Бакча-Сарай: Кырым – үзебездә

Ел дәвамында республикабызның матур исемле, бай тарихлы авылларына сәяхәт кылдык. Сокланып та, кайчакта йөрәк әрнүе белән дә яздык алар турында. Ә иң үзенчәлеклесе ел азагына калган икән: Югары Осланның Бакча‑Сарай авылын күздә тотам. Бер җирдә дә бу кадәр тәэсирләнгән юк иде әле. Авылның тарихы, урнашу үзенчәлеге, кешеләре – башка якларда күргән халыктан аерылып тора...
 
УРМАН КИСҮДӘН БАШЛАНГАН ЭШ
Бакча-Сарай күркәм үткәне, танылган кешеләре белән башка авылларны уздыра алмый. Аның каравы, географиясе, табигате – искиткеч! Ул Идел елгасының нәкъ уң як ярында утыра. Әйе, бәхетле кешеләр яши биредә: кул сузымын­да гына Идел җәйрәп ята. Офык­та урман-таулар сызылып китә... Шушы гүзәллеккә таң калып, тын да алмыйча карап тордык.
– Ә сез бирегә җәен килегез, оҗмах почмагы бу, – ди авыл ке­шеләре.
Бакча-Сарай тау өстендә урнаш­кан, республиканың иң биек икенче ноктасы санала. Моннан ярты Та­тарстан күренә диярлек.
Гадәттә, авыллар тарихы халык сөйләгән, телдән-телгә күчкән ис­тәлек-чыганакларга нигезләнеп тө­зелә. Бакча-Сарайда исә барысын да төгәл фактлар белән ныгыталар, чөнки аңа нибары 90 яшь кенә әле! Авылның беренче кешесе – Ярулла Кәримов. Ул гаиләсе белән бирегә 1927 елда килеп төпләнә. Авылда туган беренче бала да нәкъ менә Кәримовлар гаиләсеннән була. Гай­шә апа бүген дә исән икән, 87 яшь­не тутырган. Казанда балалары тәрбиясендә яши.
– Бакча‑Сарай исемен әни­ем Миңнехәят тәкъдим иткән, – дип сөйләде Ярулла абыйның оны­гы Алсу апа Хәлиуллина. – Булат Солтанбәковның «История в лицах» китабында татарларга 1920нче ел­ларда рәсми рәвештә яр буенда яшәргә рөхсәт ителә дип языла. (Тарихтан беләбез: Иван Грозный Казан ханлыгын басып алганнан соң су буенда урнашкан авыллардан татарлар куыла. Татарларга су буй­ларында яшәргә рөхсәт ителми. – Авт.) Ул вакытта безнең әби белән бабай Кама Тамагында Бәби авылында яши. 1925 елда бабайның өлкән улы, Казанда дәрәҗәле җирдә эшли. Авылга кайтып, әти-әнисен Идел елгасы буена күченеп уты­рырга өнди. Ярулла бабай, улының сүзен тыңлап, Матюшино авылы янәшәсендәге җирне барып карый. Ул вакытта анда куе урман үсә шаулап утыра. Бабай яр буен нык бик ошата, җитмәсә Казанга да якын. Икенче юлы ул Бәби авылының та­гын сигез ир‑атын да ияртеп алып килә. Агачларны кисәләр, землянка казыйлар. 1927 елда Бакча-Сарайга яшәргә гаиләләре белән күченеп киләләр.
Алсу апа Хәлиуллинаның әнисе хатын-кызлардан әлеге җирләр­гә беренче булып аяк баса. Ярулла абый унбиш яшьлек кызын урман кискән ир-атларга ашарга пеше­рергә алып килә. Буй җиткән кыз, биредәге матурлыкны күреп: «Бу бит Бакча-Сарай!», – дия. Шуннан төзелеп килүче авылга шул исем ияреп тә кала.
– Татарларның елга буена килеп урнашуын күршедә генә яшәүче Матюшино руслары яратмый, –дип сүзен дәвам итте Алсу апа. – Кайдан килдегез, шунда китегез, дия торган булалар. Әле ут төртәбез дип тә куркыталар. Ләкин Ярулла бабай бик үҗәт, кыю кеше була. «У нас тоже есть спички», – дип кенә җибәрә. Санаулы еллар эчендә Бак­ча-Сарайдагы йортлар саны унси­гезгә җитә. Халык, урынга кызыгып, тирә‑як авыллардан да килеп урна­ша. Татарларның дус-тату, тырыш булуларын күреп, Матюшинада яшәүче рус кешеләре дә Бакча‑Са­рай халкына хөрмәт белән карый башлый. Ике арада дуслык күпе­ре салына. Бер-берсенең телләрен өйрәнәләр, йомышка йөрешәләр.

Кәримовлар гаиләсендә 13 бала үсә, соңгылары Бакча-Сарайга кү­чеп килгәч туа. Ярулла абый зама нына күрә зыялы кеше була. Бала­ларына белем бирә. Үзе дә төшеп калмый – Бакча-Сарайда колхоз оешкач, аның рәисе итеп билгеләнә. Тик, кызганыч, авылда Кәримов­ларның йорты сакланып калмаган, янгын чыгып харап иткән.
– Мөслим районында яшәсәк тә, барлык җәйге каникулларыбыз Бак­ча-Сарайда узды, – дип хатирәләре белән бүлеште Алсу апа. – Май аза­гында кайтып, Мөслимгә яңадан сентябрь башында гына килә идек. Шуңа күрә Бакча‑Сарай миңа туган авылым кебек якын. Бабайның йор­ты ике тапкыр янды. Өченче тап­кыр яңа йорт салып тормады, иске бер өйне нигезенә күчереп кенә куйдыртты. Бик зур хыял-өметем бар – Ярулла бабайның нигезенә мемориал такта эшләсеннәр иде. Авылга нигез салучыларның берсе бит ул.
Бакча-Сарай заманында совет зыялыларының ял итү урыны саналган. Мәскәүдән һәм башка шәһәрләрдән килеп, җәй буе би­редә яшәгәннәр. «Киләсе җәйгә дә киләбез, йортыгызны кешегә бирмәгез», – дип, авыл кешеләренә көздән үк акча биреп калдырган­нар. Шуның өчен күпләр, җәен килгән кешеләр өчен, йортлары­на икенче кат та өстәп ясарга ты­рышкан. Бакча-Сарайда кемнәр генә ял итмәгән: академик Петр Анохин, профессор Әбүбәкер Тере­гулов, шул чорның дәүләт җитәк­челәре һ.б.
– Ярулла бабайның йортында берничә җәй СССРның халык ар­тисты, композитор Рөстәм Яхин яшәде, – дип сөйләде Алсу апа Хә­лиуллина. – Аның белән бәйле якты истәлекләр күп миндә. Кызганыч, шуларны язып бармаганмын...

Бер төркем авыл кешеләре белән Бакча-Сарайның яңа гына федераль программа буенча салынган клубында очраштык.
ОҖМАХТАН – ШӘҺӘРГӘ...
Бакча-Сарай әллә ни зур түгел. Бүген биредә 208 кеше яши, 60лап хуҗалык бар. Ләкин җәен авылда халык саны бермә‑бер арта икән, чөнки бакчачылар килә. Урта мәк­тәп, клуб, мәчет, кибет, кыскасы, тормыш өчен кирәк булган барлык социаль объектлар да бар. Дөрес, иске, диеп, балалар бакчасын ябып куйганнар. Әмма тиздән бу пробле­ма чишелергә тиеш икән.
Бер төркем авыл кешеләре белән Бакча-Сарайның яңа гына феде­раль программа буенча салынган клубында очраштык.
– Бу авыл кешеләре өчен бик зур бүләк булды, – дип шатлыклары белән бүлеште җирле халык.
Бакча-Сарайның тарихын икегә бүлеп карап була: беренчесе – аның оешу, икенчесе чәчәк ату, киңәю чоры. Соңгысы 1960–1970нче елларга карый. Биредә известь чыгара башлыйлар. Нәкъ шуның нәтиҗәсендә Бакча-Сарайга юл са­лына, эш бар дип, күрше авыллар­дан гаиләләре белән кешеләр кү­ченеп килә.
– Авылда Рәшит Кадыйров исем­ле бик тәҗрибәле агроном бар иде, – дип сөйләде Шәүкәт абый Җәләлет­динов. – Авыл башындагы үзән­лектә җәелеп яткан ак известьне Казанга тикшертергә алып бара ул. Агроном шулчакта ук аның туфрак өчен бик файдалы икәнен сынап караган була. Чынлап та, махсус тикшерү күрсәтә: 96 процент­лы чиста известь бу! Шулай итеп 1967 елда карьер оештырдык. Мине аның җитәкчесе итеп билгеләделәр. Тирә‑як авыллардан да известь­ка килделәр. Җирне аның белән эшкәрткәч, уңыш бермә‑бер арта иде.
1980 елда Матюшино карьерын (Бакча-Сарай белән ике арада ул) рәсми рәвештә ачалар. Та­тарстанның төрле районнарына су юлы аша тонна‑тонна известь төяп җибәрәләр. Ул чорда карьер­да 300ләп кеше эшли. Эшчеләргә дип махсус йортлар салалар.
– Бакча-Сарайда бушка торак бирәләр дигәч, 1983 елда ирем белән монда күченеп килдек, – дип сөйләде китапханәче Гүзәлия апа Нигъмәтуллина. – Йортлар ике гаилә өчен дип салынган иде. Соңрак без аларны хосусыйлаштырдык.
Бакча-Сарайның клуб мөди­ре Асия апа Фәйзуллова авылга 1989 елда килгән.
– Бездән соң әзер йортлар бик бирелмәде инде, – дип сөйлә­де ул. – Теләгән кеше басу ягыннан җир алып йортлар салды. Ул чорда авыл гөрләп торды. Хәзер генә бе­теп бара ул. Яшьләр калмый...
– Ни өчен? – дим. – Бакча‑Са­рай Казанга 50–60 чакрымда гына, эш бар. Мондый җирдән дә матур­рак урын таба алмыйлардыр бит?
– Әйе, табигать искиткеч бездә. Тик, дөресен әйткәндә, җәй көне бер тапкыр елга буена төшеп су коенган да юк безнең. Кешеләр Казаннан, әллә кайлардан килә. Елга буенда энә төшәрлек урын да булмый. Ә без... Әллә күз күреп ияләнгән, әллә вакыт таба алмый­быз шунда... Табигать белән генә булмый, яшьләргә акчалы эш кирәк. Рәхәт тормыш эзлиләр. Авылда әллә ни эше дә юк. Карьерда элеккеге кебек күп кеше эшләми, известька сорау һәм ихтыяҗ кимеде. Менә шулай картая авыл.
Әлбәттә, Бакча‑Сарай йөзләгән башка авыллар кебек юкка чык­мас. Мондый гүзәл авыл урамна­рын чүп үләне басмас, дип уйлыйм. Тик ул дача урынына гына калма­сын иде. Хәер, өмет бар әле.
ҖЫРЧЫ ФЕРМЕР?!
Өмет дигәнем Гөлнара Насибул­лова кебек яшьләр. Бу сөйкемле кыз ялгызы 20 баш мөгезле эре тер­лек асрый. Тугыз савым сыеры гына бар! Шуның өстенә, атна саен шимбә көнне Казанга ярминкәгә килеп, сөт ризыклары сата. Гөлна­рага 26 яшь. Гади, шул ук вакытта үткен әлеге кыз яхшы мәгънәсендә гашыйк итте үзенә.
– Яшьләр авылда кал­мый, дип зарланабыз. Син бу стереотипны җимереп ташлаган­сың, – дим Гөлнарага.

– Казан дәүләт авыл хуҗалыгы ин­ститутын тәмамла­гач, Казанда эшкә урнашкан идем. 2015 елда кинәт кенә әтием вафат булды. 62 яшь кенә иде. Әнигә ялгы­зына бик авыр дип авылга кайттым. Сыер, бозауларны да карарга кеше кирәк бит.
– Әтисе исән вакытта фермер­лык эшенә бергә алынганнар иде, – дип сүзгә кушылды Гөлнараның әнисе Зөлфия апа. – Фәһим белән өч кыз үстердек. Гөлнара – иң кече­се. Кечкенәдән үткен, эшкә батыр булуы белән аерылып торды. Хай­ваннарны бик яратты. Бернәрсәдән курыкмады.
Баксаң, Гөлнара 23 яшендә үк фер­мер булырга хыялланган. Казанда эшкә урнашып, алты ай хезмәт хакы ала алмагач, әти-әнисенә кайтып: «Әйдә, күп итеп маллар асрыйк, үзем карыйм», – дигән. Фәһим абый кызының фикерен хуплаган. Сыер, үгезләр алганнар. Тик, ни кызганыч, ата кешенең якты хыялы тормышка ашып килүен күрергә гомере җитми калган шул.
– Әтинең рухы шат булсын дип тә тырышам, эшне дәвам итәм, – дип җөпләде сүзен Гөлнара. – Авыл хуҗалыгы өлкәсендә югары беле­мем булу ярдәм итә. Югары Ослан­ның район җитәкчелеге дә миңа ка­рата бик хәерхаһлы. Башта бу эшне башкарып чыга алуыма бик ышан­мадылар, ахры. Эшләп күрсәткәч, бөтен яклап ярдәм итә башладылар. Авыл хуҗалыгы тармагына караган нинди дәүләт программалары бар – аңлаталар. Документлар тутырырга ярдәм итәләр.
Гөлнара Насибуллова мини-фер­малар төзү өчен бирелә торган про­грамма нигезендә дәүләттән кай­тарылмый торган 200 мең сум акча алган. Шуңа быел 8 сыерга исәпләнгән абзар салдырган. Савым сыерлары өчен елга бер тапкыр бирелә торган 3 мең сум акчага иген кайтарткан.
– Сыер асрауның файдасы бар, – ди Гөлнара. – Әлбәттә, азык та күп кирәк. Үзебезнең җир, техника бул­магач, бөтен әйберне сатып алырга туры килә. Тик барыбер чыгымнар­га караганда керем күбрәк. Район авыл хуҗалыгы бушка печән, салам да кайтартты. Кыш чыгарга азык бар.
Гаилә быел йортларын да зурайткан. Ә киләсе елга Гөлнараның планнары тагын да зурдан икән – крестьян-фермер хуҗалыгы булып теркәлеп, илле баш сыерга исәпләнгән ферма төзетү. Урындагы җитәкчеләр моның өчен махсус җир бүлеп биргән инде.

– Бу кулларны сыер сава дип әй­теп булмый, – дим, Гөлнараның маникюрына карап.
– Үзем савам, кулга перчатка киям, – дип елмайды яшь фермер. – Ни өчендер сыер савучы пычрак, иске халаттан йөрергә тиеш, дип уйлыйлар. Мин бит бу куллар белән сөт, каймак, эремчек, корт та сатам.
– Аларны да үзең ясыйсыңмы?
– Сөт ризыклары ясау күбрәк әни өстендә. Пәнҗешәмбе, җомга көннәрендә сепарат аертып корт, эремчек ясый. Ярминкәгә апа белән бергә барабыз. Базар­га җомга төнлә үк барып куябыз, югыйсә урын калмый. Ике ел шу­лай сату итәбез, үз сатып алучыла­рыбыз бар. Көтеп торалар.
Ана белән кыз тагын 300 баш каз, 300 баш үрдәк, 250 баш тавык үстергән! Тавык-казларны суеп ур­наштырып бетергәннәр, үрдәкләр­нең йөздән артыгы бар икән әле.
Гөлнара аш‑суга да бик уңган. Ат ите белән сыйлады ул безне. Хыялында ат асрау да бар икән.
– Синең кебек уңган кызга егет табуы да авырдыр, – дим.
– Булачак ирем миннән дә ким эшләргә тиеш түгел, – дип елмай­ды Гөлнара. – Әлегә кияүгә чыгар­га планым юк. Әлбәттә, гаиләдә ир‑ат булу кирәк. Әтине еш искә алам, бик җитми ул безгә. Рәхмәт, әле әнинең абыйлары бар, ярдәм итәләр. Ни дисәң дә, хатын‑кыз бит хатын‑кыз ул, никадәр генә булдырса да, ир‑ат кулы кирәк.
Гөлнара янә укырга кергән – КФУның музыка факультетында белем ала. Кечкенәдән сәхнәдән төшмәгән кызның икенче бер хыялын да тормышка ашырасы килә – югары белемле җырчы булу.
– Бездә җырчыларның исәбе-хи­сабы юк, синең җырчы фермер бу­ласың киләме? – дим, уенын‑чы­нын бергә кушып.
– Күз күрер инде, белемнең ар­тыгы булмас...


90 ЯШЬЛЕК АВЫЛНЫҢ 130 ЕЛЛЫК МӘКТӘБЕ
Бакча-Сарайда тагын бер үзен­чәлекле нәрсә – урта мәктәп. Нәкъ авылның уртасында балкып уты­ра ул. 37 бала белем ала биредә. Бакча‑Сарай авылындагы белем бирү йорты Матюшино урта мәк­тәбе исемен йөртә. Бактың исә, Бакча‑Сарай авылы төзекләнә, үсә башлагач (1980нче еллар), бирегә яңа мәктәп бинасы сал­ганнар. Һәм күрше Матюшино авылы укучыларын, яңа мәктәптә укысыннар, дип, Бакча-Сарайга китергәннәр. Ә исеме «Матюшино урта мәктәбе» дип калган.
Белем бирү йортына да сугыл­дык. Районда гына түгел, республи­ка буенча да алдынгылар рәтендә икән ул. Быел «Республика авылла­ры арасында иң яхшы 100 мәктәп» исемлегенә кертелгән. Ике тап­кыр миллион сум грант отканнар. Җитәкчесе Илдус Әнвәр улы Шәрә­фиев «2017 елның иң яхшы мәктәп директоры» исеменә лаек булган.
Матюшино урта мәктәбенең төп үзенчәлеге – биредә трактор сыйныфлары бар. Тугызынчы сый­ныфны тәмамлаган егетләр, Югары Осланның төрле авылларыннан килеп укыйлар. Трактор йөртү та­ныклыгы алып чыгалар.
– 2017 ел башында, трактор курсларын видеога төшереп, укыту планнарын күрсәтеп, Мәскәүгә – конкурска җибәргән идек, – дип сөйләде Илдус Шәрәфиев. – Күрәсең, Россия буенча мондый тәҗрибә бик юк, безнең мәктәп белән Мәскәүдә дә кызыксынды­лар. Нәтиҗәдә, миллион сум грант оттык. Ул акчага махсус тренажер кайтарттык.

Тренажер дигәннәре, нәкъ трак­тор кабинасы кебек: руль артына утырасың да, сцеплениене куша­сың. Зур экран аша кая барганың­ны күзәтәсең.
– Укучылар бу тренажерга уты­рырга атлыгып тора, – диде Илдус Шәрәфиев. – Юл йөрү кагыйдәләрен өйрәнү өчен бер стимул булды, шунсыз рульне бирмибез.
Мәктәптә Бакча‑Сарай авылы музее эшли. Анда авылның берен­че кешеләре турында мәгълүмат, тарихи истәлекләр, тагын әллә ниләр бар.
Мәктәптән соң Роза апа Ар­сланова йортына киттек. Монда үзеңне галереяда йөргән кебек хис итәсең. Чигелгән, кулдан эшләнгән картиналар белән стена­лар тулган. Тагын салкын фарфор, балчыктан эшләнгән савыт-саба, чәчәкләр, лента белән чигүле мен­дәр тышлары, дисеңме... Болар­ның барысына да Роза апа пен­сиягә чыккач өйрәнгән. Җиде ел эчендә өен әнә шундый «авыл галереясына» әйләндергән!
– Кул эшләренә җәй көне алын­мыйм, – диде Роза апа. – Вакыт юк, бакчада эш күп. Көздән язга кадәр картиналар чигәм, чәчәкләр ясыйм. Җанга рәхәтлек бирә. Бүләккә дә әйбәт. Хәзер кул эшләре модада бит!
...Менә шундый авыл ул Бакча-Са­рай. Кешеләре дә, нәкъ табигате ши­келле, күркәм. Эссе җәйдә, һичшик­сез, барып күрәсе килә бу әкияти почмакны. Юкка гына җирле ха­лык аны «Татарстанның Кырымы», дип атамый, ышаныгыз.
­
Күпләр, җәен кил­гән кешеләр өчен, йортларына икенче кат та өстәп ясарга тырышкан.

Мәктәптә Бакча‑Сарай авылы музее эшли.

«Кул эшләре бүләккә дә әйбәт, алар хәзер модада бит!» – ди Роза апа Арсланова.