Бигеш – үткәннәр сагында...

 
Зәй районының Бигеш авылына барганчы ук, бер кызык хәл турында ишеттем. 1960 нчы елларда авыл мәктәбе директоры укытучыларга: «Авыл кешеләре өчен мөгаллим маяк кебек булырга тиеш. Шуның өчен сез өс-башыгызны карап йөрегез, костюм киегез. Сыер‑сарык асрамасагыз иде...» – дип мөрәҗәгать иткән. Шул рәвешле директор укытучының дәрәҗәсен, абруен күтәрергә тырышкан. Мөгаллимнең тышкы кыяфәте, тормыш рәвеше дә гади колхозчыдан аерылып торырга тиеш, дип санаган.
Бүген ничек яши бигешлеләр? Мәктәп директорының кайчандыр әйткән киңәш- теләкләре әле актуальме? Зәйгә баргач, шушы һәм башка сорауларга җавап эзләдек. 
 

МӘЧЕТ КАРШЫНДА – ЛЕНИН СЫНЫ
Бигеш авылы җирлегенә алты авыл керә. Шуларның иң зуры­сы – Бигеш. Биредә 340 кеше яши, 201 хуҗалык бар. Дөрес, заманын­да халык саны ике тапкырга ар­тыграк булган. Тирә-яклардагы иң зур авыл саналган ул. Колхоз идарәсе, урта мәктәп, участок хастаханәсе – күрше салалардан да бирегә килгәннәр. Тик менә сиксәненче елларда халык саны кими башлаган. Ни өчен дигәндә, янәшәдә генә Чаллы, Түбән Кама кебек шәһәрләр зурая барган. Авыл кешесе, кала тормышына кызыгып, заводларга барып ур­нашкан. Шәһәрләр дә якын шул – Бигештән Чаллыга утыз чакрым тирәсе, ә Түбән Кама унике чак­рым ераклыкта гына. Район үзәге дә булган Зәй шәһәренә – егерме биш чакрым. Бүген дә йөзләп би­гешле читкә йөреп эшли.
– Авылда эш юкмы? – дигән со­равымны бирдем Бигеш авылы җирлеге башлыгы Илгиз Вәлиевкә.
– Юк та түгел, күп тә түгел. Авыл­да урта мәктәп, балалар бакчасы, мәдәният йорты, амбулатория үзәге эшли. «Зәй» агрофирмасы бар, анда дистәләп кеше хезмәт куя. Ялкау булмаган кеше өйдә тик ятмый инде үзе.
Амбулатория үзәге турында аерым әйтергә кирәктер. Элек­кеге хастаханәне хәзер шулай дип йөртәләр. Аны көндез дәвала­на торган үзәк итеп калдырганнар. Шулай да авыл кешеләре бик канә­гать: система куйдырырга, башка төрле дәвалау курслары узарга – бер дигән мөмкинлек, бигрәк тә өлкәннәр өчен. Шунда ук теш табибы да бар. Дәваланырга күрше авыллардан да киләләр икән.
– Дәвалаучы табиб бик белем­ле, үз эшенең чын остасы, – дигән сүзне берничә кешедән ишеттек.
Бигеш авылы мәдәният йортына килеп туктауга ук, Ленин сынына игътибар иттек. Сынның кырыйла­ры матур итеп койма белән тотып алынган. Ленин бабай бик «по­четлы» урында тора, әллә биредә һаман да социализммы, дип уйлап куйдым. Тагын да игътибар белән карасам, мәчет тә шунда ук. Бу кар­тина бик кызык тоелды: кулын алга сузган Ленин сыны янында мәчет. Әллә бөек юлбашчы мә­четкә барырга чакыра, әллә ки­ресенчә, аңламассың...
Сынның сере турында авылның аксакалы, күп еллар Бигеш урта мәктәбендә тарих укыткан Рәүф абый Насыйбуллин сөйләде:
– Бигеш авылы дуңгызчылык буенча дан тоткан колхоз булды. Ни өчендер Бигешкә сыерлар кай­тармадылар, алары күрше авыл­ларда иде. Зур авыл, диептер инде, дәүләт биргән планны үтәү – 5000 баш чучка асрау Бигеш кешеләре җилкәсенә төште. Санаулы вакыт эчендә ферма биналары кордылар, шул исәптән элеккегеләрен рәтлә­деләр. Һәм 5000 баш чучка асрап, бер ел эчендә 500 тонна югары сыйфатлы ит тапшырдылар. Дө­рес, бер‑ике ел гына 5000 дуңгыз тоттылар, 4500–4000 – баш санын шуннан да киметмәделәр. Ә ит күләменә килгәндә, 350 тоннадан да кимрәк ит саткан вакыт бул­мады.
– Ул заманда авыл халкы, бигрәк тә өлкәннәр чучка үрчетүгә ничек карады? – дим.
– Ничек, дип. Нишлисең инде, сәясәткә каршы барып булмый. Ул чорда халыкны бер генә әйбер борчыды: авыл өстендә бер зәһәр ис бар иде. Ә дини ягына килгәндә, чучка асраганга карап кына халык диннән бизмәде. Мәчет булмаса да, ирләр җомга саен намазга җыелды, мөселманча исем кушылды, мәет җирләнде...
Бигеш авылы кешеләре өчен авылда дуңгыз фермасы булу­ның иң зур уңайлыгы – даими хезмәт хакы. Фермада алтмыш ике кеше эшли. Шуңа күрә колхоз­лар таркатылып, дуңгыз ферма­лары бетерелгәч, авыл кешеләре уфтанып та куя. Тукта, сүз башы бит Ленин сыны иде. Дуңгызчы­лык өлкәсендәге уңышлары өчен, дип, авылга Мәскәүдән кадәр кай­тарганнар аны. Районга берне, нәкъ менә Бигешкә! Авыл халкы өчен зур горурлык булган ул. Шуңа да аны үзәккә – Мәдәният йор­ты янына куйганнар. Соңрак исә, 1992 елда, авыл үзәгендә мәчет төзелә. Тик аңа карап Ленин ба­байга тимәгәннәр, чөнки алар өчен бу бер кадерле истәлек, үткәннәр кайтавазы…
 

Рәүф Насыйбуллин
 

Әллә бөек юлбашчы мәчеткә барырга чакыра, әллә кире­сенчә, аңламассың...
 
УКЫТУЧЫЛАР – МӘКТӘПНЕҢ ЙӨЗЕ
Бигеш урта мәктәбе күренекле галим, Татарстан Фәннәр акаде­миясенең беренче президенты Мансур Хәсәнов исемен йөртә. Атаклы шәхеснең кайчандыр бу мәктәптә укуы – укытучылар, укучылар өчен дә зур горурлык, бер үрнәк.
Бигешкә килгәч, мәктәпкә керми китә алмадык. Язма башында ук, укытучылар әле һаман да элеккеге директорның киңәшен тоталармы икән, дигән идем бит.
Мәктәп ишеге төбендә без­не ак төстәге бәйләнгән күлмәк кигән сөйкемле мөгаллимә кар­шы алды. Фирдания Ханнано­ва – утыз ике ел балаларга химия, биология укыта икән, шуларның егерме биш елын – Бигеш урта мәктәбендә. Һәм... бәйли дә. Мө­галлимә, без киләсен алдан белеп, сыйныфында үзе бәйләгән күлмәк, костюмнардан күргәзмә ясап куйган. Шуларны күргәннән соң, сүз үзеннән-үзе бәйләүгә күчте:
– 10 нчы сыйныфта укыганда ук әнигә ияреп бәйли башладым, – диде оста куллы мөгаллимә. – Бе­ренче кул эшем – карават башы иде. Соңрак күлмәк бәйләүгә күч­тем. Юк, үзем өчен түгел, сеңеллә­ремә бәйләп бирдем. Ни өчендер, мин үзем бәйләгән күлмәкләрне кия алмадым. Хәзер киям үзе, ан­дый кыенсыну бетте.
 

Бигеш урта мәктәбе күренекле галим, Татарстан Фәннәр академиясенең бе­ренче президенты Мансур Хәсәнов исемен йөртә

 

Бигеш мәктәбенең оста куллы укытучы­лары – Фирдания Ханнанова һәм Альфира Зәкиева.
 

 
Фирдания Мөнәвәровна төрле күргәзмәләргә дә йөри. Химия укытучысының кул эшенә оста булуы күпләр өчен гаҗәп тоела икән. Мөгаллимә бәйләү үрнәклә­рен интернетта таба. Ә башта газета-журналлардан да карап өйрәнгән.
– Мәктәп балаларын да бәйләргә өйрәтәсезме? – дип сорадым.
– Хәзер юк, – диде ул. – Ни өчен дигәндә, бүген укучыларның ва­кыты юк. Икенчедән, аларга бәйл­әү әллә ни кирәк тә түгел, кызык­сынулары икенче. Хәер, мәктәптә балалар саны да аз. Алар белән конкурска әзерләнәсеңме, им­тихан сорауларын өйрәнәсеңме. Барысы да шул санаулы укучылар җилкәсендә бит!
Әйе, кайчандыр алты йөздән артык бала укыган мәктәптә бү­ген 55 укучы белем ала. Бу‑биш авылга. Сүз уңаеннан, биредә 1979 елга кадәр татар балалар йорты эшләгән. Мәктәп каршын­дагы өч катлы бина әлеге балалар йортын хәтерләтеп тора. Анда тәр­бияләнүчеләр дә янәшәдәге урта мәктәптә укып белем алганнар. Авылда яшьләр калмауның сәбә­бен алда язып узган идем. Ни кыз­ганыч, бу – шуның җимеше.
Бигеш мәктәбенең тагын бер үзенчәлекле мөгаллимәсе белән таныштык. Ул – Альфира Зәкиева, башлангыч сыйныф укы­тучысы. Безне кайсы ягы белән җә­леп иттеме? Эшкә киткәнче иртән торып, биш (!) сыер сава икән.
– Кайчандыр Бигеш мәктәбе директоры укытучыларга маллар тотмаска дигән тәкъдим белән чыккан. Сезгә дә җитәкчегезнең шундый фикер әйткәне юкмы? – дим мөгаллимәгә, ярымшаяртып.
– Юк. Ул бит минем төп эшемә комачауламый. Сыерлар күбрәк ирем өстендә, мин савучы гына.
– Гомергә шулай күп итеп мал асрадыгызмы? – дим.
– Берничә ел гына әле. Мәктәптә дәрес сәгатьләрем аз калгач, тор­мыш алып барырга кирәк, дип, ирем белән сыерлар сатып алдык. Ике улыбыз бар безнең. Аларны югары уку йортында укытырга кирәк. Алай да без дигәнчә генә булмады: мәктәптә эш килеп чык­ты. Башлангыч сыйныф укытучысы лаеклы ялга чыкты да эшеннән китте. Мин аның урынына кал­дым.
Мөгаллимәнең ике улы да Казан дәүләт аграр университетында белем ала. Диплом алгач, авылга кайтып, хуҗалыкларын үстерергә уйлыйлар икән.
Бигеш мәктәбе укытучылары менә шулай яши. Костюм-чалбар гына киеп йөрүгә килгәндә, төрле чак була, диделәр. Хәер, алар ми­нем болай өс‑башка басым ясауны бик үк яратмадылар шикелле:
– Ул заманда халык фәкыйрь яшәгән, – диештеләр. – Укытучы авыл халкын агартучы саналган. Ә бүген авыл кешесе дә шәһәрдә­ге кебек яши: киенү рәвеше дә, көнкүреше дә әллә ни аерылмый.


Әлфия Гыйбадуллина
 
ХӨРМӘТКӘ ЛАЕКЛЫЛАР
Авылларга баргач та, кызыклы кешеләр эзли башлыйбыз. «Мө­гезле» үк булмаса да, әлегә кадәр язылмаган тема булсын, дибез. Бигешкә баргач, андый кеше кар­шыбызга үзе очрады. Карасак, ве­лосипедлы бер әби килә. Ерактан ук елмаеп сәлам бирде. Велоси­педыннан төшеп, безнең белән бик тәмләп сөйләште:
– Әлфия апагыз булам мин, фа­милиям – Гыйбадуллина. Монда туып‑үскән кешеләр авылда икәү генә калдык хәзер. Җитмешне ту­тырдым инде, – диде.
– Яшегезне әйтмәсәгез, һич уй­ламас идек. «Сәпидтә» йөргән әбиләрне гел очратмыйбыз, – дим.
– Бу дүртенче «сәпитем» инде, кызым. Үземне белгәнне бир­ле «сәпиттә» җилдерәм. Кара җир чыккач утырам, кар яуганчы йөрим. Бигеш урамын көнгә алты әйләнеп кайтам. Бик рәхәт бит, аякларга да физзарядка.
Әлфия апа гомере буе колхозда эшләгән. Склад мөдире дә, ферма мөдире дә булган ул. Өч бала тәр­бияләп үстергән. Бүген улы Рафис белән яши. Бигеш авылы китап­ханәчесе Айгөл Маликова Әлфия апа турында болай диде:
– Авылның иң күп китап уку­чысы гына түгел, иң актив кешесе дә Әлфия апа. Мәдәният йортын­да узган барлык чараларда ак­тив катнаша. Өлкәннәр көненә ел саен гаҗәеп тәмле җимеш бә­леше пешереп алып килә.
Бигешнең тагын бер хөрмәтле кешесе белән таныштык – Гадилә апа Хәерова.
1958 елда Бигешкә ике каена­на янына килен булып төшкән ул. Кырык елга якын каенанасы белән яшәгән. Тормыш иптә­ше белән өч кыз тәрбияләп үс­тергәннәр. Гадилә апа, 1959 елдан башлап, колхоз таркалганчы, дуң­гыз фермасында эшләгән.
– Беренче урынны берәүгә дә бирмәдем, – диде ак яулыгын матур итеп таратып бәйләгән әби. – Тырыш булдым. Каенана­ларыма рәхмәт, бик ярдәм ит­теләр. Балаларны караштылар, эштән кайткан җиргә ашарга әзер иде. Без кайтмыйча, ашарга утырмадылар. «Сез – эш кеше­се», – дип кенә тордылар. Ирем дә дуңгыз фермасында эшләде. Күп тапкыр грамоталар белән бүләкләндек. Район өчен Бигеш дуңгыз фермасы зур табыш кертә иде. Шуңа да безгә карата игъти­бар зур булды. Тормышымнан бер дә зарланмыйм.
Гадилә апа бүген ялгыз яши. Хәер, алай дип әйтү бик дөрес түгел. Бер кызы, тормыш иптәше белән күршесендә яши. Икенче кызы да гаиләсе белән Бигештә гомер итә.
– Кызларым, кияүләрем, онык­ларым да бик яхшы, Аллага шө­кер, – дип, берничә тапкыр шөкер итте авылның ак әбие.
...Телгә оста, шат кешеләр яши Бигештә. Без моңа инанып кайттык. Май чүлмәге тышыннан билгеле, диләр. Килгәч тә Мәдә­ният йортында эшләүче ханым­нарның ачык булуына игътибар иткән идек, җирле халык та шун­дый булып чыкты. Күрәсең, халык аларга карап үрнәк ала.


Бигеш авылы мәдә­ният йортының сәнгать җитәкчесе – Рамилә Биктимерова һәм китапханә мө­дире Айгөл Маликова.
 

 ТАРИХ БИТЛӘРЕННӘН
– Картлар сөйләгәннәрдән шунысы билгеле: бу төбәккә беренчеләрдән булып хәзерге Мамадыш районы Комазан, Кирмән, тагын кайсыдыр авыл кешеләре күчеп утырган. Бигеш (Бигәш) дигән кеше беренчеләрдән булып бу җиргә килгән, дип фараз­лана. Шуның өчен дә авыл аның исемен алган. Шуны да әйтим: «Бигәш» исеме бик борынгы, Алтын Урда һәм Казан ханлыгы чорларына караган документ­ларда ук очрый.
Әтием Нигъмәтулла, аның әтисе Ибәтулла, аның әтисе Таһир, аның әтисе Дәбир (Зәбир), аңа кадәр Габделмәҗит, аның әтисе Заһидулла, ә җиденче ба­бам Һаит исемле булган. Безнең илдә буыннар ара­сында уртача 30 ел аерма булуын истә тотып, әмма патша Россиясендә солдат хезмәтенең 25 ел булган чакларын да онытмыйча санап, Бигеш авылына 350 еллар дип әйтә алам.
2002 елда чыккан «Татар энциклопедиясе»нең 1 нче томында: «Бигеш авылы XVII гасыр ахырын­да – XVIII гасыр башында нигезләнгән», – дип языл­ган. Әлеге датаны борынгылата торган материалла­рыбыз азрак әле. Бу өлкәдә тикшеренүләрне дәвам итәргә кирәк.
 Фаяз Хуҗин, тарихчы.