Әтнәнең иң биек ноктасы кайда?

Табигатьнең иң гүзәл чоры – май уртасында Әтнә районының Ары авылында булдык. Биредә яшәүче һәр йорт хуҗасы турында аерым язма әзерләргә була! Кемдер чәч кисә, кемдер камыр ризыклары ясап сата, икенчеләр каз бәбкәләре, чебиләр чыгару белән мәшгуль, берәү мич остасы... Тагын биредә Сталин алдында чыгыш ясаган олы хөрмәткә лаек кеше яши. Кыскасы, үзенчәлекле авыл бу.
 
  
«КҮЛ БАР, ЭЧӘРГӘ СУ ЮК!»
Ары авылы җирлеге башлыгы Хәмит Гәрәев безне Әтнәгә керә торган юл чатында каршы алды.
– Арыга адашмыйча килгән кеше юк. Сез аны тиз генә таба алмая­чаксыз, – дип, безгә үзенең маши­насы артыннан барырга кушты.
Бактың исә, картада Ары исемле авыл юк. Шуңа күрә аны навигатор тапмый, ә юл күрсәткечләрендә Ислейтар дигән язулар тора. Ә бу Арының русча атамасы икән!
Авыл әллә ни зур түгел: 137 хуҗа­лык бар, 230 кеше яши. Ары – Әтнә районының иң биек ноктасында урнашкан. 224 метр биеклектә уты­ра ул. Арыга килеп кергәч тә, авыл уртасында җәйрәп яткан күлләргә игътибар итәсең. Без килгәндә ае­руча гүзәл манзара иде: күл буенда ап‑ак шомыртлар чәчәк аткан, си­реньнәр ачылырга утыра...
– Авылда әллә ничә күл бар, ә ке­шегә эчәргә су юк, – диде Хәмит абый.
– Ник алай? – дим.
– Белмим. Инде башня ясау өчен 300 метр тирәнлектә җир казып ка­радык. Су чыкмый. Булса да, эчәргә яраклы түгел. Авылда 200әр метр тирәнлектә кое ка­зучылар бар. Су һа­ман юк... Мәңгелек проблема кебек.
– Ә соң халык ничек яши? – дим.
– Кайбер кешеләргә бәхет елмая: алар нигезендә казыгач су чыга. Шуннан күршеләр дә ала инде.
Авылларга килгәч, беренче сорау: мәктәп эшлиме? Арыда да шул сорауны бирдек. Башлангыч мәктәп эшли икән: дүрт бала укый.
– Ике бала калса да, мәктәп эшләргә тиеш, – диде авыл җир­леге башлыгы. – Авылның мәктә­бе булмаса, ул картая. Ата-аналар да бик риза, ябылмасын, дип кенә торалар.
Без, журналистлар, авылларда күп йөргәч, һәр районга үзебезчә бәя бирәбез. Бер якта халык кунак­чыл, икенчесендә күп сөйләшмәс, өченчесендә караңгырак... Арыда исә халык гади тоелды. Капка тө­бендә утыручы апалар, фотоап­парат белән йөрүебезне күргәч, тиз генә кереп качмыйлар. (Ан­дыйлар да еш очрый!) Елмаеп сөйләшәләр, фотога төшәләр. Бизәкле капкалы, матур йорт кар­шысына туктагач, бакча алдында эшләп йөрүче сөйкемле апа – Ну­рия Сибгатуллина белән таныштык. 82 яшендә икән. Улы Наил белән яши.
– Улым алтын куллы, нәрсәгә алынса, шуны булдыра. Агач­тан, калайдан матур бизәкләр ясый. Мич тә чыгара. Әле дистә‑дистә каен себеркесе җыеп сата. Эшләмәгән эше юк, – диде Нурия апа.
Ул да түгел, капкадан Наил абый үзе дә күренде.
– Кул эшләренә каян өйрәнде­гез? – дигәч:
– Әтием оста куллы иде, аннан күреп эшләдем. Ә мич чыгарырга әбием Зәйнәп өйрәтте, – дип ел­майды.
Ананың бүген бердәнбер теләге – калган балалары кебек үк, Наилен дә башлы‑күзле итү.

– Әтием оста кул­лы иде, аннан күреп өйрәндем, – дип ел­майды Наил абый.
 

Останың йорт эче дә бизәкле.
 

Бизәкле капкалы, матур йорт каршы­сына туктагач, бакча алдында эшләп йө­рүче сөйкемле апа – Нурия Сибгатуллина белән таныштык.

«СТАЛИН АЯГҮРӘ КУЛ ЧАПТЫ!»
 
Арыда яшәүче, чын мәгънәсендә легендар шәхес – Гарәфетдин Әхмәтҗанов турында күптәннән ишетеп белә идем. РСФСРның һәм Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре исеменә лаек ул. Аксакалга март аенда 90 яшь тулган. Улы Илнур, килене Зөлфия тәрбиясендә яши икән. Авылның имамы булып тора.
Әхмәтҗановлар гаиләсенә бар­ганда, авыл җирлеге башлыгы Хә­мит абый Гәрәев:
– Авылда Гарәфетдин абый сү­зеннән берәү дә чыкмый. Ул ничек әйтсә, шулай була, – дигән иде.
Аксакал безне егетләрчә каршы алды! Башында түбәтәе, кулында тәсбихе...
– Гарәфетдин абый, үзегез ту­рында сөйләшкәнче, Арының элек­керәк чагын искә алыйк әле... Сездә шактый бай мәгълүмат бар дип ишеттем, – дим.
Шулай дигәч, аксакал калын бер дәфтәр чыгарды. Бактың исә, Гарәфетдин абый авылның башын­нан, һәр йортны исәпкә алып, анда яшәүчеләрнең исем-фамилиялә­рен, шөгыльләрен теркәп бара икән. Элеккеге муллалар вазый­фасын үз өстенә алган.
– Минем дәфтәрдә 348 кеше язылган, – диде аксакал.
– Дәфтәрне кайчан алып бара башладыгыз? – дим.
– Сугыштан соң. Сугышка кадәр авылда 389 кеше булган. Ары тари­хын язучы булса, шушы дәфтәрне бирер идем. Анда бөтен исемнәр дә төгәл язылган.
Гарәфетдин абый сугышта кат­нашмаган, шулай да ул елларның ачысын-төчесен татыган. Атаклы мари яклары – Суслонгерга окоп казырга да барган.
– Сугышка кадәр авыл бик көчле иде, – диде аксакал. – Алты бри­гада гына эшләде. Һәркайсында егермедән артык ат. Сугыш баш­лангач, иң яхшы атларны фронт­ка алдылар. Эшкә яраклы ирләр дә сугышка китте.
Мин 1943 елның октябрендә, колхозга бирелгән наряд ниге­зендә, Суслонгерга киттем. Аннан исән‑имин котылгач, Марий Эл­ның Шелонгер станциясендә агач ташыдым. Биш кубометр чыгара­сың икән, ашарга талон бирәләр: атка – солы, үзебезгә 500 грамм ипи. Әгәр көнлек нормаңны үти ал­масаң, атың да, үзең дә ач каласың. Көндез агач чыгарабыз, ә төннәрен болында ат саклыйбыз. Учак ягып киемнәрне утта тотабыз, шул рә­вешле бетләрне коябыз. Ач, ялан­гач... Хәтта аяк чолгавы да тузды. Бервакыт качып та карадык, куып тотып, кире алып кайттылар. Ан­нан каты итеп кыйнадылар. Без­нең белән Чепья кызлары да бар иде, аларны хөкемгә тарттылар. Бәхеткә, безнең яшь тулмаган иде, исән калдык.
Гарәфетдин абыйның әтисе Сәләхетдин Арыда гына түгел, Әтнәнең дә атаклы җырчысы, бию­чесе булган. Алма алмагачыннан ерак китмәгән, Гарәфетдин абый да җырлый, оста итеп бии. Үзе­нең 90 яшьлек юбилеенда сәхнәдә ут уйнаткан.
– Хәтта сугыш елларында да җыр-биюдән туктамадым, – диде аксакал. – Еш кына районга концерт программалары белән бара идек. Ә сугыш туктагач, авыл­да ансамбль оештырдык. Ул ва­кытта дәүләт тарафыннан куелган таләп иде бу – халыкны сәнгатькә тартырга. 1947 елда, Әтнәнең үзендә смотр-концерт булды, анда районның һәр авылыннан килгәннәр иде. Һәм соңыннан, шушы авыллардан килгән җүңү­челәрне туплап, янә бер ансамбль оештырдылар. Шулар арасына мин дә кердем. Республиканың кайсы гына почмагында чыгыш ясамадык без. Казан сәхнәләрен дер селкеттек.
1948 елда Гарәфетдин абый сәхнәдәшләре белән Мәскәүгә бара. Ул көннәрне бүгенгедәй хәтерли ул:
– Россия күләмендә үзешчәннәр­нең концерты иде ул. Башта бер ай Казанда репетиция ясап яттык. Безнең белән танылган компози­тор, режиссерлар эшләде. Атак­лы балетмейстер Фәйзи Гаскәров биюгә өйрәтте.
Казаннан килгән үзешчәннәр беренче булып Мәскәүнең Зур теат­рында чыгыш ясый. Аннан Чай­ковский исемендәге концертлар залына баралар. Татар җыр-биюлә­рен халык аеруча яратып кабул итә.
– Инде кайтып китәргә җыенган­да, Кремльдә чыгыш ясарга кирәк, диделәр, – дип сөйләде Гарәфетдин абый. – Ләкин анда кемнәр булача­гын алдан кисәтмәделәр. Зур дул­кынлану белән Кремль сәхнәсенә мендек. Гадәттәгечә җырлап-бие­дек. Халык дөррәү килеп кул чап­ты. Шул вакыт алгы рәттә утырган ил башлыгы – Сталинга күзем төш­те! Ул вакытта ниләр кичергәнне сөйләп аңлата торган түгел. Пәрдә­не яптылар, алкышлар тынмый. Янә пәрдә ачылды, бөтен халык аягүрә баскан иде. Алар арасында Сталин да...
...Гарәфетдин абыйның Казан, Мәскәү сәхнәләрендә алган тәҗ­рибәсе юкка узмый – ул гомер буе Ары, Әтнә сәхнәсеннән төш­ми. Авыл клубында эшли. Бик күп балаларны сәнгатькә гашыйк итә.
 

Гарәфетдин Әхмәтҗанов онык һәм оныкчыклары белән.
 
«БЕР СЕЗОНГА 40 МЕҢ ЧЕБИ»
Арының янә бер тырыш гаилә­сенә сугылдык – Илсур һәм Разия Әхмәтовлар. 2010 елда Казан­нан туган авылларына кайтып төпләнгәннәр. Һәм... инкубатор сатып алып бәбкәләр, че­биләр үрчетә башлаганнар.
– 2009 елда Бәкер ши­фаханәсендә ял иттем, – дип сөйләде Илсур абый. – Шунда Башкортостаннан килгән бер эшкуар белән таныштым. Берничә ин­кубаторы бар иде аның. Эш тәрти­бе турында сөйләде. Миңа бу бик кызык тоелды. Безнең Әтнә якла­рында инкубатор тоткан кешеләр юк. Алынып карарга кирәк, дип уй­ладым. Бер ел эчендә интернет аша чеби, бәбкәләр чыгару буенча бик күп мәгълүмат таптым, кат‑кат укып өйрәндем. Бер тапкыр Баш­кортостанга Бәкердә танышкан теге дустым янына барып кайт­тым. Һәм 2010 елда эш башларга тәвәккәлләдем.


Март аеннан бирле Әхмәтовлар­ның инкубаторында 40 мең тавык чебие, 15 мең каз, 10 мең күркә, 5 мең үрдәк бәбкәсе чыгарылган. Инкубатор июль аена кадәр эшли икән.
– Сорау зурмы? – дим Илсур абыйга.
– Әйе, сигезенче сезон эшлибез бит. Бер килгән кеше ел саен ала. Әтнәдән генә түгел, Арча, Биектау, Балтач районна­рыннан да киләләр.
Инкубаторга йомырка­ларны фәкать сатып ала­лар. Үзләре дә барып ала, заказ биреп, махсус маши­на белән дә кайтарталар. Мисал өчен, тавык чебиләренең йо­мыркасы Чехиядән үк килә. Аерым шуның белән шөгыльләнүчеләр бар икән. Интернет аша заказ гына бирәсең.

– Халык хәзер токымлы бәбкә, чебиләр сорый, – ди Илсур абый. – Шуңа ел саен 10 дистәләп төрле йомырка алам, үстереп карыйбыз. Кешеләргә дә тәкъдим итәм. Әйбәт үссә, киләсе елга күпләп алабыз. Мәсәлән, быел кара каз – Ланда то­кымына сорау зур. Узган ел сатып алучыларга берәр Ланда бәбкәсе биреп җибәргән идем, халык ярат­кан. Тиз үсә, итләч, зур була.
Әхмәтовлар, фермер булып теркәлеп, дәүләттән грант откан­нар. Шул акчага зур бина салып куйганнар. Ул бөтен таләпләргә туры китереп эшләнгән. Бина әзер инде, кош-кортларны гына күчерә­се бар.
Разия апаны күзәтәм: без сөйлә­шеп торган арада да әллә ничә эш башкарды. Бакчасына чәчәк тә утырта, чебиләр янына да чыгып керде. Арча районының Печмән­тау авылыннан килгәннәр иде, тиз генә аларга 21 каз бәбкәсе алып чыгып бирде.
– Өлгереп булмый, сеңлем, эш күп, – диде Разия апа. – Әле бак­ча да каралмаган. Сатып алучылар да килеп кенә тора, сезон бит.
– Шәһәрдән авылга кайткач, шу­лай инде ул, – дигән булам.
– Ирдән калу юк, нишлисең. Зарлану түгел бу, Аллага шөкер. Ялларга хатыннары белән ике улы­быз да кайта. Бергәләшеп эшләп атабыз аны.
Илсур абый кыш көне дә тик утырмый – атна саен Агропром­паркта тавык, каз түшкәләре сата. Анда да эшне җайлаган.
– Инкубатордан чыккан бәбкә, чебиләрнең барысы да сатылып бетми, – ди Илсур абый. – Ә аларны кая куясың? Үзеңә үстерергә кала. Шулай эшлибез дә.


 
«ЧӘЧҮНЕ СИЗМИ ДӘ КАЛАБЫЗ»
Арының иген кырларында да булдык. Яз соң килү сәбәпле, быел чәчү соңгарак калды. Май ба­шына эшне тәмамлаган еллар бул­са, быел әле ул чорга аерым район­нар кырга чыкмаган да иде.
Ары җирендә чәчүгә 8 майда керешкәннәр. Без килгәндә инде эшнең 60–70 проценты тәмамлан­ган да иде. Ике атна дигәндә эшне төгәлләргә ниятлиләр.
– Без үскәндә чәчү ай буе бара иде. Авылның бөтен ир‑аты кырда булыр... Хәзер чәчүне дә, урып‑җыюны да белеп булмый. Кай арада башлыйлар, кай арада төгәллиләр. Басуга чыккан ир‑ат­лар да күренми. Сездә дә шулай­мы? – дим «Дусын» ҖЧҖ брига­диры Фәрит Сабировка.
– Чынлап та, хәзер кыр эшлә­ре тиз уза, хәтта үзебез дә сизми калабыз, – дип елмайды Фәрит абый. – Төп сәбәп – техникада. Хә­зер көненә 60–70 гектар чәчәбез. Элек 20дән артмый иде. Ул вакытта әле тәүлек буе эшләдек. Бүген трак­тористлар иртәнге алтыдан кичке унга кадәр кырда.
Ары басуын­да бүген 6 кеше эшли, шул бөтен чәчүне алып ба­рырга җитә икән. Әлеге дә баягы, сәбәп – техникада. Элек гади трак­торларның чәчкеченә бер әйләнгән саен иген салырга, арттан карап барырга кирәк булса, бүген андый мәшәкать юк. Чит ил техникасы, игенне бер тутыргач, дистә гектар җир чәчә (нинди культура булуына карап).

– Эш күпкә җиңел, – ди брига­дир. – Ир-атлар, элеккеге кебек трактор артына басып, тузан иснәп йөрми, ашлама белән дә агулана­сы юк. Дөрес, чит ил техникасы бик кыйммәт тора. Тик анысы – икенче проблема.
Проблема дигәннән, «Дусын» ҖЧҖ җәмгыятендә ягулык, чәчү орлыклары, ашлама – барысы да җитәрлек булган. Кредит ал­маганнар.
– Аякта нык торабыз, хезмәт хакы түләргә, хуҗалыкны алып барырга да әлегә мөмкинлекләр бар, – диде бригадир.
Арыда безне авыл җирлеге башлыгы янә бер гаилә белән та­ныштырды – Гүзәлия һәм Рафыйк Фәйзрахмановлар. Гаилә башлыгы якындагы 7–8 авылдан сөт җыя икән. Берничә техникасы бар.
– Авыл юлларын карау гел Ра­фыйк өстендә, – диде Хәмит Гәрәев. – Әле дә ярый шундый ке­шеләр бар, нәрсә булса да, ярдәмгә киләләр. Берәр чараны уздырганда акчасын да, башкасын да бирә.
Фәйзрахмановлар гаиләсендә ике баһадир егет үскән, көрәш­челәр, районның атаклы җырчы­лары. Үзләре әйткәнче, «картаеп барганда» гына өченче бала – көтеп алынган кыз алып кайтканнар. Рә­линәгә өч яшь икән. Бала туганчы Гүзәлия Фәйзрахманова камыр ризыклары пешереп сату белән шөгыльләнгән. 2014 елда хәтта зур пекарня ачкан булганнар.
– Пекарняны Казанда яшәүче энем белән төзегән идек, ике мил­лион ярымга басты ул, – диде Гүзә­лия. – Матур гына эшләп алдык. Камыр ризыклары алырга тирә‑як авыллардан да килделәр. Тик әлегә аны яптык, бала белән өйдә утыр­гач, өлгереп булмый. Киләчәктә нәрсә булса да уйларбыз.
...Кайбер авылларга аеруча сок­ланып, гашыйк булып кайтабыз. Әтнә районының Ары авылы да күңелдә бик җылы тәэсирләр калдырды. Татар халкына хас төп сыйфатлар – кунакчыллык, ты­рышлык, гадилек бар аларда. Авыл җирлеге башлыгы Хәмит Гәрәев кат‑кат янә Арыга килергә чакырды. «Бездә җиләкнең нинди төре генә юк. Кая барсаң да җиләк аланлыгы», – диде. Шулай булгач җиләкләр өлгергәч очрашырбыз!
Арыда авыл җирлеге башлыгы безне Фәйзрахмановлар гаиләсе белән таныштырды.

АРЫ ТАРИХЫНЫҢ ИКЕ ВАРИАНТЫ БАР.
Мөгаллимә Миләүшә Вәлиева, төрле чыганаклар­га таянып, түбән­дәге мәгълүматлар туплаган:
«Марсель Әхмәт­җановның «Татар шәҗәрәләре» дигән китабын­да (Казан, 1995, 108 бит) Күлле Киме нәсел шәҗәрәсе би­релгән. Шәҗәрәдә, Бәерле авылыннан өч бертуган чыгып, шуларның Айту­ганы – Каенсарга, Көнтуганы – Арыга, Иртуганы Күлле Киме авылына ни­гез салган, диелгән. Күчеп килгән туганнарының Айтуган исемлесе Каенсар авылы урынында торып калган. Көнтуган, арырак китеп, урман эчендәге күлләр тирәсенә төпләнеп, Ары авы­лын төзегән. Ир­туган, Каенсардан азрак читкә китеп, Күлле Киме авылы­на нигез салган».
Авыл тарихының икенче вариантын Гарәфетдин Әхмәт­җанов сөйләде:
– Биредә ар ка­биләсе яшәгән. Иван Грозный Казанны басып алганнан соң, халык бу якларга күченгән. Авылның исемен дә элек­кеге хуҗалары хөрмәтенә Ары дип калдырганнар. Һәрхәлдә, безгә бабайлар шулай дип сөйли иде. Бу расланган та­рих түгел, халык телендә йөргән ри­ваятьләр генә...