләрне дә теркәп куйганнар. Һәм шул ук вакытта дини мәсьәләләргә кагылышлы әйберләрне татарча язганнар. Бу безнең өчен зур мирас та, күрсәткеч тә! Күп кенә язмаларыбыз мөселман дөньясында кулланылышта йөргән. Без аларны белеп кенә бетермибез, чөнки ул хакта сөйләмиләр, алар онытылган. Болгар чорында да язма мирасыбыз булган. Тик тарихи бәрелешләр, зур фаҗигаләр аркасында аларның бик күбесе югалган.
Институт хезмәткәрләре, Татарстан районнарыннан тыш, Россиянең милләттәшләребез яшәгән башка төбәкләренә, чит илләргә дә гыйльми экспедицияләргә чыгалар.
«Мирасханә»дәге күпчелек кулъязмалар XIX гасырга карый икән.
– Мәрҗани иҗат иткән вакыт татар әдәбиятында аерым бер күтәрелеш чоры була, – дип сөйли Илһам Гомәров. – Шуңа да ул чор әдәбиятын даими өйрәнәбез. Мисал өчен, «Мирасханә» хезмәткәрләре Мәрҗанинең әлегә кадәр гарәп телендә генә булган ике әсәрен тәрҗемә итте. Эшне алга таба да дәвам итәчәкбез.
Институт хезмәткәрләре, Татарстан районнарыннан тыш, Россиянең милләттәшләребез яшәгән башка төбәкләренә, чит илләргә дә гыйльми экспедицияләргә чыгалар. Аннан шактый бай мәгълүмат алып кайталар. Алар сөйләвенчә, тарихи документлар, борынгы китапларның кадерен белмичә, чүплеккә чыгарып ату очраклары да еш очрый икән.
...Архивтагы материаллар белән танышканнан соң, шундый нәтиҗәгә киләсең: борынгы бабаларыбыз мөселман дин тәгълиматына үзләреннән зур өлеш керткән. Монысы бер. Икенчесе – гасырлар чылбыры өзелмәгән. Алтын Урда чорыннан башлап, бүгенге көнгәчә әдәби әсәрләребезне барларга, шул рәвешле, ул чор кешеләренең уй-фикерләрен тоемларга, аңларга, әдәби телнең нинди эволюция кичерүен күздән кичерергә була. Күңелне борчыган ягы да бар: «Мирасханә» кебек файдалы, затлы урын барын республикабызда күпләр белми. Монысы әлеге дә баягы безнең тыйнаклыгыбыздан киләдер. Югыйсә дөньяга чыгарырлык, күрсәтерлек мирасыбыз зур, бай да бит. Юк шул, гадәттәгечә, эндәшмибез.
*Гыйльметдин Шәрәф (1885–1943) – күренекле татар мәдәният һәм җәмәгать эшлеклесе, нәшир, матбагачы. Ул Казанда оешкан беренче татар «Матбагаи Шәриф» типографиясе, аннан «Мәгариф» дип аталган басмаханә һәм нәшрият җитәкчесе була. Тукай әсәрләренең зур өлеше (14 китабы) шушы нәшриятта басылган.
1907 елда Тукайның Уральскидан Казанга – Гыйльметдин Шәрәфетдин улы Шәрәфкә язган хаты.
«ХӨРМӘТЛЕ ГЫЙЛЬМЕТДИН ШӘРӘФ ӘФӘНДЕ!
Тарафыңызга, заказной бандероль уларак, «Әшгаре мәҗмуга»мне йибәрдем. Шигырьләр мөкаддим-мөаххир басылуын рәкымләр илә яздым. Үзеңез аерырсыз. Зинһар, яхшылап тәсхих идеп басыңыз. Азсынсаңыз, ушбу арада тагы бәгъзе тәхрират йибәрермен. Үзеңез дикъкатьләп карап чыгыңыз да, нәшер итәргә разый булсаңыз, миңа тизлек берлә 50 тәнкә акча йибәреңез. Ихтимал, андыйн соң Казанга үзем барып, китабымны лично тәсхих идеп бастырырмын. Әгәр разый булмасаңыз, китабны кире үземә кайтарыңыз. Инде мин Сезгә бөтенләй тапшырдым. Ничә мәртәбә бастырсаңыз да рөхсәт.
Җаваб көтәм. 7нче июньдә мәктүбеңезне алдым. Шартыңызны кабул итәмен, димешсез.
Бәндәгез Г. Тукаев»
ШӘКЕРТ ДӘФТӘРЛӘРЕ
Кулъязма. Шәкерт дәфтәре. ХХ гасыр башы. Татарстан Фәннәр академиясе Г.Ибраһимов ис. Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма һәм музыкаль мирас үзәге. Фонд № 39, сак. бер. № 446.
Габдерәхим Утыз Имәнинең өченче буын оныгы Мөхәммәтҗан бине Мөхәммәтгалимнең шәкерт дәфтәре. 1973 елның 28 июнендә Сарабиккол авылында табылган.
Дәфтәрдә төрле әсәрләрдән («Гыйльме хәл», «Пәйгамбәрләр тарихы» һ.б.) өзекләр, Коръән сүрәләре һәм догалар, шигъри текстлар тупланган.
Фотографиядәге биттә түбәндәге язма:
Имтихан мәҗлесендә укылыр
Имтихан мәҗлесендә менә шушыны әйтәләр:
Динем Ислам динендә, нәбием Мостафадыр
Нәселем Адәм нәселедер, белмәк кирәк кардәш.
Җәнабе Хак хәзрәте әгәр кылса кодрәте
Юкдан без (н) е яратты, белмәк кирәк кардәш...
Рәсүлуллаһ юлында аерылмаек кардәшләр,
Укыб гамәл кылаек, тырышаек кардәшләр.
Мәҗлесемез башланыр, белүчеләр шатланыр,
Афәрин, тәхсин алыр, дога кылың кардәшләр.
Кулъязма. Шәкерт дәфтәре. ХХ гасыр башы. Татарстан Фәннәр академиясе Г. Ибраһимов ис. Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма һәм музыкаль мирас үзәге. Фонд № 39, сак. бер. № 782
Куакбаш авылы мәдрәсәсендә укыган Габдрахман Вилдан углының шәкерт дәфтәре. Катыргы тышлы. Китап тулы, барлык кәгазьләре дә сакланган – 117 бит. Китап 1911нче елда Куакбаш авылының I нче мәхәлләсе мәчете каршында Мөхәммәдфазыл мелла Гыймадетдин углы мәдрәсәсендә язылган. 1976 елда Гомәр Сәлманов тапшырган.
Добавить комментарий